Тема: Анатомия панинин классификациясы рауажланыу тарийхы хам уйрениу методы

Anatomiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı

Anatomiya páni oǵada uzaq rawajlanıw dáwirlerin basıp ótken, sebebi adamda sananıń payda bolıwı óz denesiniń ishki dúzilisin biliwge bolǵan qızıǵıwshılıqtı payda etken.
Anatomiyaǵa tiyisli dáslepki maǵlıwmatlar áyyemgi zamannan bizge málim, taslarǵa oyıp jazılǵan sózler, taxta, teri hám taǵı basqa zatlarǵa sızılǵan súwretler biziń zamanımızǵa shekem saqlanıp qalǵan. Bul jazıw hám súwretler anatomiya pán sıpatında áyyemgi Gretsiyada qálipleskenliginen derek beredi.
Áyyemgi Gretsiyanıń ullı shıpakeri Gippokrat (eramızdan aldınǵı 460-377 jıl) qan, silekey, sarı hám qara safro (ot) sıyaqlı shireler adam organiziminiń dúzilisiniń tiykarı dep esaplap edi.
Joqarıda aytılǵan shirelerdiń biriniń kópligine qaray otırıp adamnıń temperamenti (sangvinik, flegmatik, xolerik hám melanxolik) túrleri júzege shıǵadı dep esaplanadı. Gippokrat táliymatınıń áhmiyeti sonda, ol adamnıń ruwxıy xızmetin temperamentin dene shireleriniń halatına yaǵnıy materiyanıń halatına baylanıstıradı.
Áyyemgi Gretsiyada idealist, filosof Platon
(eramızdan aldınǵı 427-347 jıl) materializm táliymatınıń dushpanı edi. Platon bas miy, júrek hám bawırda jaylasqan úsh túrli jan (pnevma) organizimdi basqaradı dep esaplaǵan. Platonnıń shákirti áyyemgi Gretsiyanıń ullı filosoflarınan, alımlarınan biri Aristotel (eramızdan aldın 384-322 jıl) Platonnıń jan haqqındaǵı ideyalistik táliymatın rawajlandırıw menen birge Platonnıń pikirine qarsı bolıp, jan dene menen bir pútin boladı hám dene menen birge óledi dep túsindirgen.
Aristotel haywanlar anatomiyasın úyrenip nervlerdi sińirlerden ajıratıp bildi.
Júrekti qannıń birinshi dvigateli dep tárip berdi. Sonday-aq haywanlar denesiniń dúzilisin hám embronın úyrenip salıstırıp kóriwge urınıp hám usı baǵıtta salıstırma anatomiya menen embriologiyaǵa tiykar saladı.
Áyyemgi Rimniń belgili filosofı biolog, anatom hám fiziologı Klavdi Galen eramızdan aldınǵı (130-200 jıl) anatomiyanıń rawajlanıwına oǵada úlken tásir kórsetti.
Áyyemgi Gretsiya hám Rimniń antik páni shıǵıstaǵı mámleketlergede tarqalıp bardı. Rus mámleketinde xrestian dini qabıl qılınǵannan keyin monastrlıq meditsina rawajlanıwın taptı, bul meditsina antik pániniń meditsina tarawındaǵı jetiskenliklerinen paydalandı.


Orta Aziyanıń ataqlı alımı shayır hám shıpaker Abu Ali Ibn Sino (930-1037 jıl) «Tip qonunları» atlı miyneti meditsina tarawında fundamental shıǵarmalardan biri esaplanadı.
Oyanıw dáwirinde (XV-XVI ásirlerde) Batıs Evropada Leonardo Da Vinchi (1452-1519), Andrey Vezaliy (1514-1564) Gabriel Fallopi (1523-1562) Bartolomi Evstaxiy (1574 jılı ólgen)
óz shıǵarmaları sebepli súwretlew anatomiyasına bekkem negiz jarattı.
Olardıń arasında Andrey Vezaliy ayrıqsha orın tutadı. Bryussel qalasında tuwılıp ósken Vezaliy adam anatomiyasın jarattı. Vezaliy adam denesiniń dúzilisin birinshi bolıp jeke túrde úyrendi. Vezaliy 23 jasında Italiyanıń Paduya universitetinde anatomiya kafedrasın basqarıp adam anatomiyasına tiyisli izertlewler alıp barıp kóp jıllıq miynetiniń nátiyjesinde ―Adam denesiniń dúzilisi haqqında jeti kitap‖ atlı shıǵarmasın (1543) jazdı. Vezaliy óziniń shıǵarmalarında
Galenniń kóp qátelerin kórsetip ótti.
XVII ásirdiń belgili anglichan shıpakeri anatomı hám fiziologı Vilyam Garvei (1578-1657) óli haywanlardıń dene dúzilisin úyreniw menen sheklenip qalmay haywanlardaǵı funktsional hádiyselerdi úyrenip basladı. 1628-jılı Garvei ―Haywanlardaǵı júrek hám qan tamır háreketi tuwrısında anatomiyalıq tekseriwler‖ atlı shıǵarmasın bastırıp shıǵardı. Bul shıǵarmasında ol qan aylanıwdı kóp jıllar dawamında eksprimental jol menen
izertlewiniń nátiyjelerin bayan etip berdi. Ol arteriyalar menen venalar ortasında ápiwayı kózge kórinbeytuǵın birikpeler bar dep aldınnan ayttı. Garveidiń bul shamalawın keyin ala Marshello Malpigi (1628-1694) menen A.M.Shumlyanskiy (1748-1795) tastıyıqladı.
XVII ásirde mikroskop oylap tabıldı. Morfologiyalıq izertlewlerde mikroskoptan paydalanılıwı sebepli mikroskopiyalıq anatomiya maydanǵa keldi. Solay etip oyanıw dáwirinde ulıwma morfologiya hám jeke adam anatomiyası rawajlanıwında júdá úlken sekiriw júz berdi. Adam anatomiyası adam organizminiń dúzilisi haqqındaǵı isenimli maǵlıwmatlar menen toltırıldı, mikroskopiyalıq anatomiya, embriologiya, fiziologiya pánleriniń rawajlanıwına tiykar saldı.
Oyanıw dáwirinde kelip shıqqan pánler keyingi ásirlerde tez rawajlanıp bardı. XVII ásirde D.Morgoni (1682-1771) óliklerdi tekserip organlardıń kesellik nátiyjesinde ózgeriwin úyrendi hám patologiyalıq anatomiyaǵa tiykar saldı. XIX ásirde Teador Shvann kletka teoriyasına tiykar saldı (1839), usı teoriya sebepli biologiya hám meditsina jánede rawajlanıw ushın bekkem tiykarǵa iye boldı.
XIX ásir aqırında (1896) rentgen, keyin ala óziniń atı menen atalǵan nurdı taptı. Bul nurlardıń tabılıwı anatomiya hám meditsinada pútin bir dáwirdi ashtı.
Ullı rus materialisti, filosofı, ádebiyatshısı, jámiyetlik xızmetkeri hám eń úlken entsiklopidist alım M.B. Lomonosovtıń watanımız pánleriniń sonıń ishinde anatomiyanıń rawajlanıwı ushın qosqan úlesi sheksiz.
M.B. Lomonosovtıń tábiyattaǵı barlıq protsess hám hádiyseler materialı olardı bilip boladı degen ideyası tásirinde watanımız anatomiyası áwel bastan, tuwrı materialistlik jol tuttı.
M.B. Lomonosovtıń shákirtleri hám izin basıwshıları, tunǵısh rus anatomı akademik A.P. Protasov rus anatomı professor K.I.Shepin, Rossiyada dáslepki anatomiya atlasın dúzgen M.I. Shein hám anatomiya tarawında ilimiy izertlewler ótkergen basqa alımlar M.B. Lomonosov ideyaların bekkemlestirip bardı. Rossiya ilimler akademiyasınıń anatom akademigi professor K.F. Bolf ilimiy embriologiya tiykarın salıwshılardan biri hám evolyutsion ideyalardıń jırshısı boldı.
Mikroskoptan paydalanǵan A.M. Shumlyanskiy (1748-1795) ilimiy izertlewleriniń nátiyjesinde XVII ásirde Rossiyada mikroskopiyalıq anatomiya pánine tiykar salındı. A.M. Shumlyanskiy búyreklerdiń mikroskopiyalıq dúzilisin úyrenip birinshi ret búyrek deneshesi (Malpigi deneshesi) niń áhmiyetin anıq
táriplep berdi. Bunnan basqa A.M. Shumlyanskiy búyreklerde arteriyalıq tamırlar tuwrıdan- tuwrı kapilliyarlar arqalı venalarǵa ótiwin kórsetip berdi hám solay etip qan aylanıw sheńberiniń organ ishindegi bólimi haqqında tuwrı túsinik jarattı.
Rus anatomı hám xirurgı N.İ.Pirogov (1810-1981) topogrofiyalıq anatomiyaǵa negiz saldı. Ol anatomiya menen ámeliy meditsinanı tıǵız alıp barılıwı kerekligin dálilledi.
Skeletti úyreniw ushın 1896-jılda birinshi márte B.I. Tonkov, buwınlar hám ishki aǵzalardı úyreniw ushın P.F.Lestkavt (1897) usınǵan rentgenologiyalıq tekseriw usılı adamnıń funktsional anatomiyasın úyreniwde
áhmiyetli orın iyeledi.
Xarkov meditsina institutınıń anatomı professor V.P.Vorabev (1876-1937) anatomlar mektebin jarattı. Ol makroskopiyalıq hám mikroskopiyalıq zonalar shegarasındaǵı lupa járdemi menen kóriw dárejesindegi aǵza hám toqımalardı anatomiyalıq tekseriwdiń jańa usılların islep shıqqan. Usı usıllardıń járdeminde ol ishki organlardıń nerv talaların (inervatsiyasın) tolıq úyrendi.
Bunnan basqa ol birinshi bolıp anatomiya usılınnan paydalanıp ólikti mumiyalap saqlawdı ámelge asırdı.
Funktsional anatomiyanı jaratqan alımlardıń biri, eń úlken anatom V.I.Tonkov
(1872-1954) aylanba (kollaterial) qan aylanısı tuwrısındaǵı tálimattı islep shıqtı. Ol anatomiya sabaqlıǵın jazdı, bul sabaqlıq bir neshe márte basılıp shıqtı.
Ózbekistanda anatomiya iliminiń rawajlanıwına úles qosqan ilimpazlardan Q.A.Zufarovtı, P.O.Isaevti as sińiriw sistemasın izertlegen. Qan–tamırlar sistemasın
úyrengen R.E.Xudayberdievti hám prof. S.A.Dolimovtı nerv sistemasın úyreniw ústinde jumıs alıp barǵan. N.K.Axmedovtı, H.Z.Zoxidovtı embrionallıq rawajlanıw dáwiri anatomiyasın izertlegen N.A.Ibodovtı topografiyalıq anatomiyanıń rawajlanıwına xızmet etken F.F.Amirov hám N.H. Shomirzaevlardı atap ótiw orınlı.