Tema : Mag’lumatlar bazasin basqariw sistemasi

Tema : Mag’lumatlar bazasin basqariw sistemasi
Reje:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’ı bo’lim
   
3. 
   Ameliy Bolim
   
4. 
   Juwmaq
   
5. 
   Paydalanilg’an A’debiyatlar
   

KIRISH
Hozirgi vaqtda turli korxonalarning faoliyatini axborot tizimisiz faoliyat ko'rsatilmaydi, bu esa ma'lumotlarni to'plash va qayta ishla

Подробнее: https://sukachoff.ru/uz/router/sistemy-upravleniya-bazami-dannyh-sistemnoe-programmnoe-obespechenie/
Ma’lumki, informatika fani ma’lumotlar (axborotlar) ustida ish olib boradi, ya’ni bir m a’lumotdan (ma’lumotlardan) boshqa bir m a’lumotni (ma’lumotlarni) hosil qiladi. Masalan, ixtiyoriy programmalashtirish tillari yordamida boshlang'ich ma’lumot asosida yangi ma’lumotlarni hosil qilishni ko'rgansiz. Kvadrat tenglama koeffitsiyentlari a, b, s berilgan deb, yangi ma’lumotlar: kvadrat tenglamaning ildizlari X, va X2 larni hosil qilishni har birimiz o'rta maktabdan bilamiz. Zamonaviy kompyuterlardan foydalangan holda yangi axborot texnologiyalari asosida ma’lumotlarni qayta ishlash bilan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, shuningdek, institut va universitet talabalari keng shug'ullanmoqdalar. Hozirgi kunda kompyuterdan foydalanuvchi har bir kishi WORD matn muharriri yordamida matnlarni qayta ishlashni, ya’ni kerakli ko'rinishda formatlashni, chop etishni va bir qancha nusxa olishni qiynalmasdan amalga oshiradi. Hisoblashlar bilan bog'liq masalalarni EXCELda, taqdimot jarayonlarini PowerPointda amalga oshirish ko'pchilikka ma’lum. Xuddi shuningdek, internet sahifalariga ma’lumotlarni kiritish uchun HTML tilidan yoki FrontPage programmasidan foydalanish kerakligini bilasiz. Kompyuter bilan bog'liq va kompyuter yordamida juda tez amalga oshirish mumkin boigan shunday masalalar turkumi mavjudki, ular bilan har kuni va har qadamda ro‘baro‘ bo'lasiz. Bunday masalalar turkumi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash, hosil qilish, ma’lum bir sistemaga keltirish, m a’lumotlarni to'plash, tashkil etilgan bazadan kerakli ma’lumotlarni qidirib topish va h.k. masalalar bilan shug'ullanuvchi programmaga ma’lumotlar ba- zasini boshqarish sistemasi deb ataladi. Windows muhitida ishlovchi shunday programmalardan biri Accessdir. Hozirgi kunda Accessning juda ko‘p ko‘rinishlari (versiyalari) mavjud. Masalan, Access 2.0, Windows 95 uchun Access, Access 2000 va b.q. Bu programmalar zamonaviy kompyuterlarning paydo bo'lishi va zamonaviy operatsion sistemalarning yaratilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to'ldirib boradi. Programmalarning har biri oldingisining imkoniyatlarini qaytarish bilan birga, yangi imkoniyatlarga ham ega. Lekin bu programmalarning qaysi birini o rganishingizdan qat’i nazar, ularning asosi bir xildir. Access paydo bo‘lmasidan oldin ham ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi bir qator programmalar mavjud boigan. Hozirgi kunda Access kabi keng qo‘llanilayotgan juda mukammal ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari mavjud bo‘lib, ulardan mutaxassislar va foydalanuvchilar unumli foydalanib kelmoqdalar. Masalan, PC-FILE, Reflex, Lotus, Paradox, FoxPro, Dbase, Karat, Oracle, MS SQL Server kabi programmalardir. Ammo Accessning qulayligi shundaki, uni o ‘rganish juda oson bo'lishi bilan birga, deyarli barcha kompyuterlarda qo'llanilayotgan Windows operatsion sistemasi muhitida ham ishlay oladi. Ma’lumotlar bazasi yuqorida ta’kidlanganidek, predmetlar ombori emas, balki ombordagi predmetlar haqidagi ma’lumotlarning sistemalashtirilgan ma’lum bir strukturasidir. Masalan, dorixonani (aptekani) qaraydigan bo'lsak, unda turli-tuman dorilar to'plangan. Agar biz shu dorixonadagi dorilar haqidagi ma’lumotni to'plasak, shu dorixonadagi dorilarning ma’lumotlar bazasini yaratgan bo'lamiz. Bu ma’lumotlar nimalardan iborat bo'lishi mumkin: dorilarning nomi, qaysi kasalga davoligi, ularning narxi, qaysi firma tomonidan ishlab chiqilgani, saqlanish muddati va h.k. Agar shu ma’lumotlar har bir dori uchun shu sistemada (shu tahlilda) yozilib bir yerga to'plansa, u holda siz dorilarning ma’lumotlar bazasini yaratgan bo'lasiz. Yaratilgan ma’lumotlar bazasidan o'zingizga kerakli ma’lumotni qidirib topishingiz mumkin va bu ma’lumotlar asosida dorixonada ish yuritish osonlashadi. Albatta, dorixonaga yangi-yangi dorilar kelib turganidek (dorilar ombori yangilanib turganidek), mos ma’lumotlar bazasi ham doimo o'zgarib turadi. Bu o'zgarishlarni MS Access programmasi kompyuter yordamida juda tez amalga oshiradi. Yuqorida ta’kidlangan ishlami Access yordamida amalga oshirishni o ‘rgatish mazkur kitobning asosini tashkil etadi va kitobning har bir bobi Accessni tashkil etuvchi obyektlaming tavsifini akslantiradi. Kitobning 1-bobida ma’lumotlar ularning turlari, loyihalash va m a’lumotlar bazasiga tegishli bir qator tushunchalar keltirilgan. 2-bobda ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari, ularning turlari va Access oynasi va menyu elementlari haqida ma’lumot berilgan. Darslikning 3-bobi jadvallarga, 4-bobi so'rovlarga, 5-bobi formalarga, 6-bobi hisobotlarga bag'ishlangan bo'lib, ular misollar va rasmlar yordamida yoritilgan. 7-bobda modul va makroslar keltirilgan bo'lib, ulami loyihalash usullari aniq misollar yordamida tushuntirilgan. Mazkur kitobga talabalarning reyting tizimini tashkil etish va kerakli ma’lumotlarni olish uchun yaratilgan «REYTING» m a’lumotlar bazasi disketada ilova qilinadi. Bu sistema Accessni o'rganishni yana ham osonlashtiradi va shu sohaga to ‘g‘ridan-to‘g ‘ri qo'llash imkoniyatini yaratadi. I bob. MA’LUMOTLAR BAZASI M azkur bobda m a’lumotlar bazasi haqida filer yuritiladi. M a’lumotlar bazasi o ‘zi nima, u qanday yaratiladi? M a’lumotlar bazasini loyihalash deganda nimani nazarda tutish kerak? M a’lumotlarni jadvallarda qay y o ‘sinda saqlash, ularning takrorlanmasligini ta ’minlash kabi bir qator tushunchalar keltiriladi. Kitobning kirish qismida ta ’kidlanganidek, m a’lumotlar bazasi narsalar yoki predm etlar ombori emas, balki om bordagi predm etlar haqidagi m a’lum otlam ing sistemalashtirilgan m a’lum bir strukturasidir. Bu strukturada nafaqat predmetlar, balki insonlar haqidagi m a’lumotlar ham bo'lishi mumkin. Masalan, kadrlar bo'lim idagi xodimlar haqidagi m a’lumot, o'qishga kirayotgan abiturientning shaxsiy varaqasi yoki shifoxonadagi har bir bem or uchun to'ldiriladigan kasallik tarixi varaqasi va h.k. M a’lum otlar bazasini yaratishda eng muhim narsalardan biri - loyihalash. Yaxshi loyihalangan m a’lumotlar bazasi tejamli, puxta b o ‘lib, m a’lum otlarning takrorlanmasligini va undan boy m a’lumotlar olish imkonini yaratadi. Siz qurayotgan uyingiz uchun aw alo loyiha tayyorlaysiz. Loyihani tajribali mutaxassis ustalardan so‘rab olasiz. Natijada, siz qurgan uy puxta, ko'rkam bo'ladi va eng asosiysi kam m ablag' sarflanadi, lekin uning foydali xonalari ko'proq b o ‘ladi. M a’lum otlar bazasini qurish ham xuddi uy qurishdek gap. Avval, uni loyihalash kerak, Loyihalashda qanaqa turdagi m a’lum otlarning bo'lishi va bu m a’lumotlardan qanday foydalana olish juda muhimdir. Chunki biror loyiha asosida qurilgan uyni buzib, qaytadan qurish qanchalik qimmatga tushishini tasaw ur qilamiz, albatta. Xuddi shuningdek, m a’lumotlar bazasining loyihasi yoqm asa yoki loyihaning ayrim elementlarini o'zgartirishga ehtiyoj tu g ‘ilsa, bu ishni Access osongina amalga oshiradi, faqatgina ayrim m a'lum otlar y o ‘qolishi mumkin. Bundan hech cho'chim aslik kerak. Qilingan ayrim xato va kamchiliklar sizga keyingi loyihalarning puxta b o iish i uchun dars vazifasini bajaradi. 1.1. Ma’lumotlar bazasi nima? M a’lumotlar bazasi - bu m a’lumotlar (informatsiyalar)ni saqlash uchun m o‘ljallangan tashkiliy struktura. M a’lum otlar bazasi elektron saqlash va qayta ishlash vositalariga bog'liq bo'lishi shart emas. KundaliK turm ushda juda к о ‘р misollar mavjud: 1. Yon daftaringizdagi do'stlaringizning ismi-sharifi va ularning telefon raqamlari. 2. D ekanatdagi talabalar ro‘yxati va ular to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar. 3. Kadrlar bo'lim idagi ishchilar va ular haqidagi m a’lumotlar (shaxsiy varaqalari). 4. O m bordagi tovarlam ing nomlari, ularning soni, narxi va h.k. 5. DAN idorasidagi mashinalar haqida m a’lumot, ularning egalari, nomerlari va h.k... 6. Telefon raqamlari va ular egalarining adreslari. 7. K utubxonadagi Kitoblar va ular haqidagi m a’lumotlar. 8. Dorixonadagi dorilar haqida m a’lumot. 9. Bank va bank xodimlari haqidagi ma’lumot. 10. Respublikadagi oliy o'quv yurtlari haqidagi ma’lumot. 11. Va h.K.. Yuqoridagi misollardan ko'rinib turibdiki, m a’lumotlar bazasini har bir sohada ko'rish mumkin ekan. Ayniqsa, hozirgi paytda muhim masalalardan biri arxivlardir. Arxivga m a'lum otlarni m a’lum bir sistemaga solib yozishning o‘zi m a’lumotlar bazasidir. Undan kerakli m a’lumotlarni qidirib topish juda m ashaqqatli ishlardandir. Agar shu va shunga o'xshash masalalar uchun m a’lumotlar bazasining loyihasi yaratilsa va u kerakli m a’lumotlar bilan to'ldirib borilsa (Access yordamida), u holda bizga kerakli ma’lumotlarni kom pyuter yordam ida daqiqa ichida qidirib topishimiz mumkin. Keling, birinchi misolga qaytaylik. Siz bilgan-bilm agan holda o'zingiz uchun m a’lumotlar bazasini yaratgansiz. Yon daftarchangizga e ’tibor qarating, unda siz o'zingiz uchun eng sodda ko'rinishdagi m a’lumotlar bazasini d o ‘stlaringiz va tanishbilishlaringiz haqidagi m a’lumotlar yordam ida tuzib chiqqansiz. Unda ancha palapartish shaklda yozilgan quyidagi ko'rim shdagi m a’lum otlarni ko'rishingiz mumkin: Turdieva Zilola (Andijondan) 35-43-56 Shu zaylda siz yon daftarchangizni ma’lumotlar bilan to'ldirib borasiz. U ndagi m a’lumotlar juda palapartish yozilgan, y a’ni ayrim yozuvlarda oldin familiya va ism, keyin esa telefon nomeri, ayrim yozuvlarda faqat ism, so‘ngra telefon nomeri. Bir xil yozuvlarda oldin telefon nomeri, so'ngra familiya va ism, hattoki esdan chiqmaslik uchun ayrim tushuntirishlar (Andijon) ham yozib q o ‘ygansiz. O ’zingiz tuzgan bu ma’lumotlar bazasidan kerakli m a’lumotni qidirib topishda ancha vaqtingiz sarf b o ‘ladi. Ayrim hollarda daftarchangizdagi bor m a’lumotni qidirib topolmaysiz ham. V araqlashga erinasiz. Shundaymi? Bu qiyinchilikdan qutulish uchun siz endi boshqa ko ‘rinishdagi yon daftarchadan, y a’ni alfavit harflari ketm a-ketligida tartiblangan va har bir varag'i ikki qismga chiziq bilan ajratilgan daftarchadan foydalanasiz. Bu daftarchaga familiyani yozishda siz, albatta, alfavitga e ’tibor berasiz va qidirishda ham familiyaning qaysi harfdan boshlanishiga qarab uni tezda topasiz. Endi, albatta, topasiz (agar shu m a’lum ot daftarchangizda bo'lsa). Siz endi m a’lumotlarni m a’lum bir strukturaga solib yozganligingizni payqadingiz shekilli va bu struktura sizga m a’lumotni tezda qidirib topish imkonini yaratdi. Buni endi qo'rqm asdan ma’lumotlar bazasi deb aytsa bo'ladi. Yashang. Mana, siz tuzgan m a’lumotlar bazasi: 1-misol Alimov U chqun Salimov B 65-66-72 23-41-33 162-41-67 Parpiev Ahmad Razzoqov Vahob 45-67-52 A Alimov Yorqin 162-42-56 Axmedov U 45-26-23 Akramov Botir 344567 B Botirov Nozim 67-46-78 Boltaev Sobir 123-45-99 Bakirov T 567893 K Kornilov T 34-35-35 Karimov Sh 67-34-23 Kabirov Ilxom 56-45-56 X o‘sh, sizning m a’lumotlar bazangizda nimalar mavjud va undan nimalarni topish mumkin? Ko'rinib turibdiki, undan familiyani yoki telefon nomerlarini, yoki familiya va telefon nomerini topishingiz mumkin. Juda ham kam ma’lumot to'g'rim i? M agazinda yoki om borda narsalar, yoki narsalarning turi qanchalik k o ‘p bo'lsa, undan xarid qiladigan narsalarimiz ham shunchalik ko'p bo'ladi. Xuddi shuningdek, ma’lumotlar bazasi qanchalik to ‘liq bo'lsa, undan shunchalik k o ‘p m a’lumot olishimiz mumkin. M a’lum otlar bazasining magazin yoki om bordan farqi shundaki, siz m agazindan narsa xarid qilganingizda m agazindagi narsalar kamayib boradi (shuning uchun ham magazinni shu narsalar bilan to id irib turishadi), ammo m a’lumotlar bazasidan m a’lumot olganingizda u kamaymaydi. M a’lumotlar bazasini faqat yangi m a’lumotlar bilan to ‘ldirib turish mumkin, bu esa sizga yanada yangi m a’lumotlar olish imkonini tug'diradi. Yuqoridagi misollardan ikkinchisini k o ‘raylik, y a’ni dekanatlardagi talabalar haqidagi m a’lumot. Har bir talaba uchun dekanatlarda shunchalik ko'p m a’lumotlar to ‘planadiki, hatto uni qayta ishlash uchun kamida ikkita-uchta uslubchilar ish olib boradilar. Buni har bir dekan juda yaxshi biladi. Respublikamizda juda ko'p o'quv yurtlari mavjud va ularda talabalar haqidagi m a’lumotlar turli-tum an ko'rinishda to'planadi (har bir o'quv yurtining xususi- yatlariga qarab). O uyida Jahon iqtisodiyoti va diplom atiya universiteti misolida keltirilgan m a’lumotlar bazasining eng sodda k o ‘rinishi tasvirlangan.

Bu ro'yxatni universitetda nechta talaba b o ‘Isa, shuncha davom ettirish mumkin. Hozir biz uchun uning nechtaligi emas, balki m a’lumotlar bazasining strukturasi va undagi m a’lum otlarning turi muhimdir, M azkur m a’lumotlar bazasida yetti xildagi m a’lumotlar mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1 Familiyalar ixtiyoriy olingan. 2 Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. 3 Xalqaro huquq. 4 Xalqaro munosabatlar. 1. Talabaning tartib nomeri. 2. Talabaning familiyasi, ismi va sharifi. 3. Talabaning qaysi fakultetda o'qishi. 4. Talabaning qaysi kursda o'qishi. 5. Talabaning guruh nomeri. 6. Talaba qaysi viloyatdan ekanligi. 7. Talabaning o'rtacha reyting bali. Biz tuzgan bu ma’lumotlar ma’lum bir sistemaga solib yozilgan, jadvalning har bir ustunida qat’iy bir turdagi ma'lumotlar tasvirlangan. Jadvalning har bir satridagi ma’lumot faqat bitta talabaga tegishlidir. Shu shaklda tuzilgan ma'lumotlarni ma'lumotlar bazasi deb atash mumkin. Ammo jadvalda keltirilgan ma’lumotlar juda kam. Sizda yana bir qancha ma’lumotlar kiritish haqida fikr tug'ilishi tabiiy. Jadvalning ustunlariga yangi ma’lumotlar kiriting, masalan, talabaning tug'ilgan yili, stipendiya miqdori, mutaxassisligi, budjetda yoki kontraktda o'qishi va h.k. Bu yangi ma’lumotlar har bir talabani (yoki obyektni) yana ham to'liqroq aniqlaydi. Jadvalning har bir katagida, albatta, ma'lumot bo'lishi shart emas, biror bir paytda sizda biror obyektning ma’lum bir tomonini aniqlovchi ma'lumot bo'lmasligi ham mumkin. Uni keyinchalik yozib qo'ysa bo'ladi. Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma'lumotlar bazasida keltirilgan ma'lumotlardan uchta narsaga e'tibor qarating, chunki bular keyinchalik ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida (Accessda) ishlashingizda muhim rol o'ynaydi. Bular quyidagilar: > jadval ustunlarida yozilgan ma'lumotlar turlarining har xilligi; > jadvalning bir ustunida yozilgan ma'lumot turining bir xilligi; > jadval satrida yozilgan barcha ma'lumotlar bitta obyektga tegishliligi. Endi uchinchi misolga e'tibor qarataylik. Ishga kirmoqchi 'kjan har bir xodim kadrlar bo'limiga uchrashishi va shaxsiy va- *o'ldirishi shartligini biladi. Shaxsiy varaqa ma'lum bir for- ' lib, unda har bir shaxs haqida ma’lumot to'planadi. Sizga n'lishi uchun quyidagi k o ‘rinishdagi formaui olamiz:

Har bir ishga kiruvchi bu formani tcfldirganda o'zi hm a’lumot yozadi va shu tariqa kadrlar bo;limida ma'lumotlc> tashkil topadi. Bu m a’lumotlar bazasida ishchilar ma'lumotlar to'planib, keyinchalik undan kerakli m a’1 yoki to'ldirib boriladi. M azkur m a’lumotlar bazasiga e ’tibor bersak, unda biz oldingi misollarda uchram agan yangi m a’lumotni uchratdik. Bu rasmdir. Demak, ma’lumotlar bazasidagi m a’lumotlar turlitum an bo'lishi mumkin ekan. Hozirgi zamon kom pyuterlari bu xildagi ma’lum otlarni ham xotirasida saqlash imkoniyatiga ega. Bunga, Siz kom pyuter bilan m uloqot paytida ishonch hosil qilgansiz. Yana bir misolga e ’tiboringizni qarataylik. Om bor uchun m a’lumotlar bazasini yaratishga harakat qilaylik. Om bordagi narsalarning nom ini N1, N2, N3, ... va shu narsalarni ishlab chiquvchi firmalarning nom larini FI, F2, F3, ... ko'rinishda yozaylik. Qulaylik uchun ma’lum otlar bazasini jadval shaklida tasvirlaymiz.

Jadvalni xohlagancha davom ettirish mumkin, chunki om borda kamida yuz xildan ortiq narsalar bo‘ladi. Biz uchun muhimi jadvaldagi narsalarning sonida emas, balki ularning yozilish strukturasida. Jadvaldagi m a’lumotlarga e ’tibor bersak, unda bir xil nomli narsalarning bir qancha firmalarda ishlab chiqarilganligini ko'ramiz. Omborchi uchun balki shu ko'rinishda m a’lum otlar bazasini yaratish muhimdir, chunki u har bir tovarning qaysi firmalarda ishlab chiqarilishini, ularning narxi va zaxirasi qanchaligini birpasda aniqlaydi. Ammo m a’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari bilan ishlash jarayonida bu ko‘rinishdagi ma’lum otlarning loyihasini tuzishda m a’lum bir qoidalarga e ’tibor berishga to ‘g ‘ri keladi. Bular bilan keyingi boblarda tanishamiz. O ’ylaymanki, Sizda m a’lumotlar va m a’lumotlar bazasi haqida ayrim tushuncha va tasaw urlar hosil bo'ldi. Q olgan misollar uchun yoki o ‘zingiz xohlagan masalalar uchun m a’lum otlar bazasini u yoki bu k o ‘rinishda yaratishga harakat qiling. Keyingi b o ‘limlarda m a’lumotlar bazasining turlari va ularni loyihalash ustida fikr yuritamiz. 1.2. Ma’lumotlar bazasining turlari Yuqoridagi misollardan k o ‘rinib turibdiki, m a’lum otlar turli ko'rinishda bo'lishi mumkin ekan. Qanchalik turli-tum an bo'lishidan q at’i nazar, ularni uchta guruhga ajratish mumkin. Bu guruhlar quyidagicha nomlanadi: • daraxtsim on m a’lumotlar bazasi; • tarmoq ko'rinishidagi m a’lumotlar bazasi; • relatsion (jadval) ko'rinishdagi m a’lumotlar bazasi. Bularni m isollarda ko'rib chiqamiz. Daraxtsimon ma’lumotlar bazasi Daraxtsimon m a’lumotlar bazasi sizga informatika kursidan m a’lum bo'lgan Norton kommanderda kataloglar strukturasini daraxtsimon ko'rinishda tasvirlash misol bo'la oladi. Uni quyidagicha tasvlrlash m umkin (1.1-rasm):

Xuddi shuningdek, 4-misolni ham daraxtsimon ko'rim shda tasvirlash mumkin. Ayrim hollarda ma’lumotlar bazasini bu ko'rinishda tasvirlash foydalanuvchi uchun ma’lum qulayliklar tug'diradi. Bunga, Siz Norton programmasida ishlaganingizda ishonch hosil qilgansiz. Ayniqsa, ichma-ich joylashgan (qism) kataloglarni daraxtsimon ko'rinishda tasvirlash foydalanuvchiga qulayliklar tug‘diradi. Shuningdek, daraxtsimon m a’lumotlar bazasini Windows bilan ishlaganda ham ko'rgansiz. PUSK menyusi yoki PROVODNIK bilan ishlaganingizda bunga amin bo'lgansiz. Tannoq ko'rinishidagi ma’lumotlar bazasi Bu k o ‘rinishdagi m a’lumotlar bazasiga internet tarm og'i misol b o ‘la oladi. Internetda m a’lumot ma’lum bir protokol asosida yoziladi va shu protokol asosida barcha internetga ulangan kom pyuterlar uni o'qiydi. M a’lumotlar bazasi esa bir-biridan uzoqda joylashgan serverlarda (kompyuterlarda) saqlanadi. Bu turdagi m a’lumotar bazasini quyidagi rasmda ko'rish mumkin (1.2-rasm):



MA’IUMOTIAR BAZASINI BOSHQARISH SISTEMALARI (MBBS) MBBSlar Katta informatsion m assivlar-m a’lum otlar bazasini (MB) boshqarish sistemasi bo ’lib, u yangi bazalar sistemasini yaratishga, uni yangi m a’lumotlar bilan to'ldirishga va tahrir qilishga ham da ma’lumotlarni vizuallashtirishga m o‘ljallangan vositalar majmuyidir. M a’lumotlarni vizuallashtirish-ko'rsatilgan omillarga ko‘ra m a’lumotlarni tanlash, ularni tartiblash, chiqarish qurilm asiga berish uchun moslab tahrir qilishdir. MBBClarning bir necha turlari mavjud: Oddiy MBBSlar. Bular laqat bitta informatsion m assivlar (jadvallar) bilan ishlash imkoniyatini beradi, masalan, shaxsiy kartoteKa. Ular yordam ida ma’lumotlarni kiritish, qidirish, saralash, hisobot tayyorlash va h.k. mumKin. Ularga PC-FILE, Reflex, Q&A misol bo'ladi Mukammal MBBSlar. Bular bir paytda bir necha informatsion massivlar bilan ishlash imkonini beradi va ular orasidagi bog‘lanishni ta ’minlaydi. Odatda, bunday MBBSlarida program - malashtirish imkoniyatlari ham mavjud. Ularga Lotus, Paradox, FoxPro, Dbase, Access, Karat, RIHC va boshqalar kiradi. Mijoz-server turidagi MBBClar. Ularda m a’lum otlar bazasi server deb ataluvchi kuchli kom pyuterlarda saqlanadi. Serverga m a’lum otlar boshqa kom pyuterlardan-m ijozlardan keladi. Ularga Oracle, MS SQL Server, Informix misol b o ‘ladi. Biz quyida mukammal MBBS lardan biri b o ‘lgan va W indows m uhitida ishlaydigan Access m a’lumotlar bazasini boshqarish sistem asi bilan tanishib o'tamiz. MS Access - funksional to'liq relatsion MBBS. Access turli m anbalardan olingan m a’lum otlam i bitta relatsion m a’lumotlar bazasiga birlashtiradi. Tuzilgan formalar, so‘rovIar va hisobotlar m a’lum otlam i tez va samarali yangilash, savollarga javob olish, kerakli m a’lum otlam i qidirishni tashkil etish, m a’lumotlarni tahlil qilish, hisobot va diagram m alam i chop etish imkonini beradi. MB da har bir m anbadan kelgan m a’lumot alohida jadvalda saqlanadi. Bir necha jadvallardagi ma’lumotlar bilan ishlaganda, ular o'rtasida bog'lanish o ‘rnatiladi. M a’lum talablarga javob beruvchi ma’lum otlam i qidirish va tanlash uchun so'rovlar tuziladi. Shu bilan birga so'rovlar bir vaqtning o'zida bir necha yozuvlarni yangilash yoki o ‘chirish, maxsus hisoblashlarni bajarish imkonini beradi. Jadvallarga m a’lumotlarni kiritish, ulam i ko'rish yoki o'zgartirish uchun form alardan foydalaniladi. Forma bir yoki bir necha jadvallardan m a’lum otlam i standart yoki foydalanuvchi tom onidan tuzilgan m aket asosida tanlash va ularni ekranga chiqarish imkonini beradi. M a’lum otlam i tahlil qilish va m a’lum tartibda chop etish uchun hisobotdan foydalaniladi. Masalan, m a’lum otlarai guruhlovchi va natijalarni hisoblovchi hisobotni tuzish va chop etish mumkin. Access quyidagilarni am alga oshirish imkonini beradi: M a’lum otlarni aniqlash-siz m a’lumotlar bazasida aynan qanday axborot saqlanishini aniqlashingiz, m a’lumotlarning tizimi va turini (masalan, raqam va belgilarning soni), shuningdek, bu m a’lumotlar o'zaro qanday bog'langanligini berishingiz mumkin. Ayrim hollarda siz m a’lumotlarni tekshirishning format va xususiyatlarini berishingiz mumkin. M a’lum otlarni qayta ishlash - m a’lumotlarni turli usullar bilan qayta ishlash mumkin. Ixtiyoriy m aydonni tanlash, filtrlash va m a’lum otlarni saralash mumkin. M a’^umotlarni unga o'zaro bog langan boshqa m a’lumotlar bilan birlashtirish va yakuniy natijani hisoblash mumkin. M a’lum otlarni boshqarish - siz m a’lumotlar bilan tanishish, ulam i tahrir qilish va yangi m a’lumotlar q o ‘shish uchun kim huquqli ekanligini ko'rsatishingiz mumkin. 2.1. MS Accessning arxitekturasi MS Access nuqtayi nazaridan m a’lum otlar bazasi bu yozuvlar va umumiy masala bo'yicha o ‘zaro bog'langan obyektlar to'plam idir. MS Access — m a’lumotlar bazasini boshqarish sistem asining fayli (kengaytmasi *.mdb) ma’lumotlar bazasi haqidagi barcha axborotlam i o ‘z ichiga oladi. Accessda nom ga ega bo'lgan barcha narsalar obyektlar deb ataladi. A ccessda asosiy obyektlar bo‘lib ja d va lla r (таблицм), so'rovlar (запросм), formalar (форми), hisobotlar (отчетм), m akroslar (макроси) va m odullar (модули) hisoblanadi. Offise 2000 tarkibiga kiruvchi A ccessda yana bir obyekt kiritilgan b o ‘lib, uning nomi sahifalar (страници) deb nom langan. Jadval Ma’lumotlami saqlash uchun aniqlanadigan va foydalaniladigan obyekt. Har bir jadval m a’lum turdagi axborotlarni o ‘z ichiga oladi, masalan, talabalar haqidagi. Jadval turli ma’lumotlar, masalan, talabalaming familiyasi yoki manzilgohini o'zida saqlovchi maydon (ustun)dan va yozuv (qator deb ham ataladi)dan iborat. Yozuvda muayyan predmet haqidagi barcha ma’lumotlar yig'ilgan, masalan, Alisher Olimov ismli talaba haqida. Har bir jadval uchun siz dastlabki kalit (har bir yozuv uchun yagona qiymat oluvchi bir yoki bir nechta maydon)ni va ma’lumotlarga kirish tezligini oshirish maqsadida bir yoki bir nechta indekslarni aniqlab olishingiz mumkin. So'rov Foydalanuvchiga bir yoki bir necha jadvallardan kerakli ma’lumotlarni olish imkoniyatini beruvchi obyekt. So‘rovni tuzishda «конструктор запроса» (namunaga ko‘ra so‘rov)dan yoki SQL ko‘rsatmalaridan foydalanishingiz mumkin. Siz ma’lumotlarni tanlash, yangilash, o‘chirish yoki qo‘shish maqsadida so‘rovlarni tuzishingiz mumkin. Mavjud bir yoki bir necha jadvallardagi ma’lumotlardan foydalanib, so'rovlar yordamida siz yangi jadvallar tuzi-shingiz mumkin. Forma Asosan ma’lumotlarni kiritishga, ularni ekranga chiqarishga yoki ilova ishini boshqarishga mo'ljallangan obyekt. So‘rov yoki jadvallardan olingan ma’lumotlarni foydalanuvchi talablariga ko'ra, tasvirlash maqsadida siz formalardan foydalanishingiz mumkin. Shuningdek, formalami chop etish mumkin. Forma yordamida siz ayrim hodisalarga javob tariqasida makros yoki modullarni ishga tushirishingiz mumkin - masalan, aniq bir ma’lumotlarning qiymati o ‘zgarganida makrosni ishga tushirishingiz mumkin. Hisobot Hujjat tuzishga m o‘ljallangan obyekt. Tuzilgan hujjat boshqa ilova hujjatiga kiritilishi yoki chop etilishi mumkin. Hisobotni printerda chop etishdan oldin ekranda ko'rib chiqishingiz mumkin. Makros Bir yoki bir necha harakatning tartiblangan tavsifi bo'lib, ma’lum bir hodisaga javoban Access bajarishi lozim bo'Igan harakatdir. Masalan, siz asosiy formadagi biror elementni o'zgartirishingizga javoban boshqa formani ochuvchi makrosni aniqlashingiz mumkin. Boshqa makros yordamida siz biror maydonda o'zgartirish kiritilganida, uning qiymatini tekshirishingiz mumkin. Makrosga kiritilgan harakatlardan birortasining bajarilish yoki bajarilmasligi uchun, makrosga yana qo‘shimcha shartlar kiritish mumkin. Shuningdek, siz bir makrosdan boshqa makrosni yoki modul funksiyasini ishga tushirishingiz mumkin. M odul Ish jarayonini ancha kichik harakatlarga parchalab va makroslar yordamida aniqlanmay qolgan xatolarni topish imkonini beruvchi programmalami MS Access Basicda saqlovchi obyekt. Modullar ilovaning ixtiyoriy joyidan chaqirish mumkin bo'Igan funktsiyalarni o'zida jamlagan mustaqil obyektlar bo'lishi ham mumkin. Lekin ular alohida forma yoki hisobotlarga, ularda ro‘y berishi mumkin b o ‘lgan ayrim o'zgarishlarga reaksiya uchun bevosita «bog‘langan» bo'lishi mumkin. Sahifa M a’lumotlarga murojaat qilish sahifasi maxsus k o ‘rinishdagi Web-sahifa bo'lib, Intemetdagi ma’lumotlami ko'rish va unda ishlash imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, MS Accessning yoki MS SQL Serveming ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlar bilan qiziquvchilarga tanishish uchun imkoniyat yaratadi. M a’lumotlarga murojaat sahifasi MS Excel kabi boshqa m a’lumotlar manbalarini ham o‘z ichiga oladi.
2.2. A ccessni ishga tu sh irish va Access oynasi A ccessni ishga tushiiish W indow sning boshqa ilovalarini (programmalarini) ishga tushirishdek am alga oshiriladi. Uning bir qancha usullari mavjud: 1. ПУСК m enyusi orqali (2.1-rasm). 2. Office paneli orqali. 3. Accessda tayyorlangan biror faylning ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosish orqali. 4. Agar fayl ПУСК menyusining Документм bo'lim idagi fayllar ro'yxatida b o ‘Isa, uning ustida sichqonchaning chap tugm asini ikki marta bosish orqali
Uchinchi va to ‘rtinchi usullarda Access bilan birga mos fayl ham ochiladi. Birinchi usulda Access ishga tushirilganda ekranda 2.2-rasmda tasvirlangan taklif oynasi hosil bo'ladi: Agar siz birinchi bor m a’lumotlar bazasini hosil qilishni boshlasangiz, Н овая база данньгхш tanlang. Agar sizda m a’lumotlar bazasi b o ‘lsa, u holda Открьгг базу dannixni tanlang (Access yuklanganda shu holat aktiv bo ‘ladi). Agar siz master yordamida ma’lumotlar bazasini yaratmoqchi bo‘lsangiz, М астера, страницм и проектм база данньгхш tanlang. Bizda hozircha m a’lumotlar bazasi yo ‘q, shuning uchun ham eng yuqoridagi b o ‘limni tanlaymiz. Natijada, Access sizga fayl nomi va u hosil qilinadigan joyni taklif etadi (2.3-rasm). Kerakli joyni (Папка) va nomni o'zingizga yoqadigan ko'rinishda oling (yaxshisi m asalaning qo'yilishiga mos bo ‘lgani m a’qul, masalan, «Talaba»). 0 ‘ylaymanki, bu ishlarni am alga oshirish uchun sizda tajriba bor, chunki siz boshqa programmalar bilan ishlab, ancha tajriba orttirgansiz

2.3-rasm dan k o ‘rinib turibdiki, Access sizga o ‘zi ham nom tak ­ lif etadi (dbl, db2 va h.k.). Xohlasangiz, bu nomlarni qoldirishingiz ham mumkin. Yaxshisi, o'zgartirganingiz m a’qul. Ammo fayl nomi nima bo'lishidan q at’i nazar, uning kengaytm asi .mdb (masalan, Talaba.mdb) ko'rinishda bo'ladi. Siz Создать tugm achasini bosishingiz bilan ekranda m a’lumotlar bazasining oynasi paydo bo'ladi (2.4-rasm). 2.4-rasm da keltirilgan oyna A ccessning markaziy oynalaridan biri b o ‘lib, barcha boshqarishlar shu yerdan amalga oshiriladi, g o ‘yo bu joy A ccessning boshqarish pultidir. H aqiqatan ham shunday, siz bunga m a’lumotlar bazasini yaratish jarayonida ishonch hosil qilasiz. Windows 95 uchun m o'ljallangan A ccessda va uning keyingi versiyalarida bu oynaning ko'rinishi biroz farq qiladi (2.5-rasm).

Accessning qaysi bir obyektini (jadval, so‘rov, forma, hisobot, sahifa, modul va makros) hosil qilmoqchi b o ‘lsangiz, shu nomli bo'lim ni faollashtiring. Hozir sizda bu b o ‘limlar b o ‘sh. M a’lumotlar bazasi hosil b o ‘la borishi bilan, bu bo‘limlarda jadvallarning, so ‘rovlarning va h.k. ro'yxati paydo bo'ladi. M ukammal yaratilgan m a’lum otlar bazasidagi ro ‘yxatlarda bir qancha obyektlar bo'ladi (2.6-rasm).

2.3. Access m enyusi A ccess yuklanganda m a’lumotlar bazasi oynasi (2.4-rasm) Access oynasining ichida paydo bo'ladi. Access program m asining oynasi W indow s boshqa programmalarining (Word, Excel va b.q.) oynasidek ko'rinishda b o ‘lib, faqat m enyularining ro‘yxati va ularning tarkibida farq bo'lishi mumkin. Quyida Access m enyusi bilan qisqacha tanishib o ‘tamiz. Umuman, W indow s tarkibiga kiruvchi program m alarda biror obyekt ustida bajarilishi m um kin bo'lgan m a’lum bir ishni (nusxa olish, qirqish, ajratish va h.k.) kam ida uch xil usulda amalga oshirish mumkin: 1. Asosiy menyu orqali. 2. Konteks menyu orqali. 3. Asboblar panelidagi asboblar orqali. Qaysi usulda ishlash foydalanuvchining ixtiyorida, ammo natijasi bir xildir. Access oynasida (2.7-rasm) quyidagi m enyular ro‘yxati keltirilgan. Fayl m enyusi Fayl m enyusi ochilganda (uni siz qanday ochish kerakligini bilasiz, bu W indow sning boshqa programmalaridek, y a’ni mos menyu ustida sichqonchaning chap tugmasini bir m arta bosish bilan am alga oshiriladi), obyektlarning aktiv yoki passiv holatiga qarab uning qaysidir bo'limlari aktiv, qaysilaridir passiv bo‘ladi. 2.5-rasm da T_talaba nomli jadval aktiv (ya’ni belgilangan). Agar birorta ham obyekt belgilanmagan bo'lsa, u holda m enyuning bir qancha bo'lim lari passiv holatda bo'ladi. Bu hoi barcha m enyular uchun ham o'rinlidir.

С оздать - yangi fayl hosil qilish. Bu holatda ochilgan fayl avtomatik tarzda yopiladi va yangi fayl hosil bo'ladi, y a ’ni 2.3- rasmdagi holat takrorlanadi. Bu ishni Ctrl+N tugmalarini birgalikda bosib ham am alga oshirish mumkin. 0ткрить(С1г1+0) - mavjud faylni ochish. Agar siz qidirgan fayl Fayl m enyusining quyi qismida keltirilgan fayllar ro'yxatida bo'lmasa, bu holatdan foydalaning. Bu holda sizga tanish 2.3- rasm dagidek oyna paydo bo'ladi. Faqat С оздать so'zining o'rniga О ткри ть bo'ladi. Kerakli joydan kerakli faylning nomini tanlab Открьггь tugm achasini bosing yoki tanlangan fayl nomi ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki m arta bosing. Закрить - faylni yopish. Bu holda aktiv m a’lumotlar bazasi oynasi yopiladi, ammo Access oynasi ochiq qoladi. Сахранить (Ctrl+S) -biror ochiq obyektdagi (konstruktor holatida ham b o ‘lishi mumkin) o'zgarishlarni saqlash. Сахраньггь как - bu hoi ochiq faylning biror obyekti (masalan, biror jadval belgilangan) aktiv bo'lganda ishlaydi va shu faylda belgilangan obyektdan qaysi k o ‘rinishda (jadval, forma, hisobot) nusxa olish kerakligini k o ‘rsatadi (2.8-rasm). Экспорт - faylning biror aktiv obyektidan boshqa bir faylga nusxa olish. Предварительние просмотр -biror aktiv obyektni chop etishdan oldin q o g ‘ozdagi holatini ko'rish. Печать (Ctrl+P)- biror aktiv obyektni chop etish. Свойства база даннмх - shu fayl haqida qo'shim cha m a’lumotlar olish. Виход (Alt+F4) - Accessdan chiqish.

Pravka menyusi Pravka m enyusidagi bo'lim lar obyektning holatiga va uning ustida bajarilgan ishga qarab o ‘zgarib turadi (2.9-rasm). Отменить (Ctrl+Z) - so‘nggi bajarilgan ishdan voz kechish. Вмрезать (Ctrl+X) - qirqish (buferga olish). Коперовать(Ог1+С) - nusxa olish (buferga olish). BcraBbiTb(Ctrl+V) - joylashtirish (buferdan qo'yish). Создать ярлик - biror obyekt uchun yorliq hosil qilish (masalan, biror jadvalni ishchi stoldan yorliq yordamida ochish). Удалить (Delete) - belgilangan obyektni yo'qotish. Переименовать (F2) - aktiv obyektning nomini o'zgartirish.
V id m enyusi Vid m enyusining umumiy ko'rinishi 2.10-rasmda keltirilgan. Oaysi holatda bo'lishingizga qarab m enyuning bo'lim lari o'zgaradi.
О бектм база д ан н и х - bu holatda siz A ccessning asosiy obyektlaridan biriga o'tishingiz mumkin. Bu ishni m a’lumotlar bazasining oynasi orqali ham amalga oshirish mumkin. К р у п н и е значки, м ел ки е значки, список, таб ли ц а - bu to ‘rtta b o ‘lim yordam ida m a’lumotlar bazasidagi obyektlarning (jadvallar, so ‘rovlar va h.k.) ko'rinish holatini tanlashingiz mumkin. У порядочит значки - bu b o ‘lim orqali siz m a’lum otlar bazasidagi obyektlarning (jadvallar, so ‘rovlar va h.k.) joylashish tartibini tanlashingiz mumkin (masalan, yaratilish vaqti, o ‘zgartirilgan vaqti va h.k.). П анели инструм ентов - kerakli asboblar panelini tanlash. О бновить (F5) - menyu elem entlarini yangilash (o‘zgartirish). Вставка m enyusi В ставка menyusi va uning bo‘limlari 2.11-rasmda keltirilgan b o ‘lib, unda Accessning asosiy obyektlarini hosil qilish mumkin. Bu jarayonni to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri m a’lumotlar bazasi oynasi orqali гм т amalga oshirish mumkin. Sizga m a’lumki, W indow sda biror is^mi am alga oshirishning bir qancha usullari (alternativlari) mavjud. Agar biror obyekt aktiv b o ‘lsa (rasmcTa «Talaba» nomli jadval belgilangan), u holda menyudagi oxirgi ikkita b o ‘lim ham aktiv bo'ladi: Автоформа - aktiv jadvalga A ccessning o ‘zi forma quradi. Автоотчеть - aktiv jadvalga Accessning o ‘zi hisobot quradi.

Servis m enyusi Servis m enyusi Access bilan ishlash jarayonida m a’lum bir qulayliklami (opsiyalam i) o'm atish uchun kerak. Undagi b o iim lar bilan siz A ccessni o ‘rganish jarayonida tanishib borasiz. Ulardan eng muhimi П ар ам етр и (2.12-rasm) b o ‘limi b o ‘lib, unda m a’lum opsiyalar joylashgan. Ularning mazmuni keyinchalik tushunarli bo'ladi.

Окно menyusi Окно m enyusida (2.13-rasm) barcha ochiq obyektlarning (jadvallar, so‘rovlar va h.k.) ro‘yxati va ulam i joylashtirish usullarining ro‘yxati keltirilgan. Bu obyektlarga m a’lumotlar bazasining oynasi ham kiiadi. 2.13-rasmda uchta oynaning (ikkita jadval va m a’lum otlar bazasi oynasi) ro‘yxati keltirilgan. Ulardan uchinchisi aktiv holatda (uning oldidagi belgi buni bildiradi). Qaysi oynaga o ‘tish kerak b o ‘lsa, ro ‘yxatdan shu oynani tanlaysiz. Albatta, bu yagona yo ‘l emas. Ammo oynalar ekranda bir paytda k o ‘rinib turishi yoki boshqa usulda joylashishini (Сверху вниз - yuqoridan pastga, Слева направо - chapdan o‘ngga, Каскадом - qatlam) O k h o m enyusining mos bo ‘lim laridan tanlashingiz mumkin.

Контекст menyu Biz yuqorida tanishgan m enyulardan tashqari yana bir menyu mavjud. Windowsda bu menyu контекст menyu deb ataladi. Bu m enyuni hosil qilish uchun biror belgilangan obyekt ustidsichcronchii^incr o ‘r: ’ tugmasini bir m r ie bosish yetarli. Ekrand. shu obyekt ustida hozir nima ishlarni bajarish mumkinligi haqidagi ro'yxat (menyu) hosil bo‘ladi. Siz undan keraklisini tanlashingiz m umkin (2.14-rasm). 2.14-rasmda «Talaba» nomli jadval belgilangan bo ‘lib, bu obyekt ustida nima ishlarni bajarish mumkinligi kontekst m enyuda keltirilgan. Bu m enyuning bo'lim lari bilan biz yuqorida tanishib o ‘tdik. С правка m enyusi Справка m enyusi yordam ida Accessga tegishli har qanday savolga javob olishingiz mumkin. W indow sning kutubxonasi shunchalik boyki, uning yordam ida fstagan savolingizga tezda va to ‘liq javob topishingiz mumkin. Uning kutubxonachisi doim sizning xizmatingizda. Faqat savolingizni to ‘g ‘ri bersangiz b o ‘ldi. Savolga javob olishning ikki xil usuli mavjud (2.15-2.16-rasm lar)

Что это такое? (Shift+Fl) - bu holda siz aniq bir obyekt haqida m a’lumot olishingiz mumkin. Bu usulni tanlashingiz bilan (2.15-rasm) sichqoncha kursori k o ‘rinishni oladi. Bu yangi kursorni biror obyekt ustiga olib kelib, sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosishingiz bilan shu obyekt haqida m a’lumot ekranda paydo bo'ladi (2.17-rasm). Yozuv tashqarisida sichqonchaning chap tugm asini bir marta bosish bilan yozuvni y o ‘qotish mumkin.
Asboblar paneli Asboblar paneli menyu satridan keyin joylashgan b o ‘lib, unda har xil piktogram m alar joylashgan. Har bir piktogram m a m a’lum bir m a’noni anglatadi va u asosiy m enyuning boiim larini takrorlaydi. Bu piktogram m alarning nima ish bajarishini m enyu b o ‘limlarini o ‘rgangan paytimizda ko ‘rib chiqqanmiz. Agar biror piktogram m aning nima ish bajarishi yodingizdan k o ‘tarilsa, sichqonchaning kursorini shu piktogramma ustiga olib kelib biroz kuting (taxminan bir soniya). Natijada, piktogram m a tagida shu piktogram m aning vazifasini eslatuvchi mos yozuv paydo b o ‘ladi. Asboblar panelidagi piktogramm alar siz qaysi holatda boiishingizga qarab doimo o ‘zgarib turadi. Hattoki, asboblar panelining o ‘zi ham o'zgarishi mumkin. Siz asboblar panelining qaysilari kerakliligini Вид => П анели инструм еетов m enyusi orqali tanlashingiz yoki ortiqchasini olib tashlashingiz mumkin. Kerakli piktogram m alarni asboblar paneliga o'rnatish uchun Вид => П ан ели инструм ентов => Н астройка m enyusidan foydalanish lozim. Yoki standart asboblar panelidan foydalanib ham (Access 2000da) bu ishni am alga oshirish m umkin (2.18-rasm).

JADVALLAR Ha, A ccessda barcha m a’lumotlar jadvalda saqlanadi. Undan kerakli m a’lum otlam i siz ham, Access ham tezda topa oladi. Buning uchun m a’lumotlarni shunday joylashtirish kerakki, ular jadvaldan (cham adondan) imkon boricha kam joy olsin. Ikkinchidan, cham adonga bir xil narsadan ikki-uchtadan joylashtirish m aqsadga muvofiq emas, xuddi shuningdek, jadvalda ham m a’lum otlam i takrorlamaslikka harakat qilish kerak. Jadval A ccessning eng muhim tom onlaridan biri b o ‘lib, m a’lumotlar bazasini loyihalash deganda ham jadval (jadvallar)ni qanday tanlash ko'zda tutiladi. Siz uy qurish uchun uyning loyihasini tuzishga harakat qilasiz, ya’ni xonalari nechta bo'lishi va har bir xonaning bo'yi va eni qanday bo'lishi kerakligini o'ylaysiz. Bu hammasi ketadigan sarf-xarajatlar bilan bog'liq. Hech qachon oshxonangizning enini o 'n metr, bo'yini sakkiz metr qilib loyihalamaysiz yoki m ehm onxonangizni torgina qilmay, imkoni boricha keng qilishga harakat qilasiz. Bu narsa A ccessda ham juda m uhim rol o'ynaydi. Jadval m aydonlarining (ustunlarining) o'lcham ini tanlash xonalam ing o'lcham ini tanlashdek muhimdir. Chunki xonalam ing o'lcham ini n o to 'g 'ri tanlash ortiqcha sarf-xarajatlarga yoki noqulayliklarga olib kelganidek, m aydonlarning o'lcham ini noto'g'ri tanlash kom pyuter xotirasidan ortiqcha joy olishga yoki m a’lum otlarning yo'qolishiga sabab bo'ladi. Shuni nazarda tutish kerakki, A ccessda xohlagan paytda jadvalning xohlagan joyiga yangi ustunlar qo'shishingiz yoki nokeraklarini olib tashlashingiz mumkin. Jadvalga yangi ustunlar qo'shilganda m a’lum otlar yo'qolmaydi, faqatgina mavjud m aydonning turi yoki o'lcham i o'zgarganda undagi ma’lumotlar yo'qolishi mumkin. Bundan ehtiyot bo'lish lozim. 3.1. Jadval maydonlaridagi ma’lumotlarning turlari Yuqorida ta ’kidlanganidek, jadval satrlardan (yozuvlardan) va ustunlardan (maydonlardan) tashkil topgan. Har bir yozuv bitta obyektga tegishli va ustun elementlari bir turda bo ‘lishi shartligini biz oldingi boblardan bilamiz. Jadval ustunlariga (Accessda maydonlar deb ataladi) kiritiladigan m a’lum otlarning turiga qarab, har bir maydon oldindan aniqlangan bo'lishi kerak. Bitta ustunda bir xil turdagi m a’lum otlar yoziladi. M aydonni aniqlash deganda quyidagilar tushuniladi: 1. M aydonning nomi. 2. M aydon elem entlarining turi. 3. M aydonga beriladigan izoh. 1. Maydonning nomi, albatta, bo'lishi shart va bu nom kiritiladigan m a’lum otning mazmuniga bog'liq b o ‘lgani m a’qul (masalan, kurs, stipendiya, viloyat va h.k.). Accessda m aydon nomining uzunligi eng k o ‘pi bilan 64 ta belgidan tashkil topgan bo ‘lishi m um kin (probellarni q o ‘shib hisoblaganda). 64 ta belgidan tashkil topgan nom deyarli uchramaydi, amalda nom larning uzunligi 5 - 8 ta belgidan tashkil topgan bo'ladi. 2. M aydon elementlarining turi m aydonga kiritiladigan m a’lum otning turiga bo g ‘liqdir. Accessda m aydonda kiritiladigan m a’lum otlarning turi 3.1-jadvalda keltirilgan.

Sonli m a’lumotlar qiymatiga qarab xotiradan 1-, 2-, 4-, 8-bayt joy egallashi mumkin. Bu joylarga qanday kattalikdagi sonlarni -yozish m umkinligi 3.2-jadvalda keltirilgan.

3. M aydonga beriladigan izoh bo'lishi ham, bo'lm asligi ham mumkin. Agar izoh yozilgan bo‘Isa, u jadvalning mos maydonini to'ldirish jarayonida holatlar satrida paydo bo'ladi. Ayrim hollarda, m aydonni to'ldirish jarayonida m a’lumotning formati, m atnning uzunligi, sonlar qiym atining chegaralari esdan chiqib qolishi m um ­ kin. Yoki m a’lumotlar bazasini yaratgan kishi boshqa, undan foydalanuvchi esa boshqa kishi bo'lishi mumkin. Bunday hollarda ayrim tushunm ovchiliklarning oldini olish uchun izoh yoziladi. 3.2. Jadvalni loyihalash Endi biz Accessda jadvallarni hosil qilishni ko'rib o'tam iz. Faraz qilaylik, bizda loyihalashtirilgan m a’lum otlar bazasi bor. Buni I bobdagi dekanatdagi talabalarning ro'yxati misolida ko'rishim iz mumkin (2-misol). 1. Accessni yuklang(2.1-rasm): Пуск => Программм => Microsoft Access. 2. Hosil bo'lgan oynada (2.2-rasm) Новая база данних bo'lim ini tanlang va OK tugmasini bosing. 3. Hosil bo'lgan oynada (2.3-rasm) fayl nomi sifatida «Talaba» so'zini yozing va rasm dagidek amallarni ketm a-ket bajaring. 4 Hosil bo'lgan m a’lumotlar bazasi oynasidan (2.4-rasm yoki 2.5-rasm) Таблицм obyektini aktivlashtiring va Создать tugm asini sichqonchaning chap tugm asi bilan bir marta bosing. Natijada, yangi oyna paydo bo'ladi (3.1-rasm). 5 Sondagi E harfi 10 darajasi ekanligini bildiiadi (masalan, 1,2E2 = 1,2*102). С озаан и е тавпиць! c помош ью м астер а ^ С озданм е таблиць! п чтем ввода даниь!х С оздани е таблиць! в режиме таблиць). Конструктор М астер таблиц Импорт таблиц С вяэь с табпицаии •----------worn— 3.1-rasm.
3.1-rasm. Jadval hosil qilishning besh xil usuli keltirilgan. > Реж им табли ц м - ma’lumotlarni to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri jadvalga kiritish yo‘li. Bu usul bilan Создание таб л и ц и путём ввода данньгх usuli bir xildir. > К онструктор - bu usul yordam ida jadvalning har bir maydoni alohida loyihalashtiriladi, ya’ni m aydon nomi, m aydondagi m a’lum otning turi va maydonga berilgan izoh aniqlanadi. Bu usul jadval qurishning eng qulay usuli bo'lib, asosan undan foydalaniladi. Bu usul bilan Создание таблицм в реж им е кон структора usullari bir xildir. > М астер та б л и ц _ - bu usul tanlanganda Access sizga bir qator oldindan tuzilgan jadvallarning ro ‘yxatini va ularga mos maydonlarning ro ‘yxatini taklif etadi. Siz hosil qilayotgan m a’lumotlar bazasiga qarab bu ro‘yxatdan o'zingizga keragini tanlab olishingiz mumkin. Bu usul bilan С оздание таблицм c noмошю м астера usullari bir xildir. > И мпорт табли ц - bu usulda siz boshqa m a’lumotlar bazasidan (boshqa fayldan) tayyor jadvalni k o ‘chirib olishingiz (import qilishingiz) mumkin. > Связ c таб л и ц ам и - bu usul tanlanganda boshqa m a’lumotlar bazasidan (boshqa fayldan) biror jadvalni (jadvallarni) joriy fayl bilan bog'lashingiz (import qilishingiz) mumkin. Bu usul ham импорт usuliga o'xshashdir. Bu usulda b o g ian g an (импорт qi-lingan) jadvalga ixtiyoriy o ‘zgartirishlar kiritish mumkin emas. Lekin siz o ‘z faylingizdan turib aloqa o'rnatilgan jadvalga o'zgartirishlar kiritsangiz (yangi yozuvlar q o ‘shsangiz), bu o'zgarishlar aloqa o'rnatilgan boshqa fayldagi m azkur jadvalning o'zgarishiga ham sabab b o ‘ladi. 3.3. Konstruktor yordamida jadval hosil qilish 3.1-rasm dan констукторп1 tanlang, natijada, jadval qurishning конструктор holatiga o'tasiz (3.2-rasm). Demak, bizda m a’lumotlar bazasining nomi «Talaba», hosil qilinayotgan birinchi jadval hozircha «Таблица 1» deb nom langan. 3.2-rasm dan k o ‘rinib turibdiki, konstruktor oynasi ikki qism dan iborat. Yuqori qismi jadval maydonlarini aniqlash uchun, pastki qismi esa har bir m aydonning xossasini (Свойство поля) aniqlash uchun m o‘ljallangan. Bu qism hozir passiv holatda. M aydonning nomini va m a’lum otning turini k o ‘rsatishimiz bilan u aktivlashadi. Xuddi shuningdek, konstruktor oynasining pastki qism o ‘ng tomonida m aydon haqida qisqacha m a’lumot paydo bo'ladi. Oynaning eng pastki qismida Access qo'shim cha m a’lumot ham berib boradi. Bu m a’lumot qaysi holatda b o ‘lishingizga qarab o'zgarib turadi.

3.4-jadval ustunlari nomini 3.2-rasmda keltirilgan jadval konstruktorining Имя поля maydoniga yozamiz (3.3-rasm). Birinchi maydon nomi bu talabaning tartib raqami, uni «Tal_kodi» deb nomladik. Tab tugmasini bosib (yoki Enter tugm asini bosib, yoki sichqoncha kursorini olib kelish bilan) Тип данньгх maydoniga o ‘tamiz. Access sizga текстовьш (matnli) m a’lumot turini taklif etadi. Ammo bizning hoi uchun m a’lum otning bu turi to ‘g ‘ri kelmaydi. Chunki talabalarning tartib raqam i natural sonlardan (1, 2, 3, ...) iboratdir. Shuning uchun ham shu m aydonning o ‘ng tom onida paydo bo'lgan tugm achani bosamiz. Natijada, m a’lum otlarning turini ko'rsatuvchi ro‘yxat ochiladi. Bundan Счетчик (hisobchi)ni tanlaymiz va yana Tab tugmasini bosib keyingi m aydonga o ‘tamiz. Описание m aydoniga ixtiyoriy matn, m asalan, «Talabaning tartib raqami»ni yozib qo'yish mumkin. Yana Tab tugm asini bosib, keyingi m aydonning nomini kiritamiz. U talabaning familiyasi, ismi va sharifining bosh harflaridan iborat bo'lgan nom (3.4-rasm).
Bu rasmga e ’tibor bersangiz конструктор oynasining quyi qismida XI bo'lim dan tashkil topgan m aydonning xossalarini aniqlovchi bo‘limlar ochiladi. Bu bo'lim lar m aydonning turiga qarab doim o'zgarib turadi. Har bir bo'lim ning mazmuni keyinchalik o ‘z -o ‘zidan tushunarli bo'lib boraveradi. Hozir biz uchun Размер поля qism idagi 50 soni muhimdir. Access sizga shu maydonda yoziladigan m atnning uzunligini har doim 50 tadan oshmasin deb taklif etadi. Sizga m a’lumki, bu m aydonga yozish m umkin bo'lgan m atnning uzunligi 255 tadan oshmasligi kerak edi. Bizning misolimizda familiya uchun (ism va sharifning bosh harflari) 50 ta joy juda k o ‘p. Uni 20 ga o'zgartirib qo'ysak ham bo'laveradi. Har qanaqa ortiqcha joy kom pyuter xotirasidan qo'shim cha joy talab etadi. Imkoni boricha ajratiladigan joylarni minimumga keltirish kerak. O rtiqcha joy ortiqcha sarf-xarajat deganidir.
\
Bu bo‘lim larning (3.4-rasm) yana biriga e ’tibor bering. U О бязательное поле bo'lim idir. Agar bu bo‘limda Н ет so‘zi turgan bo'lsa, bu jadvalni m a’lumotlar bilan to ‘ldirish jarayonida mos m aydonni hozircha b o ‘sh qoldirish ham m um kin degan m a’noni anglatadi. Agar m aydonni m a’lumotlar bilan to ‘ldirish, albatta, shart bo ‘lsa, bu bo'lim ga Да so'zini yozib qo'ying. Buni shu maydonda ochiluvchi m enyudan ham tanlashingiz mumkin. Да so‘zi yozilgandan so'ng, jadvalning mos m aydoniga m a’lumot yozmaguningizcha Access sizni boshqa m aydonga o ‘tkazmaydi. Sizda bir savol tu g ‘ilishi mumkin. Nima uchun Access har doim m aydonning turini m atnli (Текстовьш) va maydon uzunligini 50 deb taklif etadi. Buni siz Сервис => П арам етрм => табли ц м и запросм m enyusi orqali ko'rishingiz va xohlasangiz o'zingizga moslab o'zgartirishingiz mumkin. 3.4-rasm dagi konstruktor oynasini to'ldirishni davom ettiramiz. Keyingi m aydonning nomi «Fakultet» bo‘lsin. Bizning misolimizda fakultetlarning nomi sifatida XIM, XX, XM so'zlari olingan. Shuning uchun ham m aydonning turi matnli b o ‘lib, uzunligini 3 qilib olish yetarlidir. Keyingi m aydonning nomini «Kurs» deb nomlaymiz. Kursning qiymati bizning misolimizda 5 dan oshmagan butun sonlar. Shuning uchun ham bu maydonning turi sonli (Числовой) bo'ladi va u uchun bir bayt joy yetarli. Bir bayt joyni o'rnatish uchun k o h c t - руктор oynasining Свойства поля qismidan Разм ер поля bo ‘limiga kiramiz va ochiluvchi m enyudan Б а й т т tanlaymiz. Umuman, sonli m a’lumotlar uchun sonli format shu yerdan tanlanadi (3.5-rasm).

N avbatdagi m aydon «Guruh» b o ‘lib, uning turi m atnli va uzunligi 7 ta bo ‘lishi yetarli. Keyingi m aydonning nomi «Viloyat» b o ‘lib, uning turi matnli va uzunligi 15 ta bo‘lishi yetarlidir. Oxirgi m aydonning nomini «Reyting_bali» k o ‘rinishida olamiz. Bu maydondagi sonlar butun b o ig an i va qiymati 100 dan oshm agani tufayli, m a’lum otning turini sonli (Числовой) va maydon o ‘lchovini (Размер поля) Байт deb tanlash yetarli. Natijada, jadval konstruktori oynasining ko'rinishi 3.6-rasm dagidek bo‘ladi. Shunday qilib, biz jadvaldagi barcha m aydonlarni aniqladik. Bu ishlarning barchasi konstruktor holatida amalga oshirildi. Umuman, jadvalga yangi m aydonlar qo'shish yoki olib tashlash, m aydonlarning turini va o ‘lchamini o'zgartirish kabi barcha tuzatishlar k o h - структор holatida amalga oshiriladi. Bu holatdan chiqishdan oldin jadvalda shunday m aydonni aniqlash kerakki (bu har doim ham emas, masalan, yordam chi jadvallarda), bu m aydondagi qiym at har bir yozuvni bir qiymatini aniqlasin. Bizning misolimizda bunday m aydonga «Tal_kodi» nomli maydon va undagi qiymat, ya’ni talabaning tartib raqam i mos keladi. Chunki har bir talaba uchun yagona kod (raqam) mavjud. Oolgan m aydondagi qiymatlar bu ishni amalga oshira olmaydi. Masalan, «Kurs» nomli m aydondagi qiymatlami oladigan bo'lsak, ularda takrorlanishlar mavjud. O ’zo ‘zidan ko‘rinib turibdiki, bir xil kursda o ‘qiydigan talabalar bir qancha. Xuddi shuningdek, qolgan m aydonlarning qiymatlari ham har bir yozuvni bir qiymatini aniqlay olmaydi. Faqatgina «Tal_kodi» nomli m aydondagi qiymat (har bir talabaning o ‘z kodi bor va bu kod boshqa talabada uchramaydi) har bir yozuvni bir qiymatli aniqlaydi. Accessda bunday m aydonlar kalitli maydon (Ключевой поле) deb ataladi. Kalitli m aydonni jadvalni loyihalash jarayonida (конструктор holatida) aniqlash lozim. Agar siz kalitli m aydonni aniqlam agan bo'lsangiz, Access hisobchi (Счетчик) turidagi m aydonni kalitli maydon sifatida oladi. Jadvalda hisobchi ko'rinishidagi m aydon bo'lmasa, Access o'zi bunday m aydon hosil qiladi va uni kalitli maydon deb belgilaydi,
Paydalanilg’an A’debiyatlar

1. Роберт Ш найдер. Аккесс ддя W indows 95. Издателство Бином, М., 1996. 2. Визе Манс. МС Аккесс 2.0, Бином, М., 1996. 3. Информатика. Вазовьгй курс. Учебник под ред. С.В.Симановича. СП., «Питер» 1999. 638 с. 4. Симанович С.В. и др. Специальная информатика. Учебное пособме. М., «АСТпресс» 1998. 480 s. 5. Ш африн Ю. И нформационнне технологии. В 2-х частях. Учебное пособие. М., «Лабаратория Базовьгх Знаний» 1999. ЗЗбс. 6. Sattorov A. va b.q. Kompyuterlar va informatsion texnologiyalar fanidan testlar to'plam i. JIDU. 2003.