|
2.So’ylew . Til stilleri
Til ilimpazlari stildi tildin’ tariyxiy rawjlaniwini’n’ dawaminda do’regen qubilis sipatinda qaraydi . Awizeki ha’m jazba tu’rde til arqali qatnastin’ tu’rli tarawlarinda onin’ ja’miyetlik xizmetlerinin’ keneyiwi , adebiy tildin’ rawajlani’wi menen til qurallarin tan’lap qollaniwdin’ nizamlilig’i do’reydi ha’m jetilisedi . Na’tiyjede tildin’ bir – birinen ayirilatug’in , bir – birine baylanisliq stillik tarmaqlari payda boladi. A’dette bul ha’rqanday milliy tildin’ tariyxiy rawajlaniw o’zgesheliklerine g’arezli .
Til ilimpazlari stilge til faktlerinen alip , tariyxiy ko’z qarasta aniqlama beriledi . Ma’selen , akademik V.V. Vinogradov til stillerin anay ya minaw a’debiyat yamasa jaziw janrina , anaw ya minaw turmis tarawina , belgili bir sociyalliq jag’dayg’a sa’ykes semantikaliq jaqtan bekitilgen , ekspressivlik jaqtan o’zgesheliklerin , maqsetli tu’rde sho’lkemlesken til qurallarinin’ sistemasi sipatinda qaraydi . Al professor A.N. Gvozdev uliwma xaliqliq til qurallarinin’ ku’ndelikli turmista qollaniliwin tu’rlishe iske asiwin yeske ala otirip , uliwma xaliq tili menen olardin’ til sistemasinda ayirim shaqapshalardin’ payda bolatug’in , olardin’ ortaq til qurallari menen birge o’zine ta’n , sol tarawda jiyi qollanilatug’in birliklerine iye yekenligin ko’rsetedi , bunday uliwma xaliqliq tildin’ tarmaqlarin til stili dep tanilatug’inlig’in aytadi .
Professor L. M. Efimov stil - bul til qurallarinin’ qollaniliw nizamliqlari , ja’mlesiw jag’dayi , o’zgeshe qurami arqali ajiratilatug’in tildin’ tariyxiy da’wirler dawaminda do’regen tarmaqlari dese , Yu. S. Stepanov til uslublarina minaday dep baha beredi : “ Ku’ndelikli ja’miyetlik turmis jag’dayinda adamlar paydalanatug’in til arqali qatnastin’ tu’rleri til stili , ya’ki funktsionalliq stil delinedi . Funktsionalliq stil degende tildin’ xizmeti , maqseti ko’zde tutiladi .
Solay yetip til stillerinin’ ajiratiliwi adamnin’ ja’miyetlik iskerligi tu’rlerinin’ tarmaqlarina su’yenedi . Til qurilisinin’ tu’rli ja’miyetlik jag’daylarda so’ylewshi ta’repinen tu’rlishe iske asiriliwi til stilleri dep belgilewge boladi .
Demek , til iliminin’ usi ku’nge shekem stil haqqinda tu’rlishe talqilar , tu’rlishe aniqlamalar orin alip kiyatir . Til stilleri birde jaziw janrina , turmis tarawina , belgili bir jag’dayg’a sa’ykes tan’lap qollanilatug’in til qurallarinin’ sistemasi sipatinda qaralsa , yekinshi bir jag’dayda ol belgili bir turmis tarawina ta’n o’zgesheliklerge iye xaliq tilinin’ tarmaqlari retinde bahalanadi . h.t.b.
Solayda til stiline baha beriwde biz akademik V. V. Vinogradov ta’repinen usinilg’an belgilerdi basshiliqqa aliwdi maqul ko’rip otirmiz . o’ytkeni stil bul haqqinda da tildin’ tariyxiy rawajlaniwinin’ barisinda turmis tarawlarina , til arqali qatnastin’ tu’rlerine , da’l jag’dayg’a baylanisli leksikaliq - semantikaliq , grammatikaliq ha’m t.b. booyinsha sol tarawg’a xizmet jag’inan biyimliligi menen qa’liplesken til qurallarinin’ sistemasi sipatinda ko’rinedi . Bulardin’ barlig’i da uliwma xaliqliq tildin’ qurilisindag’i jeke tarmaqshalardan ibarat .
Til iliminde tildin’ ja’miyetlik xizmetinen ken’eyiwine sa’ykes funktsionalliq stillerdin’ de rawajlanip baratug’ini , bul stillerdin’ , tiykarinan alg’anda , tildin’ so’ylesiw , xabarlaw ha’m ta’sir yetiw usag’an yen’ a’hmiyetli ja’miyetlik tiykarinda aniqlanbaqta . Ma’selen , V. V. Vinogradov o’zinin’ “ Stilistika teoriya poetisheskoy reshi . Poetika “ atli miynetinde minaday dep jazadi : “ Tildin’ pikirlesiw , xabarlaw ha’m ta’sir yetiw usag’an ja’miyetlik xizmetine baylanisli onin’ qurilisinda uliwma jobada minaday stiller bo’linip shig’iwi mu’mkin : Ku’ndelikli is qag’azlari stili ( pikirlesiw xizmeti ) , ku’ndelikli is qag’azlari stili , ra’smiy hu’jjetler ha’m ilimiy miynetler stili , publististikaliq ha’m ko’rkem bellestristikaliq stil ( ta’sir yetiw xizmeti ) .
Qaraqalpaq a’debiy tilinin’ funkcionalliq stillerin aniqlaw ha’m oni rawajlaniwi haqqinda so’z yetkenimizde , biz onin’ son’g’i da’wirde ja’miyetlik xizmetinin’ ken’eyiwine tiykarlanamiz . Usi ko’z qarastan tildin’ so’ylesiw , xabarlaw , ha’m ta’sir yetiw usag’an yen’ a’hmiyetli ja’miyetlik xizmetlerinin’ rawajlaniwi , sog’an baylanisli funkcionalliq stillerinin’ do’rewi ha’m qa’liplesiwin na’zerde tutamiz.
A’dette stil leksikaliq - semantikaliq kategoriya sipatinda da taniladi . Anaw ya minaw stilge sipatlama beriw , yen’ birinshi gezekte , sol tarawg’a ta’n leksika - semantikaliq birliklerdi , olardin’ rawajlaniw , qollaniw ayriqshaliqlarin aniqlaw arqali iske asadi . Sonliqtan da professor A. E. Efimov stildin’ basqa da belgileri menen bir qatarda onin’ leksikaliq birliklerdin’ tan’laniwin ha’m qollaniliwin , o’geshe semantikaliq bayawlarin , so’zlik qurami jag’inan shekleniwshiligin ha’m ayriwshalig’in , o’zgeshe frazeologiyasin , korkemlew qurallarinin’ qurami ha’m xizmeti boyinsha ha’r tu’rliligin duris ko’rsetip o’tedi .
Qaraqalpaq tili stillaerine baylanisli onin’ leksikaliq jaqtan rawajlaniw protseslerin u’yreniwde de ha’r qanday funkcionalliq stildin’ o’zine ta’n leksikaliq - semantikaliq ayriqshaliqlarin stillik qollaniliwin analizlew za’ru’r .
Do'stlaringiz bilan baham: |
