|
2.2. Ilimiy stil ha’m oni’n o’zgeshelikleri
A’debiy tildin’ rawajlani’winda ko’rkem so’z sheberleri menen bir qatarda ilim ha’m ma’deniyat maydaninda a’jayip xizmet ko’rsetken ilimpazlardin’ , olardin’ do’retken ilimiy a’debiyatlardin’ a’hmiyetli ulli . Usi ko’z qarastan professor A . I . Efimov a’debiy til haqqinda so’z yetkende , poeziya menen proza stildi rawajlandiriwda jaziwshilar og’ada u’lken ro’l oynaydi , biraq a’debiy tildi , do’rtiwshiler tek jaziwshilar g’ana yemes , ma’selen , ilimiy stildi payda yetiwde ha’m qa’liplestiriwde ilimpazlardin’ ilimiy a’debiyatlardin’ orni girewli dep ju’da duris ko’rsetedi .
Son’g’i jillarda a’lem ilimiy oylarina baylanisli geypara miynetler qaraqalpaq tiline awdari’ldi’. olar ta’biyat ha’m ja’miyettin’ ilimlerine sa’ykes mag’liwmatlar birewge sebepshi boldi .
Bul jag’day qaraqalpaq tilinde ilimiy uslubti , sog’an sa’ykes ilimiy leksikaliq qatlamnin’ do’rewinde belgili orin iyeledi . A’sirese xaliq bilimlendiriw islerinin’ Qaraqalpaq iliminin’ da’wir talaplarina sa’ykes kem – kem rawajlanip bariwi bul procseske unamli ta’sir jasadi .
Qaraqalpaq ilimpazlarinin’ miynetleri u’lken - u’lken monografiyaliq shig’armalar , toplamlar , kitapshalar , maqalalar , bayanatlar tu’rinde qaraqalpaq tilinde basip shig’arilip , ilimiy a’debiyatlar qorina qosildi .
Bul qaraqalpaq a’debiy tilinde ilimiy stildin’ belgili funkcionalliq stillerdin’ biri da’rejesine yerisiwin ,onda ilimiy terminologiyaliq leksikanin’ qa’liplesip ha’m rawajlaniwin ta’miynleydi .
Na’tiyjede tu’rli ilim tarawlari boyinsha terminologiyaliq birlikler qatalmi do’redi .
Filosofiyaliq terminler : Dialektika , sana , ideya , shinliq teoriya , dogma , dogmatizm , filosofiya , ja’miyetlik sana , idealizm , kricizm , abstraktli sa’wle , za’ru’rlik , dialektikaliq ko’z qaras.
Fizikaliq terminler : jilliliq , ku’sh , tartiw ku’shi , terbelis , qozg’alis , elektron , neytron , yadro , akustika , ko’lem .dene , tezlik , su’ykelis , teren’lik , inertsiya ,
Matematikaliq terminler : qosiw , aliw , bo’liw , ko’beytiw , qosindi , ko’beyme , qaldiq , siziq , sigment , ultan , kesim , paralell , kvadrat , tuwri , formula , arifmetika , algebra .
Biologiyaliq terminler : kraxmal , belok , uglevod , sabiw , shan’landiriw , ataliq , jinis , evolyuciya , xromosom , botanika , biologiya , refleks , Darvinizm .
Lingvistikaliq terminler : leksika , leksikologiya , semantika , fonetika , sintaksisi , omonim , antonim , sinonim , metafora , metonimiya , sinekdoha , almasiq , noqat , u'tir .
A’debiyattaniw terminler : gu’rrin’ , osherk , povest , roman , novella , qosiq , da’stan , unamli , obraz , realizm , romantizm , ideya , uyqas , epitet , antiteza , batirlar jiri , trgediya .
Pedogogikaliq terminler : sabaq , ta’rbiya , aqil , ta’rbiya , miynet ta’rbiyasi , fizikaliq ta’rbiya , estetikaliq ta’rbiya , ko’rsetpeli qurali .
Qaraqalpaq a’debiy tilinin’ so’zlik quraminda ilimnin’ bunnan basqa da tarawlari boyi’nsha terminlerdi keltiriwge boladi’ .
Ilim ha’m ma’deniyattin’ rawajlaniwi menen tiykarinda ilimiy - terminologiyaliq qatlam og’ada bay leksikaliq qatlamlardin’ birine aynaldi.
Ilimiy - terminologiyaliq leksika da o’zninin’ rawajlaniw da’wirinde onin’ qa’liplesiwine bag’darlang’an u’lken tariyxiy joldi o’tti . Olardin’ ko’pshilikti qollaniliw jag’dayinda xaliq jalg’awinan o’tip bardi , kem – kem qa’liplesip , turaqli formag’a iye ilimiy terminler sipatinda qa’liplesip ketti . Ma’selen : belgili bir da’wirlerde ta’n ta’rbiyasi , dene ta’rbiyasi , dene ta’rbiya tu’rinde qollanilip kelgen ilimiy termin ha’zirgi fizkultura tu’rinde , yergish g’ap tu’rindegi lingvistikaliq termin ha’zir bag’iniwshi ga’p tu’rinde qa’liplesip otir . Bunday misallardi ju’da’ ko’p sanda keltiriwge boladi : tiri jaratilis – tiri ta’biyat – janli ta’biyat , ko’rsetip oqitiw .
Bunday jetilisiwler a’debiy tildi obiektiv talaplardi tiykarinda iske asip bardi . Na’tiyjede , uliwma xaliqliq , qurami jag’inan bay ilimiy - terminologiyaliq leksika kamalg’a keldi . Onda ilimiy – terminologiyaliq leksikani o’zgeshe bir toparin quraytug’in o’ndirislik - texnikaliq leksika belgili orindi iyeleydi .
Stilistika termini grektin’ “ styls “ ( jaziw qurali ) degen so’zinen aling’an . Stilistika til iliminin’ bir tarawi bolip , ol oy – pikirdi aniq ha’m da’l beriw beriw ushin qollaniladi . Onda tiykarinan , ha’r tu’rli stiller , tildin’ za’ru’rli qurallari ha’m so’ylew ma’deniyatin jaqsilaw jollari u’yreniledi . Stilistika so’zi ha’zirgi waqitta ilimde A’debiy til stilistikasi ha’m ko’rkem a’debiyat stilistikasi bolip yekige bo’linedi . Olardin’ birinshisi - a’debiy til stilistikasi a’debiy tildin’ jazba ha’m awizeki formalarinin’ sistemasin u’yretedi . Yekinshisi - ko’rkem a’debiy stilistikasi shig’armalardin’ , jaziwshilardin’ ha’m a’debiy ag’imlardi’n stillik wo’zgesheliklerin u’yretedi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
