Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim fakulteti

Telekommunikatsiya tarmoqlarida ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish va boshqarish tamoyillari.
Tadqiqot ob'yekti simli va simsiz radio kanallariga ega telekommunikatsiya tarmog‘i va axborot jo‘natuvchilar va oluvchilar (AJQ) o‘rtasida ishonchli va xavfsiz aloqani ta’minlash uchun mo‘ljallangan vaqtni o‘zgartiruvchi tuzilmadir. 8 Ma’lumki, har qanday telekommunikatsiya tarmog‘i axborotni belgilangan vaqt, ishonchlilik, uzatish va himoyalash ishonchliligi uchun belgilangan talablarga javob berish uchun tegishli iste’mol ob'yektlariga axborot olib kelish vazifasini bajaradi. Har qanday o‘lchamdagi barcha kompyuter tarmoqlari (LAN, CAN, MAN, WAN, GAN) simli va simsiz aloqa kanallari mavjud telekommunikatsiya tarmoqlariga asoslangan bo‘lib, an’anaviy telefon (kabel, optik-tolali) aloqa kanallari va simsiz mobil (uyali), radio, sun’iy yo‘ldosh va boshqa aloqa kanallaridan foydalanishga asoslangan. Hozirgi kunda telekommunikatsiya tarmog‘ining analog stantsiya uskunalari raqamli va elektron qurilmalarga almashtirilgan. Tarmoq va aloqa uskunalariga elektron stantsiyalar, tarmoq adapterlari, modemlar, kommunikatorlar va boshqalar kiradi. E’tibor bering, tarmoq adapterlarisiz (tarmoq kartalari) tarmoqni yaratish mumkin emasligi hammaga ma’lum. Adapterlarni tanlash esa yaratalayotgan yoki foydalanayotgan tarmoq arxitekturasiga bog‘liq bo‘ladi. Axborotni himoya qilish mas’uliyati asosan telekommunikatsiya vositalari bilan bog‘liq. XXI asr jamiyatning barcha sohalarini axborotlashtirish, globallashtirish va texnologiyalashtirish bilan ajralib turadi, bu esa fan, ta’lim, ishlab chiqarish va boshqaruv rivojlanishining yanada global tendentsiyalarini belgilab beradi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, turli sohalarda kompaniyalar faoliyatini kengaytirish, ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash, uzatish va himoya qilish, samaradorlikni oshirish istagini yaxshilash zarurati-ijtimoiy 9 voqelikning turli sohalarini axborotlashtirish va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishda davlat ehtiyojlarini belgilovchi omillar hisoblanadi. Axborot xavfsizligi ostida axborot va qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasini tabiiy yoki sun’iy tabiatning tasodifiy yoki qasddan ta’sirlaridan himoya qilishni tushunamiz, bu axborot munosabatlarining sub'yektlariga, shu jumladan, axborot egalari va foydalanuvchilariga va infratuzilmani qo‘llab-quvvatlashga olib keladi. Axborot himoyasi-axborot xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmui hisoblanadi. Shunday qilib, axborot xavfsizligi muammolariga uslubiy nuqtai nazardan to‘g‘ri yondashish axborot munosabatlari sub'yektlari va bu sub'yektlarning axborot tizimlaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan manfaatlarini aniqlashdan boshlanadi. Nima uchun axborot xavfsizligi muhim ahamiyatga ega. Ko‘pgina tashkilotlar ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va uzatish ehtiyojlarini qondirish uchun simli va simsiz aloqa vositalaridan foydalanadilar. Hozirda kompyuter tarmoqlari asosan simli yoki optik kabel hamda simsiz radio mobil kanallar yordamida telekommunikatsiya tarmoqlari asosida qurilgan. Barcha mamlakatlarda axborot kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlarining axborot himoyasini ta’minlash uchun alohida shartsharoitlarni talab etadi. Telekommunikatsiyalarning tranzit tarmoqlari 10 ustidan ma’lum qiymatga ega bo‘lgan katta miqdordagi axborot uzatiladi. Yuqorida aytilganidek, hozirgi vaqtda bozor munosabatlariga o‘tish bilan har qanday axborot oluvchi uchun tovar (mahsulot)ga aylanadi va har biri alohida, semantik mazmun jihatidan boshqa qiymatga ega bo‘lishi mumkin. Axborot tizimlariga qo‘yiladigan asosiy talablar axborot resurslarining mavjudligi, yaxlitligi va maxfiyligini ta’minlash va infratuzilmani qo‘llab-quvvatlashdan iborat bo‘ladi. Ovozli xabarlar, video tasvirli axborot, kompyuter ma’lumotlari va boshqalar telekommunikatsiya tarmog‘i orqali turli rejimlarda va turli uzatish tezliklarida uzatiladi. Ayniqsa, hozirgi vaqtda xalqaro kompyuter tarmog‘i Internet tarmog‘iga ulanish juda tez bo‘lib, telekommunikatsiya transport va abonent tarmoqlaridan foydalanadi. Axborot va telekommunikatsiya tizimlarining xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagi himoya vositalaridan foydalaniladi: texnikaviy (uskunaviy); dasturiy; tashkiliy (tashkiliy-huquqiy va tashkiliytexnikaviy); jismoniy; kriptografik; huquqiy; telekommunikatsiya kanallari orqali uzatish vaqtida axborotni muhofaza qilishning maxsus vositalari hamda kompyuter viruslaridan himoyalashning turli vositalari mavjud. Axborotni muhofaza qilishning yuqorida qayd etilgan vositalari birgalikda, uskunaviy-dasturiy ta’minot yoki dasturiy-texnik, tashkiliyhuquqiy va tashkiliy-texnik va boshqalar sifatida ishlatilishi mumkin. Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlarida axborot xavfsizligi muammosini hal etish murakkab vazifadir. Apparat ya’ni uskunaviy 11 himoya vositalari tizimning texnik vositalariga kiruvchi va mustaqil ravishda yoki ayrim himoya funktsiyalarining boshqa vositalari bilan birgalikda bajaradigan turli elektron-mexanik qurilmalardir. Bugungi kunga qadar turli xil apparat vositalaridan foydalaniladi va ularni ushbu tizimning deyarli barcha qurilmalariga kiritish mumkin: foydalanuvchi terminallari, guruh qurilmalari, markaziy protsessorlar, tashqi xotira qurilmalari va boshqa periferiya uskunalari hisoblanadi. Misol uchun, foydalanuvchi terminallarida eng keng tarqalgan qurilmalar terminalni identifikatsiyalash ya’ni turli xil qulflar va blokerlar, identifikatsiyalash kodini yaratish sxemasi va foydalanuvchi identifikatsiyasi ya’ni magnitli individual kartalar, barmoq izi va akustik identifikatsiya qurilmalari va boshqalar kiradi. Hozirgi vaqtda axborot texnologiyalari shu qadar tez o‘zgarmoqdaki, xavfsizlik mexanizmlari tizimning to‘liq himoyasini ta’minlamay qolmoqda. Yaqin-yaqingacha korporativ tarmoqlarni himoya qilishning asosiy mexanizmi xavfsizlik devorlari ya’ni Fire Wall edi. Biroq, tashkilotning axborot resurslarini himoya qilish uchun mo‘ljallangan xavfsizlik devorlari ko‘pincha zaifdir. Hujumlarni aniqlash uchun korporativ tarmoqning uzluksiz (kuniga 24 soat, yiliga 365 kun) monitoringi uchun "faol" himoya tizimlari - ya’ni hujumlarni aniqlash tizimlari mo‘ljallangan. Ushbu tizimlar korporativ tarmoq tugunlariga hujumlarni aniqlaydi va ularga xavfsizlik boshqaruvchisi tomonidan ko‘rsatilgan tarzda javob beradi. Masalan, ular hujum tuguniga ulanishni to‘xtatib, administratorga xabar beradilar yoki 12 hujum yolini to’sadilar va ushbu hujum haqidagi ma’lumotlarni jurnallarga kiritadilar. Har qanday zamonaviy axborot tizimini qurishda, ba’zi himoya mexanizmlarini ishlab chiqish va amalga oshirmaslik deyarli mumkin emas. Bu oddiy mexanizmlar (masalan, paketli filtrlash) yoki juda murakkab (masalan, xavfsizlik devorlarida Stateful tekshiruv texnologiyasidan foydalanish) bo‘lishi mumkin. Bunday mexanizmlar bo‘lmasligi ham mumkin. Bunday holda loyihalashtirilgan tizimning axborot xavfsizligi telekommunikatsiya tarmog‘iga yoki biron-bir qo‘shimcha himoya vositasiga beriladi. Bu vazifa esa axborot tizimining tarkibiy qismlarini o‘zgartirish va yangilash, operatsion tizim konfiguratsiyasini o‘zgartirish va hokazolarda vaqti-vaqti bilan sodir bo‘lib turadi. Biroq, tarmoq ma’murlari korporativ tarmoqning barcha tugunlari uchun bunday tekshiruvlarni amalga oshirish uchun yetarli vaqt bo‘lmaydi. Shuning uchun axborot xavfsizligi bo‘limlari va avtomatlashtirish bo‘limlarining mutaxassislari axborot xavfsizligini ta’minlash uchun ishlatiladigan xavfsizlik mexanizmlarini tahlil qilishga ko‘maklashuvchi vositalarga muhtoj bo‘ladi. Xavfsizlik tahlil vositalari, shuningdek, aniq dasturiy ta’minot yoki xavfsizlik brauzeri deb nomlangan bo’lib, bu jarayonni avtomatlashtirish juda katta yordam berishi mumkin. Ushbu vositalardan foydalanish korporativ tarmoq tugunlaridagi zaifliklarni aniqlashga yordam beradi va ularni hujumchilar tomonidan ekspluatatsiya qilinmaguncha yo‘q qiladi. 13 Tarmoqda ma’lum zaifliklar mavjud emasligiga doimiy ishonch vaqti-vaqti bilan ishlatiladigan tarmoq qurilmalari va dasturiy ta’minotni skanerlash orqali erishiladi. Ushbu profilaktik choratadbirlar potentsial zaifliklarni o‘z vaqtida aniqlashga va tajovuzkorlar tomonidan ekspluatatsiya qilinishidan oldin ularni bartaraf etishga yordam beradi. Yuqorida keltirilgan axborot xavfsizligi vositalarining barchasi uchun hozirgi kunda dasturiy va texnik, huquqiy, tashkiliy, texnik va kriptografik xavfsizlik vositalariga bag‘ishlangan ishlanmalar juda ko‘p. Telekommunikatsiya tarmoqlari va tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha taklif qilingan yondashuv shundan iboratki, telekommunikatsiya va axborot xavfsizligi vositalarining har qanday axborot tarmoqlarini ishlab chiqish va qurish, ushbu axborotni oluvchi tomonidan aniqlangan ularning qiymatini hisobga olgan holda axborot xatolarini hisobga olish kerak. Telekommunikatsiya tarmoqlarida har xil turdagi aloqa kanallari va axborotni muhofaza qilish vositalariga ega bo‘lgan tarmoqlarni qurishda optimallashtirish mezoni sifatida ularni qurishning umumiy xarajatlarini ham hisobga olish zarur. Belgilangan miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlariga muvofiq axborot almashinuvini ta’minlovchi iqtisodiy va funktsional jihatdan samarali aloqa tarmog‘ini yaratish vazifasini qo‘yaylik. Telekommunikatsiya tarmog‘ini amalga oshirish uchun birinchi navbatda axborotni kiritish, 14 uzatish, tarqatish, qayta ishlash, saqlash va yetkazib berish uchun tegishli uskunalar talab qilinadi. Tarmoqlarning samaradorligi, ularning narxi, tarmoqni kengligi, shovqin immuniteti, ishonchliligi va boshqa parametrlari texnik vositalar va tarmoq tuzilishi to‘plamini tanlash orqali aniqlanadi. Odatda, telekommunikatsiya tarmoqlarini qurish yoki rivojlantirish ishlab chiqilayotgan tizimda aylanayotgan axborotning xarakteristikalarini dastlabki tahlil qilish va axborot manbalari va iste’molchilarining xarakteristikalari va munosabatlarini o‘rganishdan boshlanadi. Bularning barchasi telekommunikatsiya tarmog‘ining tuzilishi, topologiyasi, protseduralari va tarkibiy qismlarini tanlashga ta’sir qiladi. Kommutatsiya markazlari yordamida telekommunikatsiya tarmog‘ini qurish yoki rivojlantirishning afzalliklari xizmat ko‘rsatuvchi nazorat tizimi tuzilmasini takrorlaydigan tarmoqlarga nisbatan quyidagicha bo‘ladi: - turli ob'yektlar yoki abonentlar o‘rtasida bir nechta to‘g‘ridan - to‘g‘ri yo‘nalishlarni tashkil etishga hojat yo‘qligi sababli aloqa kanallarining umumiy sonini va ularning uzunligini sezilarli darajada kamaytirish; - mobil tarmoqning turli foydalanuvchilari o‘rtasida ko‘plab va har xil turdagi axborotlarni uzatish uchun bir xil kanallardan foydalanish tufayli aloqa kanallarining tarmoqli kengligidan foydalanishning yuqori samaradorligini oshirish; - ko‘plab yirik boshqaruv tizimlari manfaati uchun axborot almashish uchun yagona murakkab telekommunikatsiya tarmog‘idan foydalanish va boshqalar.
3. Xizmat - Tarmoq taqdim etadigan xizmatlar (audio/video qo'ng'iroq, ma'lumot uzatish va h.k) Hisoblash texnikasi vositalarining rivojlanishi, ayniqsa shaxsiy kompyuterlarning paydo bo`lishi mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) deb nomlanadigan yangi tipdagi axborot-hisoblash tizimlarining yaratilishiga olib keldi. MHT ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan loyihalash va texnologik tayyorlash tizimlari, ishlab chiqarish va texnologik majmualarni boshqarish tizimlari, idora tizimlari, port boshqaruvi tizimlari va boshqalarda keng qo`llanilmoqda. MHT turli ishlab chiqarish bo`linmalarini boshqarishning murakkab tizimlarini qurishda samarali usul hisoblanadi. MHT tibbiyot, qishloq xo`jaligi, ta`lim, fan va boshqa sohalarda jadal joriy etilmoqda. Umuman olganda, tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma`lumot almashishni ta`minlaydigan aloqa kanallari bilan o`zaro bog`langan majmui. Kompyuterlararo ma`lumotlarni almashishni ta`minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Mahalliy tarmoq - (LAN - Local Area Network), ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan hudud (bir korxona, ofis, bir xona) da joylashgan kompyuterlarning birlashuviga mos keladi. MHT - kompyuterlar, boshqa periferiya qurilmalari (printerlar, disk kontrollerlari va boshqalar) ning bog`lanishini ta`minlaydigan va ularga umumiy disk xotirasidan, periferiya qurilmalaridan birgalikda foydalanishga, ma`lumotlar bilan almashishga imkon beradigan apparat vositalari va algoritmlar to`plamidir.
Xizmat ko‘rsatish sifati (Quality of Service, QoS) telekommunikatsiya sohasining butun taraqqiyoti mobaynidagi eng muhim mavzulardan biri hisoblanib kelingan. Yaqin vaqtlargacha Internet xizmati ko‘rsatuvchilar va boshqa yirik kompaniyalar nutqiy axborot, videotasvir va boshqa turdagi trafiklarni uzatish uchun alohida tarmoqlar qurishga majbur bo‘lganlar. Hozirgi kunga kelib, barcha tarmoqlarning IP (Internet Protokol) protokol asosidagi ma’lumotlarni paketli shaklda uzatuvchi yagona tarmoqqa birlashayotgani hech kimga sir emas.Eng katta IP tarmoq bu, shubhasiz, Internetdir. Internet va korporativ Intranetlar o‘sishda davom etayotgan ekan, shu bilan birga, noan’anaviy turdagi xabarlarni uzatishga yo‘naltirilgan ilovalar soni ham ortib bormoqda. Bunga IP tarmoq orqali nutqni uzatish (Voice over IP, VoIP) yoki videokonferensiyani misol qilish mumkin. Demak, Internet foydalanuvchilari va turli tarmoq ilovalari soni kun sayin ortib borishi bilan mavjud tarmoqlar qatorida yangi paydo bo‘layotgan ilovalar va xizmatlarni qo‘llab — quvvatlay olish ham zarur bo‘ladi.
Paketlar kommutatsiyasining paketli tarmoq orqali bir vaqtning o‘zida har xil turdagi trafiklarni (ovoz, tasvir va matn) uzatish uchun qo‘llanilishi, talab qilinayotgan xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlashning yangi usullarini ishlab chiqishni dolzarb masalaga aylantirdi. QoS usullari tutilishlarga sezgir trafiklarning (masalan, ovozli) tutilishlar darajasini pasaytirish va shuningdek, o‘rtacha tezlikni ta’minlab berishlari kerak. Qo‘yilgan vazifaning murakkabligi shundaki, paketlar kommutatsiyasi usuli aslida tutilishlarga sezgirligi past bo‘lgan, ya’ni tarmoqning oraliq qurilmalari (masalan, marshrutizatorlar) buferlarida yuzaga keladigan tasodifiy tutilishlar katta xalaqit tug‘dirmaydigan trafiklar uchun mo‘ljallangan.
UFTT (Umumiy Foydalanish Telefon Tarmog‘i) qurishda va tatbiq etishda kafolatlangan xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash shundan iboratki, telefon chaqirig‘iga xizmat ko‘rsatish barcha belgilangan me’yorlarga shu-ningdek, nutqni uzatish sifat ko‘rsatkichiga mos kelishi kerak. Bu me’yorlar majmui ITU (International Telecommunication Union — Xalqaro Elektr Aloqa Ittifoqi) va ETSI (European Telecommunications Standarts Institute — Yevropa Telekommunikatsiya Standartlari Instituti) hujjatlarida keng yoritib berilgan.
Elektr aloqada xizmat ko‘rsatish sifatiga aloqador standartlar orasida asosiy o‘rinlardan birini ITU ning E.800 tavsiyasi egallaydi.
1. Ishchi tavsiflararo (unumdorlik, ishonchlilik, yo‘qotishlar, tutilishlar) va tarmoqlararo tavsiflar o‘rtasida aloqa tuzilmasini aniqlovchi ITU ning G.1000 tavsiyasiga qo‘shimcha ravishda ITU G.1010 tavsiyasi oxirgi foydalanuvchiga yo‘naltirilgan ilova talab qiladigan parametrlarni o‘zida namoyon qiladi ([url=http://www.itu.int]www.itu.int[/url]).
UFTT da xizmat modeli“bog‘lanish o‘rnatish” tamoyiliga asoslangan edi va bundan keyingi X.25, Frame Relay va “virtual kanallar” modeliga asoslangan Keng Polosali Integral Xizmat Ko‘rsatuvchi Raqamli Tarmoqlar (Broadband Integrated Services Digital Network, B-ISDN) kabi ma’lumot uzatish texnologiyalari keng tarqaldi. B-ISDN tarmoqlarida ITU’ning I.356 va I.610 kabi tavsiyalari hamda ATM forumi xizmat ko‘rsatish sifati parametrlari va ularni tarmoqning oxirgi punktlari o‘rtasidagi ulanishda aniqlash usullarini ko‘rsatib beradi.
Bugungi kunda hammaga ma’lumki, kanallar kommutatsiyasi va paketlar kommutatsiyasi asosidagi tarmoqlar IP protokollar oilasiga asoslangan umumiy infratuzilma yaratish tomon asta-sekinlik bilan harakat qilmoqda. Bu jarayon esa “konvergensiya” nomini oldi. Konvergensiya tufayli vujudga keladigan infratuzilma telefon, televideniye va Internet tarmog‘idan an’anaviy foydalanuvchilar ilovalarining trafiklari transportini ta’minlay oladi. Lekin, hozirgi kunda konvergensiya jarayoni sekin yuz bermoqda.
Bunga sabab, tarmoqlar va xizmatlar konvergensiyasini hamda bugungi kunda kelgusi avlod tarmoqlari sifatida qaralayotgan IP asosidagi yagona tarmoq qurish jarayoniga to‘sqinlik qiluvchi omillardan biri hisoblangan- zarur xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash muammosidir. Kelajakda IP tarmoqlarda konvergensiya imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarish uchun tarmoq resurslarini taqsimlashning va trafiklarni boshqarishning yangi usullarini ishlab chiqish zarur. Bu esa, o‘z navbatida, oxirgi foydalanuvchilar tomonidan qo‘llaniladigan ko‘p sonli va xilma-xil ilovalar uchun xizmat ko‘rsatishsifat ko‘rsatkichining turli darajalarini ta’minlash imkonini beradi.
Quyida xizmat ko‘rsatish sifati bilan ta’minlangan IP tarmoqlarning asosiy afzalliklari sanab o‘tilgan:
• mavjud va paydo bo‘layotgan multimediya xizmatlari hamda ilovalarni qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash. Masalan, ovozni IP tarmoq orqali uzatish (VoIP) kabi bir qator yangi ilovalar xizmat ko‘rsatish sifatiga-aniqlangan talablar qo‘yadi.
• xizmat ko‘rsatish kafolatini va tarmoq trafigini differensiyalashni ta’minlash.
Bu xususiyat audio, video va ilovalar trafiklarini yagona IP tarmoq miqyosida birlashtirish uchun zarur hisoblanadi.
• Internet xizmati ko‘rsatuvchilar uchun mijozlarga qo‘shimcha xizmat turlarini taqdim qilishga yo‘l ochadi.
• xususiy Virtual Tarmoqlar (Virtual Private Networks — VPNs) kabi yangi texnologiyalar rivojida sezilarli rol o‘ynaydi.
Tarmoq trafigi oxirgi punktlar ilovalari paydo qiladigan turli oqimlardan iborat bo‘ladi. Bu ilovalar bir-biridan xizmat ko‘rsatishga va tarmoq ishchi tavsiflariga bo‘lgan turli talablari bilan farqlanadi. Shuningdek, tarmoqdagi QoS bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun, tarmoq ilovalarining qay turiga mansubligini bilish kerak.
IP tarmoqlarda xizmat ko‘rsatish sifatini standartlashtirish bo‘yicha ITU’ning hujjatlarida, yo‘naltirilgan IP protokollariga asoslangan tarmoqlar uchun QoS ni ta’minlash muammosi yechimlari quyidagi bosqichlardan iborat:
4.Telekommunikatsiya tarmoqlarining ishonchliligi
Telekommunikatsiya tarmog’ining hamma to’plamini ikkita sinfga - ko’p qutbli va ikki qutbli tarmoqlarga ajratish shartli metodik usul bo’lib,tarmoq ishonchliligi va yashovchanligi nazariyasini ishlab chiqish va anglashni osonlashtiradi. Ikki qutbli telekommunikatsiya tarmoqlari amaliyotda yuqoridagidek ko’rinishda juda kam uchraydi. Shu bilan birga amaliyotda telekommunikatsiyaning xizmat ko’rsatayotgan boshqaruv tizimining u yoki bu axborot yo’nalishidagi, ya’ni ko’p qutbli telekommunikatsiya tarmog’ining belgilangan ma’lum qutblar juftliklari orasida ishonchlilik va yashovchanlikni baxolash zaruruti tug’iladi [4,13].
Axborot yo’nalishlarining bunday ikki qutbli telekommunikatsiya tarmoqlari, bir qator umumiy elementlarga ega bo’lishligini, ya’ni bu tarmoqlar ishonchliligi va yashovchanligi o’zaro bog’liq ekanligini nazarda tutish kerak. Bu vaziyatni telekommunikatsiya tizimlarining ishonchlilik va yashovchanlik namunaviy ko’rsatgichlarini ishlab chiqishda va ularni xisoblash uchun matematik apparat tanlashda xam e’tiborga olish zarur.
Ikkala tushuncha telekommunikatsiya tarmoqlarining vaqt bo’yicha ishlash qobiliyati bilan bog’liqdir, ya’ni berilgan funksiyalarni o’rnatilgan xajmda, talab qilingan sifat darajasi bilan tarmoqni ekspluatatsiya qilish belgilangan davrida yoki istalgan vaqtda bajarilishidir. Bu tushunchalarning farqi tarmoqning normal ishlashini buzadigan va buzish xarakteri sabablari yoki faktorlarining turlicha ekanligidan kelib chiqadi. Telekommunikatsiya tarmoqlarining ishonchliligi uning ekspluatatsiyaning berilgan sharoitlarida avvaldan o’rnatilgan sifat ko’rsatgichlari qiymatlarini vaqt bo’yicha saqlagan xolda aloqani ta’minlash xususiyatidir. Ishonchlilik tarmoq ishlash qobiliyatiga asosan tarmoq ichidagi faktorlar ta’sirini aks ettiradi, ya’ni fizik-ximik jarayonlar keltirib chiqaradigan apparaturalarning eskirishi natijasida texnikaning tasodifiy raddiyalari, ularni tayyorlashdagi
texnologik defektlar yoki xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning xatoliklari. Yashovchanlik telekommunikatsiya tarmoqlarining tarmoqdan tashqarida yotuvchi sabablar hamda tarmoqning elementlari - uzellar, punktlar, stansiyalar va liniyalarini buzishga yoki uning ayrim qismlarini shikastlantirish xarakatlariga qarshi bardoshligini xarakterlaydi. Hamma sabablarni ikkita sinfga ajratish mumkin: stixiyali va qasddan qilingan sabablar. Stixiyali faktorlarga chaqmoq, er silkinishi, sel kelishi, bo’ronlar va xakozo, qasddan qilinadigan faktorlarga esa urush sharoitlarida dushmanning xujumlari, diversion harakatlar va boshqalar kiradi. Aloqaning buzilishiga sabablarning farqlari ularning kelib chiqishini, xarakterini, aloqaning buzilish masshtabini, ularning davomliligini, ularni bartaraf etish yo’llari va usullarini va tarmoqning bardoshligini oshirishni belgilaydi. Texnikaning tasodifiy raddiyalari oqimlari faqat ayrim aloqalarning buzilishiga olib keladi va buzilishlar ordinarlik xususiyatiga egadir (bir nechta aloqani bir paytda buzilish ehtimolligi kamdir). Tarmoq ishining yuqorida ko’rilgan yashovchanlik faktorlari orqali buzilishi esa boshqa jiddiy xususiyatlarga egadir. Ayniqsa bu tarmoqni qasddan shikastlantirish uchun xarakterlidir, bunda bir paytning o’zida telekommunikatsiya tarmoqlarining etarlicha katta qismi hattoki hamma tizimini ishdan chiqarilishi mumkin. Ayrim aloqalar tasodifiy raddiyalar yoki xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning xatoliklari bo’yicha ishlashining buzilishi odatda qisqa muddatli bo’ladi va ular ko’p xolatlarda tezda bartaraf qilinadi. Aloqalarning ayrim elementlari – uzellar, liniyalar, shikastlanishi natijasida buzilishlari ancha davomli bo’lishi mumkin. Agar birinchi xollarda buzilishlar minutlar va o’nlab minutlarda hisoblansa, ikkinchi xollarda buzilishlar soatlab va sutkalab bo’lishi mumkin, chunki bunda qayta tiklashda katta hajmda ta’mirlash ishlari bajarilishi zarur bo’ladi.
Tasodifiy raddiyalar oqibatida aloqada uzilishlar qisqa bo’lishi sababli ko’pchilik, xatto muhim aloqalar xam rezervsiz ishlashi mumkin. Yashovchanlik nuqtai nazaridan esa rezervsiz ishlashi mumkin emas, chunki xizmat ko’rsatilayotgan boshqarish jarayonlari aloqani uzoq muddat davomida yo’q bo’lishiga yo’l qo’ya olmaydi [6].
Tasodifiy raddiyalar telekommunikatsiyaning ayrim qurilmalari, liniyalari yoki kanallari uchun xarakterlidir. Bunda telekommunikatsiya uzelidagi bitta apparatning raddiyasi odatda apparaturaning boshqa komplektlari raddiyasiga, shuningdek bir butun elementning yoki telekommunikatsiya uzelining to’liq raddiyasiga olib kelmaydi. Umumiy kommutatorlar va elektr ta’minot agregatlari bundan mustasnodir. Shuning uchun telekommunikatsiya tarmoqlarining ishonchliligini hisoblashda umumiy qurilmalarga ega bo’lmagan tarmoqning strukturaviy elementlari raddiyasini o’zaro bog’liq emas deb xisoblash mumkin.
Zarba beruvchi faktorlar bir paytning o’zida uzelning bir nechta elementlarini va xattoki tizimni xam ishdan chiqarishi mumkin. Masalan, zarbaga telekommunikatsiya uzeli duchor bo’lsa, faqat uning chiqarilma punktlari va stansiyalari omon qolishlari mumkin. Uzatish tizimi apparaturalari odatda telekommunikatsiya uzelining yadrosi tarkibida joylashtirilishi sababli, uzel zarbaga duchor bo’lganida katta extimollik bilan unga kiruvchi kabelli telekommunikatsiya liniyalari xam ishdan chiqishi mumkin. Mos xolda ushbu uzel amalga oshirayotgan aloqalar xam buzilishi mumkin.
Tarmoq ishonchliligi va yashovchanligini baholash uchun dastlabki
ma’lumotlar xatoligi darajasi bir hil emasligini nazarda tutish kerak. Texnika va telekommunikatsiya liniyalarining ekspluatatsion-texnik raddiyalari bo’yicha batafsil statistik materiallar mavjud. Telekommunikatsiyaning yangi vositalari ishonchlilikka sinovdan o’tkaziladi, loyihalashtirilayotganlari esa – hisoblash yo’li bilan baholanadi. Telekommunikatsiya texnikasining ishonchliligi bo’yicha dastlabki ma’lumotlar aniqliligi xozirda ma’lum darajada muammo bo’lib qolmoqda, lekin ishonchlilik bo’yicha erishilgan aniqliq telekommunikatsiya tarmoqlari yashovchanligini taxlil qilish uchun kerak bo’ladigan dastlabki ma’lumotlar aniqligidan so’zsiz yuqoridir. Odatda ishonchlilik ko’rsatgichlarini hisoblash usullariga aniqlik bo’yicha yuqori talablar qo’yiladi, shuning uchun ayrim xollarda ular telekommunikatsiya tarmoqlari yashovchanligini baholashda ham qo’llanishi mumkin, lekin bunda hisoblash qiyinligini kamaytirish maqsadida ularni sezilarli darajada soddalashtirish mumkin. Shuningdek tarmoq qutblari
orasida aloqaning raddiyasi mezonlari xam bir xil emas. Agar qutblar juftligi orasida aloqaning ishonchliligingi baxolashda k(n = 1,2,...) berilgan aloqalar mavjud bo’lsa, raddiya xisoblanadi, yashovchanlikni baxolashda esa qutblar juftligi orasida aloqaning xar qanday turi to’liq mavjud emasligi raddiya mezoni xisoblanadi.
Shunday qilib, ishonchlilik va yashovchanlik – jiddiy ravishda turli tushunchalar va mustaqil muammolardir, telekommunikatsiya tarmoqlarini ishlab chiqishda va takomillashtirishda ular o’z yechimlarini talab qiladi.
Tarmoq resurslarini dinamik boshqaruvi.
Tarmoq resurslarini dinamik boshqarish tizimining vazifalari va tuzulishi. Tarmoqninig texnik xizmat ko’rsatish tizimining vazifalari va tuzulishi. Tarmoqning administrativ boshqaruv tizimining vazifalari va tuzulishi. Tarmoq bopshqaruvini qo’llash tizimlari. Dinamik boshqaruv tizim modellari va algoritmlari. Marshrutizatsiya masalalari. Axborot oqimlarini boshqarish masalalari. OSI/ISO modelining turli pog’onalarida oqimlarni boshqarish
5. Tarmoq va tarmoq elementlarini boshqarish
Boshqarish tizimlarida funksiyalarning namunaviy guruxlarini ajratish va bu funksiyalarni satxlarga bo’lish, boshqaruv tizimi qanday shaklda tuzilgan, qanday elementlardan tuzilgan va amaliyotda bu elementlar qanday arxitekturaviy

bog’lanishlari qo’llanadi degan savolga javob bermaydi. Menejer – agent sxemasi. Tarmoqni boshqarish istalgan tizimi asosida agentni menejer bilan o’zaro harakat (muloqat) elementar sxemasi yotadi. Bunday sxema asosida amalda ko’p sonli agentlar va turli xildagi menejerli istalgan murakkablikdagi tizimlar tuzilishi mumkin.

Agent boshqariladigan resurs va menejer - asosiy boshqaruvchi dastur orasidagi vositachidir. Bitta menejer turli real resurslarni boshqarishi uchun boshqariladigan resursning ma’lum bir modeli yaratiladi, model resursning nazorat va boshqarishga zarur bo’lgan harakteristikalarini aks ettiradi. Masalan, marshrutizator modeli odatda portlar soni, ularning turlari, marshrutizatsiyalash jadvali, portlardan o’tgan kanal, tarmoq va transport satxlaridagi kadrlar va paketlar soni kabi harakteristikalarini o’z ichiga oladi [6].

Menejer agentdan faqat resursning modelida tavsiflangan ma’lumotlarni oladi. Agent ma’lum bir ekran sifatida bo’lib, menejerni resurslarni amalga oshirilish detallari xaqidagi keraksiz axborotlardan xolos qiladi. Agent menejerga qayta ishlangan va normallashtirilgan shaklda taqdim etilgan axborotni etkazib beradi. Bu axborot asosida menejer boshqarish bo’yicha qaror qabul qiladi, shuningdek boshqariladigan resurs xolati xaqida ma’lumotlarni yanada umumlashtirishni bajaradi, masalan, port yuklamasini vaqtga bog’liqligini tuzadi.

Obektdan zaruriy ma’lumotlarni olish uchun, shuningdek unga boshqaruvchi ta’sirlarni berish uchun agent real resurs bilan ayrim nostandart usul bilan harakatda (muloqatda) bo’ladi. Agar agentlar kommunikatsion uskunalar ichiga joylashtirilsa, qurilmaning ichki uzellarini agent bilan o’zaro nuqtalari va harakat usullari mavjud bo’lishi nazarda tutiladi. Menejer va agent boshqaruv resursining bir xil modellariga ega bo’lishlari kerak, aks xolda ular bir birlarini tushunmasliklari mumkin. Lekin bu modellardan agent va menejer foydalanishida sezilar farq mavjuddir. Agent boshqariladigan resurs modelini mazkur resursning joriy qiymatlari bilan to’ldiradi, shu munosabat bilan agent modelini boshqaruvchi axborotning ma’lumotlar bazasi (Management Information Base - MIB) deb atashadi. Menejer modeldan, resurs nima bilan harakterlanadi, qanday
harakteristikalarni so’rab olish mumkin va qanday parametrlarni boshqarishi mumkin ekanligi to’g’risida bilishi uchun foydalanadi. Menejer agentlar bilan standart protokol bo’yicha muloqatda bo’ladi. Bu protokol menejerga MIB bazasida saqlanayotgan parametrlar qiymatlarini so’rab bilish, shuningdek agentga qurilmani boshqarish uchun asos bo’ladigan boshqarish axborotini uzatish imkonini berishi kerak. Boshqarishning inband boshqaruvi, ya’ni foydalanuvchi ma’lumotlarining uzatish kanali bo’yicha boshqarish, va out-of-band boshqaruvi, ya’ni foydalanuvchi ma’lumotlari uzatilayotgan kanaldan tashqari boshqarish turlari mavjud. Masalan, agar menejer agent bilan marshrutizatorga ichki o’rnatilgan SNMP protokoli bo’yicha, ayni paytda foydalanuvchi ma’lumotlari uzatilayotgan lokal tarmoq orqali muloqatda bo’lsa, bu boshqarish inband boshqaruvi bo’ladi. Agarda menejer chastotaviy zichlashtirish texnologiyasi FDM bo’yicha ishlayotgan birlamchi tarmoq kommutatorini, agent ulangan X.25 aloxida tarmoq yordamida nazorat qilayotgan bo’lsa, bu boshqarish out-of-band boshqaruvi bo’ladi [6].
Tarmoq ishlayotgan kanal bo’yicha boshqarish nisbatan tejamliroqdir, chunki bunda boshqarish ma’lumotlarini uzatish aloxida infrastrukturasini yaratish talab qilinmaydi. Lekin out-of-band usuli nisbatan ishonchliroqdir, chunki bu usul tarmoqning ayrim elementlari ishdan chiqqan xolda va asosiy kanallar bo’yicha uskunalrga etishish mumkin bo’lmay qolganda xam, tarmoqni boshqarish imkoniyati saqlanib qoladi. Ko’p satxli boshqarish tizimi TMN standarti o’z nomida Network so’ziga ega, bu umumiy xolda out-of-band rejimini ta’minlovchi alohida boshqarish tarmog’i yaratilishiga urg’u beradi.
Odatda menejer bir nechta agentlar bilan ishlaydi, ulardan olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydi va ularga boshqarish ta’sirlarini chiqaradi. Agentlar boshqarish qurilmalariga ichki kiritilishi mumkin, shuningdek biron-bir interfeys bo’yicha boshqariladigan uskuna bilan bog’langan xolda, aloxida kompyuterlarda ishlashi mumkin. Menejer odatda aloxida kompyuterda ishlaydi, u shuningdek operator yoki tizim ma’muriyati uchun boshqarish konsoli rolini bajaradi. Menejer- agent modeli ommaviylashgan boshqarish standartlari negizida yotadi, masala,

SNMP protokoli asosidagi Internet standartlari va CMIP protokoli asosidagi ISO/OSI boshqarish standartlari shular jumlasidandir.

• IP tarmoqlarning kelishilgan, umumiy ishchi tavsiflar va me’yorlarni yaratish;
• “terminal-terminal” tuzilmasida belgilangan xizmat ko‘rsatish sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlovchi tarmoq mexanizmlarini tatbiq qilish;
• signalizatsiya protokolida xizmat ko‘rsatish sifat ko‘rsatkichining me’yoriy qiymatining tanlanishi;
• qo‘llab-quvvatlovchi tarmoq mexanizmlar tuzilmasini ishlab chiqish.
6.Hozirgi kunda deyarli barcha ilovalar Internet orqali ishlaydi. Internet xizmatlarining murakkablashuvi bilan bir qatorda kontentni yetkazib berish tarmoqlari (CDN) va mobil internetdan foydalanish ham oshib bormoqda. Texnologiyaning rivojlanishi va foydalanuvchilar soni ortib borayotgani sababli, kelajakda murakkablik o'sishda davom etadi. CISCO kompaniyasining 2018 yilgi so‘roviga ko‘ra, dunyo aholisining deyarli 40 foizi internetga ulangan. Shu sababli, Internet-trafikni boshqarishga talab yuqori. Traffic Engineering (TE) samarali marshrutlash algoritmlarini ishlab chiqish va tarmoq resurslaridan foydalanishni yaxshilash uchun tarmoq trafigini o'lchaydi va boshqaradi. Foydalanuvchilar soni ortib borayotganligi sababli, bu tarmoqqa kirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Masofaviy qurilma konfiguratsiyasi, tarmoq ishlashini kuzatish, tarmoq resurslaridan foydalanishni tekshirish va tarmoqdagi nosozliklarni aniqlash SNMP ning asosiy vazifalari bo'lib, u ko'pincha tarmoq boshqaruvchilari tomonidan tarmoqni boshqarish uchun ishlatiladi. Ushbu tadqiqot hujjati tarmoq trafigini kuzatish, an'anaviy ishlov berishdan ko'ra samaraliroq qayta ishlash uchun tarmoq trafigini o'lchash va boshqarish uchun dasturiy ta'minot bilan aniqlangan tarmoqqa (SDN) asoslangan trafikni boshqarishga (TE) qaratilgan. SDN - tarmoq ma'murlariga mavhum quyi darajadagi funktsiyalar asosida tizimni boshqarish imkonini beruvchi tarmoq tashkiloti bilan ishlash usuli. Chunki an'anaviy tarmoqning statik dizayni yanada murakkab ishlov berish holatlarining dinamik, umumiy maqsadli hisoblash va sig'im ehtiyojlarini qo'llab-quvvatlamaydi. SDN odatda OpenFlow protokollari bilan bog'lanadi. Yangi boshlanuvchilar uchun biz sahifa reytingiga asoslangan SDN-da TE uchun yordam tizimini taqdim etamiz. U ikkita bo'limga ega: Tarmoq trafigini baholash va Tarmoq trafigini boshqarish. Tarmoq trafigi real tarmoqni kuzatish va tizimni turli faoliyatlarga bo'lish orqali baholandi. Tarmoq trafigini baholash trafikni boshqarish uchun zaruriy shartdir. Tarmoq trafigini o'lchash va bashorat qilish tarmoq trafigini boshqarishning asosiy talabidir. Trafik yukini muvozanatlash, tarmoq ma'lumotlarini kafolatlangan rejalashtirish tarmoq trafigini boshqarishning tegishli sohalari hisoblanadi. Ushbu maqolada xizmat ko'rsatish sifatini oshirish uchun veb-sahifalar reytingidan foydalangan holda tarmoq trafigini nazorat qilish taklif etiladi.Millionlab foydalanuvchilar turli xil keng polosali ulanishlardan foydalanadilar. Turli xil keng polosali xizmat ko'rsatuvchi provayderlar tomonidan o'tkazish qobiliyatini ta'minlash nisbati 2-rasmda ko'rsatilgan. 1-rasm. Turli xil keng polosali provayderlar tomonidan taklif qilinadigan tarmoqli kengligi nisbati
Dinamik tarmoqli kengligini taqsimlashning turli usullari adabiyotlarda keng tadqiq etilgan [1-5].
O'tkazish qobiliyatini taqsimlash
Nazariy tarmoqli kengligi taqsimoti va haqiqiy tarmoqli kengligi har doim farq qiladi. Misol uchun, Gigabit Ethernet tarmog'i 1000 Mbit / s ni qo'llab-quvvatlashi mumkin, ammo amalda bunga apparat va tizim dasturiy ta'minotining ortiqcha xarajatlari tufayli erishib bo'lmaydi. Binobarin, tarmoq trafigi menejerlari uchun tarmoqli kengligini hisoblash qiyinchilikka aylanadi Binobarin, tarmoq trafigi menejerlari uchun tarmoqli kengligini hisoblash qiyinchilik tug'diradi. O'tkazish qobiliyatini taqsimlash ko'plab parametrlarga bog'liq, masalan, ishlaydigan dastur turi, xizmat ko'rsatish darajasining kelishuvi va amalga oshirish uchun ishlatiladigan apparatning ishlashi. Ko'pgina hollarda, tarmoq menejerlari faqat foydalanuvchilar sonini trafikni boshqarish uchun asosiy parametr sifatida ko'rib chiqadilar, balki tarmoq ishlashiga ta'sir qiluvchi foydalanuvchi tomonidan bajariladigan ishni ham ko'rib chiqadilar..