Tektonik harakatlar va ularning oqibatlari

Vulkanlar. Har bir vulqonning lava otiladigan kanali bor (24-rasm). Bu shamollatish, har doim huni shaklidagi kengayish bilan tugaydi - krater. Kraterlarning diametri bir necha yuz metrdan bir necha kilometrgacha. Masalan, Vezuviy kraterining diametri 568 m.Juda katta kraterlar kalderalar deyiladi. Masalan, Kronotskoye ko'li bilan to'ldirilgan Kamchatkadagi Uzona vulqonining kalderasi diametri 30 km ga etadi.
Vulkanlarning shakli va balandligi lavaning yopishqoqligiga bog'liq. Suyuq lava tez va oson tarqaladi va konus shaklidagi tog'larni hosil qilmaydi. Bunga Gavayi orollaridagi Kilauza vulqoni misol bo'la oladi. Ushbu vulqonning krateri diametri taxminan 1 km bo'lgan, ko'pikli suyuq lava bilan to'ldirilgan yumaloq ko'ldir. Lava darajasi, xuddi buloq idishidagi suv kabi, keyin tushadi, keyin esa ko'tarilib, krater chetiga sachraydi.

Guruch. 24. Seksiyonel vulqon konusi

Yopishqoq lavali vulqonlar keng tarqalgan bo'lib, ular sovutilganda vulqon konusini hosil qiladi. Konus har doim qatlamli tuzilishga ega bo'lib, bu yog'ishlar qayta-qayta sodir bo'lganligini va vulqonning otilishidan otilishigacha asta-sekin o'sib borishini ko'rsatadi.

Vulkan konuslarining balandligi bir necha o'n metrdan bir necha kilometrgacha o'zgarib turadi. Masalan, And tog'laridagi Akonkagua vulqonining balandligi 6960 m.
1500 ga yaqin faol va oʻchgan togʻ vulqonlari mavjud boʻlib, ular orasida Kavkazdagi Elbrus, Kamchatkadagi Klyuchevskaya Sopka, Yaponiyadagi Fujiyama, Afrikadagi Kilimanjaro va boshqa koʻplab gigantlar bor.
Faol vulqonlarning aksariyati Tinch okeani atrofida joylashgan bo'lib, Tinch okeanining "olov halqasi" ni tashkil qiladi va O'rta er dengizi-Indoneziya kamarida joylashgan. Birgina Kamchatkaning oʻzida 28 ta faol vulqon mavjud boʻlib, ularning soni 600 dan ortiq. Faol vulqonlar tabiiy ravishda keng tarqalgan – ularning barchasi yer qobigʻining harakatchan zonalari bilan chegaralangan (25-rasm).

Guruch. 25. Vulkanizm va zilzilalar zonalari

Erning geologik o'tmishida vulkanizm hozirgiga qaraganda faolroq edi. Odatiy (markaziy) portlashlardan tashqari, yoriqlar paydo bo'ldi. Yer qobig'idagi o'nlab va yuzlab kilometrlarga cho'zilgan ulkan yoriqlardan (yoriqlar) yer yuzasiga lava otilib chiqdi. Qattiq yoki yamoqli lava qoplamalari yaratilib, erni tekislashdi. Lava qalinligi 1,5-2 km ga yetdi. Bu shunday lava tekisliklari. Bunday tekisliklarga Markaziy Sibir platosining alohida boʻlimlari, Hindistondagi Dekan platosining markaziy qismi, Armaniston togʻlari va Kolumbiya platosi misol boʻla oladi.