Tektonik harakatlar

Tektonik harakatlar

Reja:

1. 
   Tektonik harakatlar, Tektogenez
   
2. 
   Tektonik harakatlar klassifikasiyasi
   
3. 
   Gorizontal va vertical tektonik xarakatlar
   

Er qobig’idagi moddalarning (tog’ jinslarining) siljishi har xil struktura shakllarini keltirib chiqaradi. Er qobig’i va uning ichki qismlarining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan moddalar siljishi (harakati) tektonik harakatlar deb aytiladi. Demak tektonik harakatlar geologik struktura hosil qiluvchi yoki ularning tuzilishini o’zgartiruvchi er moddasining mexanik siljishidir. Tektonik harakatlarni yuzaga keltiruvchi asosiy manba ichki energiyadir. Bundan tashqari tektonik harakatlarni kelib chiqishida erning aylanishi va quyosh sistmasining ham ta’siri bo’lishi mumkin.
Tektonik harakatlarning namoyon bo’lishi litosferaning geologik tuzilishini o’zgartiribgina qolmay balki foydali qazilma konlarini hosil bo’lishida ham muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun tektonik harakatlarni o’rganish, uning shakllari, hosil bo’lish sabablarini o’rganish katta axamiyatga ega.
Tektonik harakatlarni birinchi klassifikasiyasi amerikalik geolog Gilbert (1890 y) tomonidan keltirilgan. U tektonik harakatlarni 2 ga bo’ladi: kontinent hosil qiluvchi * epeyrogenik va tog’ hosil qiluvchi – orogenik harakatlar. Rossiyada bunday tasnif birinchi marta Tetyaev tomonidan berilgan va uni Belousov mukammallashtirilgan. Ular tektonik harakatlarni tebranma, burmachang va uzilmali harakatlarga bo’linadi. Tektonik harakatlar qaerda hosil bo’lishiga qarab: yuzaki yoki qobiq usti, qobiq yoki umumqobiq, chuqur va o’ta chuqur harakatlarga bo’linadi. Siljish yo’nalishi bo’yicha tektonik harakatlar (Xain, Belousov) 2 ga bo’linadi: vertikal va gorizontal tektonik harakatlar.
Tektonik harakatlar juda xilma xil. Turli xildagi tektonik harakatlar yig’indisi tektogenez deyiladi. Ular asosan 3 ga bo’linadi: qadimgi, Yangi va hozirgi zamon harakatlariga bo’linadi.
Hozirgi zamon harakatlari har xil priborlar yordamida aniqlanadi. Yangi harakatlar erning hozirgi relefini hosil qilgan. Yangi harakatlar neogen davrining boshlarida boshlangan. Hozirgi zamon va Yangi harakatlar er yuzasidagi yoki chuqurlikdagi nuqta yoki chiziqning tezligi va siljish traektoriyasi bilan xarakterlanadi. Qadimgi xarakatlarni o’rganish uchun aktualizm prinsipidan, fasiyalar analizidan va qaliklarini o’rganish usullaridan foydalaniladi.
Vertikal xarakatlarni xarakterlash uchun dunyo okeanining yuzasi boshlang’ich daraja sifatida qabul qilingan. Bu yuza 150 m gacha o’zgarishi mumkin. Vertikal harakatlarni o’rtacha tezligi orogen (harakatchan) viloyatlarda 0,3 mm/yil, platformalarda esa 0,05 mm/yil (Pomirda 2 sm/yil).
Gorizontal harakatlarning hosil bo’lishiga sabablar ko’pdir. Bulardan biri erning yadrosi, mantiyasi va po’stining har xil tezlikda aylanishidir. Bu harakatlar natijasida geosinklinal mintaqalarda burmali va uzilmali strukturalar hosil bo’ladi.
Adabiyotlar ro‘yxati:

1. X.Chinniqulov, X.S. Xo’jaev va b., Strukturaviy geologiya va geologik xaritalash. T. 2007.

2. T.N.Dolimov, V.I.Troiskiy, «Evolyusion geologiya», Tashkent, Universitet, 2005.
3. E.X. Xolismatov, R.T. Zokirov, Strukturalar geologiyasi va geotektonik izlanishlar. O’kuv qo’llanma, TDTU. Toshkent, 2004.

4. 
   Mixaylov A.E. Strukturnaya geologiya i geologicheskoe kartirovanie – M.: Nedra, 1973.
   

5. M.A. Axmadjonov, Q.Q. Nabiev va b., Geologik xaritalash. «O’qituvchi», T. 1990
6. SH. Sultonmurodov. Stukturalar geologiyasi va xaritalash. Toshkent, Konstuktor. 1992.
7. Pavlinov, Strukturnaya geologiya i geologicheskoe kartirovanie – M.: Nedra. 1979, chast’ 1 i 1990 chast’ 2.
8. Sokratov G.I. Strukturnaya geologiya i geologicheskoe kartirovanie – M.: Nedra. 1979.
9. www.geologiya.ru