Tekshirdi: Islomov Imongali

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

Tabiiy fanlar fakulteti

Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari yo’nalishi

Aholi va iqtisodiy geografiya asoslari

fanidan

“Tog’ kon sanoati”

mavzusida tayyorlagan


MUSTAQIL ISHI
Bajardi: 201-kechki guruh talabasi
Abdalimov O'roqboy

Tekshirdi: Islomov Imongali.

Tog’ Kon sanoati
Reja:
1. Tog’ kon sanoati va uning asosiy tarmoqlari
2. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishdagi muhim xususiyatlar
3.Tog’ kon sanoatining rivojlanish darajasi.
Kon sanoati, kon qazib olish sanoati — foydali qazilmalar konlarini qidirish, ularni yer ostidan kazib olish, dastlabki qayta ishlash — boyitish boʻyicha ishlab chiqarish tarmoqlari majmui. Kon sanoati kuyidagi asosiy guruhlarga boʻlinadi: 1) yoqilgʻi (neft, tabiiy gaz, koʻmir, slanets, torf) qazib olish sanoati; 2) ruda (temir rudasi, marganets rudasi, rangli metallar, asil va noyob metallar rudalari, radioaktiv elementlar) qazib olish sanoati; 3) nometall qazilma va mahalliy qurilish materiallari sanoati (marmar, fanit, asbest, boʻr, dolomit, kvarsit, kaolin, gips, mergel, dala shpati, ohaktosh va boshqalarni qazib olish); 4) kon-kimyo (apatit, kaliy toʻzlari, nefelin, selitra, oltingugurt kolchedani, bor rudalari, fosfat xom ashyosi qazib olish) sanoati; 5) gidromineral suvlar (mineral yer osti suvlari, suv taʼminoti va boshqa maqsadlar uchun suv) olish sanoati.
Kon ishi qad. davrlardan beri maʼlum. 18-asr oxiri — 19-asr boshlaridan jadal rivojlana boshladi. 20-asr oxirlariga kelib dunyoda yiliga 5 mlrd. t dan ziyod koʻmir, 3 mlrd.t dan ziyod neft, 2,3—2,5 trln. m3 tabiiy gaz va 1 mlrd. t temir rudasi qazib olinmoqda. Boshqa turdagi mineral xom ashyoni qazib olish hajmi kamroq. Jumladan, dunyoda keyingi vaqtda yiliga 2,2—2,3 ming t oltin qazib olinmoqda. Jahonda uran yetkazib beruvchi yirik mamlakatlar qatoriga Kanada, Avstraliya va JAR, kaliy toʻzlari boʻyicha Kanada va Germaniya davlatlari kiradi. Temir rudasini qazib olish iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham (AQSH, Kanada, Avstraliya, JAR, Shvetsiya, shuningdek, Rossiya va Ukraina), rivojlanayotgan mamlakatlarda ham (Xitoy, Braziliya, Hindiston, Venesuela, Liberiya) keng miqyosda amalga oshirilmoqda.
Xalqaro geografik mehnat taqsimotining chuqurlashishi va yanada rivojlanishi dunyoda 6 ta yirik Kon sanoati markazlarining shakllanishiga olib keldi. Ularning hissasiga jami qazib olingan xom ashyo va yoqilgʻining 2/3 qismi toʻgʻri kelmokda. Shunday mamlakatlar qatoriga AQSH, Kanada, Avstraliya, JAR, Rossiya va Xitoy kiradi. Kon sanoati koʻpchilik boshqa mamlakatlarda ham rivojlangan. Lekin ularda xom ashyo yoki yoqilgʻining bir-ikki turi kazib olinadi, xolos. Jumladan, dunyoda koʻmir qazib olishda Polsha, mis rudasi qazib olishda Chili, qalay rudasi qazib olishda Malayziya, neft qazib olishda Fors koʻrfazi mamlakatlari yuqori oʻrinlarni egallaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi jahonda Kon sanoati yuqori rivojlangan mamlakatlar qatoridan mustahkam oʻrin olgan. Hozirga qadar Oʻzbekistonda hammasi boʻlib 2,7 mingdan ziyod istiqbolli turli foydali qazilma konlari aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral-xom ashyo turlarini oʻz ichiga oladi. Muhim strategik manbalar — neft va gaz kondensati, tabiiy gaz boʻyicha 155 ta kon, qimmatbaho metallar boʻyicha 40 dan ortiq, rangli, nodir va radiaktiv metallar boʻyicha 40, kon-kimyo xom ashyosi boʻyicha 15 ta kon va boshqa qidirib topilgan va ishga tushirilgan.
Oltin, uran, neft, fosforitlarning razvedka qilingan zahiralari boʻyicha Oʻzbekiston jahonda yetakchi oʻrinni egallaydi. Respublika jahonda oltin zahiralari boʻyicha 4-oʻrinda, mis zahiralari boʻyicha 10—11 oʻrinda, uran zahiralari boʻyicha 7—8 oʻrinda turadi (2001) Gaz sanoati, Rangli metallurgiya, Ko’mir sanoati, Neft sanoati, Oltin sanoatii, Temir ruda sanoati).
Abduhakim Qayumov.^[1]
kon sanoati asosiy metallar (polimetall rudalar, mis, qo'rg'oshin, alyuminiy va boshqalar), asil metallar, temir rudalari, uran rudalari, ko'mir, olmos, ohaktosh, kaliyli dala shpati () kabi foydali qazilmalarni qazib olish va boyitish bilan shug'ullanadigan sanoat tarmoqlari majmuasidir. kaliy), grafit, asbest, slyuda, gil va boshqa mineral qurilish materiallari. Keng ma'noda neft va gaz qazib olish ba'zan tog'-kon sanoatiga ham tegishli, garchi ko'pincha ular alohida sanoat sifatida ajralib turadi. Ishlash ochiq (karer) va er osti (shaxtalar) yo'li bilan amalga oshiriladi.
Tog'-kon sanoati jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biridir. Britaniyaning “Financial Times” gazetasi ma’lumotlariga ko‘ra, bu soha eng yirik kompaniyalar kapitallashuvi bo‘yicha jahonda bank sektori, neft-gaz, farmatsevtika va kompyuter sanoatidan keyin 5-o‘rinni egallagan (1-jadval).
Taqqoslash uchun, 2005 yilda tog'-kon sanoati jahon iqtisodiyotining global tarmoqlari orasida kapitallashuv bo'yicha atigi 24-o'rinni egallagan edi. Mazkur sohaning yetakchi kompaniyalari o‘tgan davr mobaynida jahon bozorlarida o‘z mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi. Shunday qilib, Braziliyaning Vale korporatsiyasi dunyoning 500 ta eng yirik kompaniyalari roʻyxatida 2005 yildagi 155-oʻrindan 2011-yilda 23-oʻringa, Rio Tinto 117-oʻrindan 31-oʻringa, BHP Billiton esa 41-oʻrindan 6-oʻringa koʻtarildi (2-jadval). ).
Kon sanoati, kon qazib olish sanoati — foydali qazilmalar konlarini qidirish, ularni yer ostidan kazib olish, dastlabki qayta ishlash — boyitish boʻyicha ishlab chiqarish tarmoqlari majmui. Kon sanoati kuyidagi asosiy guruhlarga boʻlinadi: 1) yoqilgʻi (neft, tabiiy gaz, koʻmir, slanets, torf) qazib olish sanoati; 2) ruda (temir rudasi, marganets rudasi, rangli metallar, asil va noyob metallar rudalari, radioaktiv elementlar) qazib olish sanoati; 3) nometall qazilma va mahalliy qurilish materiallari sanoati (marmar, fanit, asbest, boʻr, dolomit, kvarsit, kaolin, gips, mergel, dala shpati, ohaktosh va boshqalarni qazib olish); 4) kon-kimyo (apatit, kaliy toʻzlari, nefelin, selitra, oltingugurt kolchedani, bor rudalari, fosfat xom ashyosi qazib olish) sanoati; 5) gidromineral suvlar (mineral yer osti suvlari, suv taʼminoti va boshqa maqsadlar uchun suv) olish sanoati.
Kon ishi qad. davrlardan beri maʼlum. 18-asr oxiri — 19-asr boshlaridan jadal rivojlana boshladi. 20-asr oxirlariga kelib dunyoda yiliga 5 mlrd. t dan ziyod koʻmir, 3 mlrd.t dan ziyod neft, 2,3—2,5 trln. m3 tabiiy gaz va 1 mlrd. t temir rudasi qazib olinmoqda. Boshqa turdagi mineral xom ashyoni qazib olish hajmi kamroq. Jumladan, dunyoda keyingi vaqtda yiliga 2,2—2,3 ming t oltin qazib olinmoqda. Jahonda uran yetkazib beruvchi yirik mamlakatlar qatoriga Kanada, Avstraliya va JAR, kaliy toʻzlari boʻyicha Kanada va Germaniya davlatlari kiradi. Temir rudasini qazib olish iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham (AQSH, Kanada, Avstraliya, JAR, Shvetsiya, shuningdek, Rossiya va Ukraina), rivojlanayotgan mamlakatlarda ham (Xitoy, Braziliya, Hindiston, Venesuela, Liberiya) keng miqyosda amalga oshirilmoqda.
Xalqaro geografik mehnat taqsimotining chuqurlashishi va yanada rivojlanishi dunyoda 6 ta yirik Kon sanoati markazlarining shakllanishiga olib keldi. Ularning hissasiga jami qazib olingan xom ashyo va yoqilgʻining 2/3 qismi toʻgʻri kelmokda. Shunday mamlakatlar qatoriga AQSH, Kanada, Avstraliya, JAR, Rossiya va Xitoy kiradi. Kon sanoati koʻpchilik boshqa mamlakatlarda ham rivojlangan. Lekin ularda xom ashyo yoki yoqilgʻining bir-ikki turi kazib olinadi, xolos. Jumladan, dunyoda koʻmir qazib olishda Polsha, mis rudasi qazib olishda Chili, qalay rudasi qazib olishda Malayziya, neft qazib olishda Fors koʻrfazi mamlakatlari yuqori oʻrinlarni egallaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi jahonda Kon sanoati yuqori rivojlangan mamlakatlar qatoridan mustahkam oʻrin olgan. Hozirga qadar Oʻzbekistonda hammasi boʻlib 2,7 mingdan ziyod istiqbolli turli foydali qazilma konlari aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral-xom ashyo turlarini oʻz ichiga oladi. Muhim strategik manbalar — neft va gaz kondensati, tabiiy gaz boʻyicha 155 ta kon, qimmatbaho metallar boʻyicha 40 dan ortiq, rangli, nodir va radiaktiv metallar boʻyicha 40, kon-kimyo xom ashyosi boʻyicha 15 ta kon va boshqa qidirib topilgan va ishga tushirilgan.
Oltin, uran, neft, fosforitlarning razvedka qilingan zahiralari boʻyicha Oʻzbekiston jahonda yetakchi oʻrinni egallaydi. Respublika jahonda oltin zahiralari boʻyicha 4-oʻrinda, mis zahiralari boʻyicha 10—11 oʻrinda, uran zahiralari boʻyicha 7—8 oʻrinda turadi (2001) (yana q. Gaz sanoati, Rangli metallurgiya, Kumir sanoati, Neft sanoati, Oltin sanoati, Temir ruda sanoati).
Oltin sanoati, oltin qazib chiqarish sanoati— kon sanoatining tugʻma va sochma konlardan oltin qazib oluvchi tarmogʻi. Oltin qazish juda qadim davrdan maʼlum. Turli mamlakatlarda: Gana (1471), Meksika (1500), Peru, Chili (1532), Braziliya (1577), Rossiya (Ural, 1745), Kanada (Kvebek, 1823), AQSH (Kaliforniya, 1848; Kolorado, 1858; Alyaska, 1890), Avstraliya (1851), JAR (1884) va boshqa mamlakatlar hududlarida oʻrta asrlardan boshlab boy oltin konlari topilgan va qazib olingan. 19-asrning oxiri va 20-asrning boshlarida yirik oltin konlarining ochilishi va texnikaning umumiy taraqqiyoti Oltin sanoatining rivojla-nishiga zamin yaratdi. Dunyo boʻyicha 15-asrda 763 t, 17-asrda 914 t, 18-asrda 1890 t, 19-asrda 11616 t oltin olindi.
Oʻrta Osiyoda, xususan, hozirgi Oʻzbekiston yerlarida oltin qazib olish va undan turli taqinchoklar, zargarlik bu-yumlari, bezaklar yasash miloddan avvalgi 6—5-asrlardayoq mavjud boʻlganligi arxeolo-gik topilmalardan maʼlum. Tarixda Oʻzbekiston hududida 5-asrgacha, 5—12- a. larda va 17—20-asrlarda oltin qazib olingan 30 dan ortiq koʻxna oltin konlari boʻlgani aniklangan. Tugma (erkin uchraydigan) oltin konlarini oʻzlash-tirishga qadar oltin, asosan, sochma konlarda ibtidoiy usullarda — oltin zarralari aralash qumni qoʻy terisi qoplangan yogʻoch togʻoralarda yuvib, aj-ratib olingan. Sochma oltin olish 10— 11-asrlarda Chatqol, Chirchiq, Norin, Koson, Soʻx, Zarafshon, Darvoz daryolari vodiylarida olib borilganligi haqida manbalarda maʼlumotlar bor. Oʻrta asrlarda oltinli qumlarni yuvish bilan birga moʻgʻullar bosqiniga qadar Chatqol — Qurama, Nurota togʻlarida, Markaziy Qizilqumdagi konlardan tugʻma oltin qazib olingan. Moʻgʻullar bosqinidan keyin Oʻrta Osiyoda kon qazish ishlari asta-sekin inqirozga yuz tutdi, koʻpgina oltin konlari unutildi.
Oʻrta Osiyoning mineral xom ashyo resurslarini oʻrganishda 19-asrning oxirgi choragida jiddiy ishlar olib borildi: oʻlkaning barcha joylarida tadqiqotlar oʻtkazildi, geologik haritalar tuzildi, ayrim konlar tavsiflandi. 1917 yilgacha Chirchiq, Piskom va Chatqol daryolari vodiylarida kichik-kichik oltin izlovchilar korxonalari oltin olish bilan shugʻullanganlar, 1913—17 yillarda Obirahmat darasi (Toshkent viloyati)dagi "Nikolay" oltin konidan foydalanilgan. 1930-yillar boshida "Oʻzbekoltinnoyobmet" tresti tashkil etildi. Oʻsha yillari Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Qurama togʻlarida oltin izlovchilar oltinni qumni yuvish usulida ajratib olar, yillik oltin bir necha oʻn kg dan oshmas edi. Keyinchalik oʻsha joylarda rudali oltin konlari topildi. 1941—45 yillarda oltin izlovchilik (artel) yoʻli bilan oltin ajratib olish jadal olib borildi, olingan yillik oltin miqdori qariyib 50 kg ga yetdi. 1950 yil sochma oltin izlash ishlari toʻxtatildi. 1950-yillardan rudali oltin konlarini izlash va razvedka qilish boʻyicha olib borilgan fundamental tadqiqotlar natijasida Qoraqoʻton, Bichanzor, Pirmirob, Gʻoʻzaksoy, soʻngra Qoʻshbuloq, Muruntov, Chormiton, Marjonbuloq, Kauldi, Kizilolmalisoy, Sarmich va boshqa ruda konlari to-pildi.
1965 yil SSSR rangli metallurgiya vazirligiga boʻysunuvchi "Oʻzbekoltin" birlashmasi va boshqa oltin qazib olish korxonalari tashkil etildi. Qazib olgan flyus rudalaridan Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining mis eritish zavodida oltin ajratib olish yoʻlga qoʻyildi. 1970 yilda Chodak oltin koni ishga tushirildi. Oʻsha vaqtdan respublikada Oltin sanoati shakllandi, oltin olish oldingi yillarga nisbatan 3 marta koʻpaydi. 1972 yilQoʻshbu-loq koni va Angren oltin ajratish f-kasi loyiha quvvatlarida ishlay boshladi. 1977 yil Kauldi, 1980 yil Mar-jonbuloq oltin qazib olish majmu-asi, 1989 yil Zarmitan va Qizilolmalisoy konlari foydalanishga topshirildi.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishishi bilan Oʻzbekiston hukumati uzoq yillar davomida SSSRning Markaziy hukumati ixtiyorida boʻlgan oltin qazib olish sanoatini respublika mustakilligini mustahkamlash yoʻlida rivojlantirish boʻyicha bir qancha tashkiliy choralarni koʻrdi.
Oʻzbekiston rivojlangan kon qazib olish sanoati hamda yirik resurs potensialiga ega boʻlib, 1999 yildan eʼtiboran yillik oltin qazib chiqarishni keskin koʻpaytirdi. Respublika oltin qazib olish sanoatining yirik markazi "Qizilqumnodirmetall-oltin" konsernining (1991) bosh korxonasi — Navoiy kon-metallurgiya kombinatiyapr. Oltin qazib olish boʻyicha "Zarafshon-Nyumont" Oʻzbekiston-AQSH qoʻshma korxonasi 1995 yildan boshlab samarali faoliyat yurgizib kelmokda. Korxona yiliga 10 t dan ziyod oltin ishlab chikaradi.
1995 yil Markaziy Qizilqumdagi Amantaytov oltin konini oʻzlashtirish maqsadida Buyuk Britaniyaning "Oksus Mayning" kompaniyasi bilan hamkorlikda "Amantaytau Golfildz" (AGF) qoʻshma korxonasi tuzildi. Loyihaning ilk bosqichi amalga oshirilishi bilan koʻzda tutilgan ishlab chiqarish unumdorligiga eri-shiladi. Chormiton oltin konini ishga tushirish koʻzda tutilayotgan "Maltipleks Mayning" (Avstraliya) kompaniyasi bilan hamkorlikda Zarmitan loyihasi ham nihoyasiga yetkazilmoqda. Yiliga 9 t oltin ishlab chiqarish imkoniyatini bera-digan ushbu loyihani amalga oshirish uchun sarflangan dastlabki investitsiya hajmi 69,8 mln. AQSH dollarini tashkil etdi (2003).
Toshkent va Namangan viloyatlarida joylashgan konlarda oltin kazib chiqarish ishlari Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida amalga oshiriladi. Uning tarkibida Angren, Kauldi va Chodak konchilik korxonalari, Angren va Chodak oltin ajratish fabrikalari faoliyat koʻrsatadi.
Oʻzbekiston oltini asillik darajasi (probasi) jihatdan jahonda oldingi oʻrinlarni egallaydi. Oʻzbekiston O.yeda bir yilda 80 t atrofida oltin ishlab chikariladi. 1994 yilda Navoiy kon-metallurgiya k-tida olingan oltin yombilar London rangli metallar birjasining sertifikatini olgan (yana q. Zargarlik sanoati, Rangli metallurgiya).
Global kon: sanoat, resurslar, joylashuv. Konchilik sanoati
Tabiiy uy sharoitida paydo bo'lgan sanoat o'z rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o'tdi. Asta-sekin alohida ishlab chiqarish guruhlari vujudga keldi, ularning yo'nalishi mahalliy sharoitlarga qarab aniqlandi va ko'p jihatdan tegishli xom ashyoning mavjudligiga bog'liq edi.
Ayrim tarmoqlarning ajralishi fan, texnika va mehnat taqsimoti rivojlanishi bilan birga sodir bo'ldi.
Zamonaviy dunyo iqtisodiyoti sharoitida butun sanoat odatda ikkita katta guruhga bo'linadi: qazib olish va qayta ishlash. Birinchi tur turli xil xom ashyolardan: minerallardan, yog'ochdan, baliqdan, hayvonlardan va boshqalardan qazib olishga qaratilgan.
Yonuvchan yoqilg'iga yo'naltirilgan hozirgi sharoitda uglevodorod ishlab chiqarishga alohida e'tibor beriladi. Eng rivojlangan mamlakatlarda qazib chiqaruvchi sanoat korxonalari davlat mulki hisoblanadi va byudjetga katta daromad keltiradi.
Ishlab chiqarish tarmoqlari qazib olingan xom ashyoni qayta ishlash bilan shug'ullanadi. Ishlab chiqarish sanoati yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqaradi, keyinchalik ular mashinalar, mexanizmlar, qurilish konstruktsiyalari va boshqa sanoat mahsulotlarini, shu jumladan yuqori texnologiyalar sohasida talab qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun boshlang'ich materialga aylanadi.
An'anaviy ravishda, butun sanoat og'ir va engil qismlarga bo'linadi. Birinchi turga qazib oluvchi sanoatning ko'p qismi, mashinasozlik kiradi. Engil sanoat iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan fabrikalar, to'qimachilik fabrikalari, poyabzal korxonalari bilan ifodalanadi.
Zamonaviy tarmoqlar
Aslida, tarmoqlar muayyan mahsulot ishlab chiqarishga yo'naltirilgan ishlab chiqarish sohasining alohida qismlari deyiladi. Har bir sohaning o'ziga xos texnologiyasi va xususiyatlari, shuningdek iste'molchilar doirasi har xil. Bugungi kunda bir necha o'nlab sanoat mavjud.
Iqtisodchilarning fikriga ko'ra, sanoatning ayrim turlari vaqt o'tishi bilan yo'q bo'lib ketadi, boshqalari esa o'z o'rnini egallaydi.
Elektroenergetika, yoqilg'i sanoati va metallurgiya, sanoat, mashinasozlik, metallni qayta ishlash sanoati jahon iqtisodiyotida eng rivojlangan va istiqbolli sohalar hisoblanadi. Rivojlanishning yaxshi istiqbollari engil va oziq-ovqat sanoatining, shuningdek tibbiyot sanoatining barcha bo'limlariga ega. Kosmik sohaning ahamiyati har yili o'sib bormoqda.
Ishlab chiqarishning yangi yo'nalishi - bu axborot industriyasi deb ataladi. Uning vazifalariga axborot va hisoblash vositalari, aloqa uskunalari va elektron uskunalar ishlab chiqarish kiradi. Dasturiy ta'minotni ishlab chiqarish ko'pincha alohida tarmoq sifatida ajratiladi. Axborot texnologiyalarining jadal va jadal rivojlanishi ushbu turdagi sanoat turlarini jahon iqtisodiyotida talab yuqori bo'lgan bir qator tarmoqlarga olib keldi.
Muhandislik haqli ravishda sanoat ishlab chiqarishining asosiy sohasi sifatida tasniflanadi, bu inson iqtisodiy faoliyatining boshqa sohalarini rivojlantirishga ta'sir qiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy mahsulotda mashinasozlikning ulushi juda yuqori, 30-35% gacha. Zamonaviy muhandislikning o'ziga xos xususiyati yuqori sifat, raqobatbardoshlik, xilma-xillikdir. Shu sababli, mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarilgan, so'ngra AQSh, Shvetsiya, Germaniyaga eksport qilinadigan mahsulotlar ulushi 48% ga, Yaponiyaga esa 65% ga etadi. Mashinasozlik bir necha yirik sohalarni o'z ichiga olgan umumiy qabul qilingan tuzilishga ega.
Umumiy muhandislik
Bunga dastgohlar, ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish kiradi. Kon, metallurgiya uchun uskunalar ishlab chiqarishni o'z ichiga olgan og'ir muhandislikning taniqli etakchilari Germaniya, Yaponiya, AQSh, Angliya, Shveytsariya. Rivojlanayotgan davlatlar (Hindiston, Braziliya, Tayvan, Janubiy Koreya) barcha mahsulotlarning kamida 10% ishlab chiqaradi. Mashinasozlik sanoati Italiya, Yaponiya, AQSh, Rossiyada rivojlangan. Og'ir muhandislik bilan bog'liq deyarli barcha kompaniyalar temir va po'lat korxonalariga yaqin joylashgan; masalan, Rossiyada Ural, Polshada - Sileziya, AQShda - mamlakatning shimoliy-sharqida.
Ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tadqiqot ishlarining asosiy qismi jahon iqtisodiyotining ushbu sohasiga qaratilgan. Dunyo tarkibida sanoat tovarlarining ustuvor ahamiyati qayd etilgan.
Zamonaviy sanoat tarmoqlarning tarkibi, sohalar va ular o'rtasidagi munosabatlarning murakkabligi bilan ajralib turadi.
Har bir tarmoq va tarmoq har xil darajada kapital sig'imi, mehnat zichligi, material zichligi, energiya zichligi, suv zichligi, fanning intensivligi va boshqalar bilan ajralib turadi. Tarmoqlarni tasniflashda turli xil yondashuvlar mavjud.
Vujudga kelish vaqtiga qarab tarmoqlar uch guruhga bo'linadi:
Qadimgi (ko'mir, temir rudasi, metallurgiya, kemasozlik, to'qimachilik sanoati va boshqalar). Ushbu tarmoqlar sanoat inqirozi davrida vujudga keldi. Bugungi kunda ularning rivojlanishi sekinroq, ammo ular jahon sanoatining geografiyasiga jiddiy ta'sir ko'rsatishda davom etmoqda.
Yigirmanchi asrning birinchi yarmida ilmiy va texnik taraqqiyotni belgilab bergan yangi (avtomobilsozlik, alyuminiy eritish, plastmassa, kimyoviy tolalar va boshqalar). Ilgari ular asosan rivojlangan mamlakatlarda to'plangan va juda tez sur'atlarda o'sgan. Bugungi kunda ularning o'sish sur'atlari biroz sekinlashdi, ammo rivojlanayotgan mamlakatlarga tarqalishi sababli juda yuqori darajada saqlanib qolmoqda.
Ilmiy va texnologik inqilob davrida vujudga kelgan eng yangi (mikroelektronika, kompyuter texnologiyalari, robototexnika, yadro ishlab chiqarish, aerokosmik ishlab chiqarish, organik sintez kimyosi, mikrobiologiya sanoati va boshqa yuqori texnologiyalar). Hozirgi kunda ular eng tez va barqaror sur'atlarda o'smoqda va ularning sanoat geografiyasiga ta'siri tobora ortib bormoqda. Ular asosan iqtisodiy rivojlangan va yangi sanoatlashgan mamlakatlar uchun xosdir.
Ba'zida tarmoqlar boshqa printsip bilan ajralib turadi: og'ir va engil sanoat. Tog'-kon sanoati, energetika, metallurgiya va boshqalar og'ir deb ataladi, barcha turdagi yorug'lik va "" "deb nomlanadi.
Ko'pincha sanoat ikki katta guruhga bo'linadi: tog'-kon va qayta ishlash sanoati.
Konchilik sanoati - suv, o'rmonlardan turli xil xom ashyo va yoqilg'i qazib olish bilan shug'ullanadigan tarmoqlar majmui. Ushbu sohalarning ahamiyati shundaki, ular ishlab chiqarish tarmoqlari uchun xom ashyo bazasini yaratadilar.
Turli mamlakatlar sanoatida tog'-kon sanoatining ulushi turlicha. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda qazib olish sohalari qariyb 8% va qayta ishlash sanoatining ulushi 92% ni tashkil qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qazib oluvchi tarmoqlarning salmog'i ancha yuqori. Zamonaviy dunyoda juda katta miqdordagi xom ashyo qazib olinadi, asosan mineral. Ma'lumki, qazib olingan xom ashyoning qariyb 98 foizi chiqindi tosh, tuproq, nostandart yog'och va boshqalar ko'rinishidagi chiqindilarga ketadi. Xom ashyoning atigi 2 foizi qayta ishlash darajasiga etadi.
Asosiy qazib olish tarmoqlari:
tog'-kon sanoati;
ov qilish
baliq ovlash;
yog'ochni yig'ish.
Tog'-kon sanoati sharoitida qazib olish va birlamchi qayta ishlash (boyitish) bilan bog'liq sohalar guruhini tushuning.
VMPda qazib olishning ulushi asta-sekin kamayib borayotgan bo'lsa-da, u MGRTga sezilarli ta'sir ko'rsatishda davom etmoqda va.
Tabiiyki, tog'-kon korxonalari tabiiy resurslarni qazib olish joylariga qarab harakat qilishadi. Uning uchun zamonaviy zamonaviy tendentsiya shimolga va javon zonasiga, ya'ni. yangi kon maydonlariga.
XX asrning 70-yillariga qadar rivojlangan davlatlar uchun asosiy xom ashyo etkazib beruvchilar rivojlanayotgan edi. 70-yillarning o'rtalaridan boshlab xom ashyo inqirozi mineral resurslarning butun kontseptsiyasiga jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Rivojlangan davlatlar xomashyoni tejash va o'z resurslaridan ko'proq foydalanishga e'tibor berishni boshladilar. Ba'zi davlatlar hatto boshqa mamlakatlarda sotib olingan xom ashyo narxi o'zidan past bo'lgan holatlarda o'z xomashyolarini () zaxiralashni boshladilar.
Bunday sharoitda rivojlangan davlatlarning roli: Avstraliya va. Bugungi kunda rivojlangan davlatlar 1/3 qismi o'zlarining ehtiyojlarini rivojlanayotgan mamlakatlarning materiallari bilan ta'minlaydilar, qolgan qismi o'z ishlab chiqarishlari va Kanada, Avstraliya va Janubiy Afrikadan keltirilgan mahsulotlar bilan ta'minlanmoqdalar.
MGRT natijasida dunyo iqtisodiyotida asosiy konchilik kuchlarining uchta guruhi shakllandi:
Sakkizta yirik kon qudrati: rivojlangan - AQSh, Kanada, Avstraliya, JAR; o'tish davri iqtisodiyotiga ega davlatlar -, Xitoy; Rivojlanayotgan -, Hindiston.
Ikkinchi guruhga tog'-kon sanoati yuqori rivojlangan mamlakatlar kiradi, ular uchun ko'plab tog'-kon sanoati xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlarga aylandi. , Qozog'iston, Meksika va boshqalar.

Uchinchi daraja xalqaro ixtisoslikning biron bir sohasi bilan ajralib turadigan davlatlardir. Birinchidan, bu Fors ko'rfazi mamlakatlari - neft sanoati; Chili, Peru, - mis rudalarini qazib olish; - qalay rudalarini qazib olish; , - boksitlar; - fosforitlar va boshqalar.

Ko'plab rivojlangan davlatlar katta mineral-xom ashyo zaxiralariga ega bo'lishiga qaramay, jahon bozoriga ularni etkazib bermaydilar. Bu ularning o'zlari ushbu xom ashyoning katta iste'molchilari ekanliklari va bozorga xom ashyo emas, balki tayyor mahsulot etkazib berishga harakat qilishlari bilan bog'liq.
"Jahon tabiiy resurslari" mavzusini o'rganishda asosiy hududlarning geografiyasi hisobga olindi.
Ishlab chiqarish sanoati - sanoat va qishloq xo'jaligi xom ashyosini qayta ishlash va qayta ishlash bilan shug'ullanadigan tarmoqlar majmui. Bunga quyidagilar kiradi: qora va rangli metallarni ishlab chiqarish; kimyoviy va neft-kimyo mahsulotlari; mashina va uskunalar; yog'ochni qayta ishlash va tsellyuloza-qog'oz mahsulotlari; tsement va qurilish materiallari; engil va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari va boshqalar.
Tog'-kon sanoati va unga aloqador sanoat tarmoqlari iqtisodiyotning asosiy tarmog'iga tegishli bo'lib, xom ashyo, yoqilg'i qazib olish, qazish, hayvonlar, baliq va dengiz mahsulotlarini qazib olish bilan shug'ullanadigan tarmoqlarni birlashtiradi. Mamlakatlar bo'yicha qazib oluvchi sanoatning rivojlanish darajasi sek. 3.3. Dunyo sanoat tuzilmasida qazib chiqaruvchi tarmoqlarning solishtirma og'irligi 15-16% ni tashkil etadi, shu jumladan rivojlangan mamlakatlarda 8,8% va rivojlanayotgan mamlakatlarda 46,8%. Bir qator rivojlanayotgan davlatlar uchun tog'-kon sanoati katta ahamiyatga ega, chunki u YAIMning 15% dan 45-57% gacha (Saudiya Arabistoni, Liviya, BAA).
Bandlik nuqtai nazaridan qazib oluvchi sanoatning ahamiyati unchalik katta emas - butun dunyo bo'yicha iqtisodiyotda band bo'lganlarning 0,6%. Hatto "boy neft eksport qiluvchilar" guruhida ham ishchi kuchining atigi 2,1 foizi konchilik bilan shug'ullanadi.
70-yillarning o'rtalaridan boshlab tog'-kon sanoati muhim o'zgarishlarni boshdan kechirdi. Bu vaqtga kelib mustaqillikka erishgan rivojlanayotgan davlatlar o'zlarining tabiiy boyliklarini mustaqil ravishda tasarruf etish huquqi uchun sanoatlashgan mamlakatlarga qarshi kurashga kirishdilar. Rivojlanayotgan mamlakatlarga xom ashyo va yoqilg'i qaramligi istiqboli sanoati rivojlangan davlatlarni tegishli choralar ko'rishga majbur qildi: geologiya-qidiruv ishlarini kengaytirish, nisbatan past darajadagi xom ashyo zaxiralarini o'zlashtirish va foydalanish; energiya va resurslarni tejash texnologiyalarini joriy etish. Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi dunyoning kapitalistik mamlakatlarining mineral-xom ashyo sanoatini o'z zaxiralarini ko'paytirish va ulardan foydalanish nuqtai nazaridan tubdan o'zgartirdi.
Hozirgi vaqtda rivojlangan davlatlar qo'rg'oshin-rux, marganets, xrom rudalari, molibden, ko'plab nodir va qimmatbaho metallarni ishlab chiqarish va qazib olishda etakchi o'rinlarni egallaydi. Rivojlanayotgan davlatlar jahon boksit, qalay, mis, kobalt, nikel etkazib beruvchilar hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning sanoati rivojlangan mamlakatlarga mineral xom ashyo etkazib berishdagi ulushi hozirda 34-35 \\% ni tashkil etadi.
Tog'-kon sanoati vaqt va makonda juda dinamik. Uning paydo bo'lishi, rivojlanishi va hududiy-ishlab chiqarish tarkibining shakllanishiga quyidagilar ta'sir qiladi: foydali qazilmalarning paydo bo'lishi geografiyasi va geologik sharoitlari, ularning zaxiralari, mavjudligi, iqlim sharoiti va boshqalar. Boshqa ijtimoiy-iqtisodiy omillar ham tog'-kon sanoatining rivojlanishida muhim omillardir: jahon bozori har xil ehtiyojlar. xom ashyo va yoqilg'ining turlari, ular uchun narxlar, ishlab chiqarish va qayta ishlash texnologiyasi, yoqilg'i va xom ashyoni iste'molchilarga etkazib berish imkoniyati, qazib olinadigan maydonlar xavfsizligi va kadrlar va malakali ishchilar.
Tog'-kon sanoatining rivojlanish darajasi
Hozirgi vaqtda sanoat ishlab chiqarishda arzon ishchi kuchiga e'tiborni jalb qilish ish kuchi nisbatan past bo'lgan mamlakatlarda konchilikning rivojlanishiga yordam berdi. Bunga misol sifatida Xitoy ushbu sanoatning rivojlanish darajasi bo'yicha boshqa davlatlarni ortda qoldirib ketmoqda. Ishchi kuchi arzonligi bilan bir qatorda, tog'-kon sanoatining rivojlanishi va joylashuvida sanoat rivojlangan mamlakatlarning yangi konchilik uskunalari va texnologiyalari bilan jihozlangan yangi konlari katta rol o'ynaydi, bu ularning yuqori mahsuldorligini, ishlab chiqarishning past narxini va yuqori raqobatbardoshligini ta'minlaydi.