Техник конструкциялаш ва моделлаш

Gaz  xaqida  umumiy  tushuncha. 
Yonuvchi  gazlar  paydo  bo‘lishiga  va  olinishiga  qarab 
tabiiy gazlar va sun’iy gazlarga bo‘linadi.  
Gaz  yoqilg‘isining  tarkibiga  yonuvchi,  yonmaydigan  gazlar  va  turli  xil  changlar, 
aralashmalar  kiradi.  Yonuvchi  gazlarga  -uglevodorodlar,  vodorod  va  uglerod  oksidlari 
(S,N,SO) kiradi. Yonmaydigan gaz tarkibiga esa azot, uglerod ikki oksidi va kislorod (N, SO2, 
O) kiradi. Aralashma qismiga esa suv bug‘lari, oltingugurt, changlar hisoblanadi.  
Gaz  yoqilg‘isi iste’molchilarga  yetkazib  berilishidan oldin turli xil changlar  va zararli 
aralashmalardan  tozalanadi.  Zararli  aralashmalarning  miqdori  gramm  hisobida  har  100  kub 
metr  hajmidagi  gaz  ta’minoti  uchun  mo‘ljallangan  shahar  gaz  tarmoqdarida  quyidagi 
miqdordan oshmasligi kerak: vodorod sulfidi-2; merkaptanli vodorod sulfidi-3,6; mexanikaviy 
aralashmalar-0,1.  
Gaz  ta’minoti  tarmoqlarida  har  doim  quruq  gazlar  ishlatiladi.  Gaz  tarkibidagi 
namlikning  miqdori,  harorat  —20°S  da  (qishda)  va  Q35°S  (yozda)  bo‘lgandagi  to‘yingan 
gazdagidan  oshib  ketmasligi  kerak.  To‘yingan  gazning  nam  saklanmasi  uning  harorati 
o‘zgarishiga bog‘liq.  
Zararli  gazlar  hidining  tarqalishi  seziluvchi,  sanitariya  normasi  talabidan  oshmasligi 
kerak.  Kommunalmaishiy  iste’molchilar  uchun  foydalaniladigan  suyultirilgan  uglevodorodli 
gazlar  (SUG)ning  har  100  kub  metrida  vodorod  sulfidining  miqdori  norma  bo‘yicha  5 
grammdan oshmasligi  kerak.  Gaz  yoqilg‘isida  kislorod konsentratsiyasi (aralashmasi) esa  bir 
foyzdan  oshmasligi  kerak.  Turli  xil  gazlarning  fizikaviy  xususiyatlari  va  yonishida  ajralib 
chiqadigan  issiqyaik  mikdori.  1,2  va  1,Z  jadvallarda  keltirilgan.  Jadvallardagi  keltirilgan 
ma’lumotlardan  foydalanib,  gaz  yoqilg‘isining  yonish  jarayonida  undan  ajralib  chiqadigan 
issiqpik miqdorini, gazning zichligini va boshqa xususiyatlarini hisoblash mumkin.  
Tabiiy gazlar hidsiz va rangsizdir. Gazlarni uzoq masofaga yetkazib berish talab etilsa, 
ular oldindan quritiladi. Ko‘pgina holda sun’iy gazlar tez tarqaluvchan nohush hidga egadir, bu 
esa  gazdan  foydalanishda  gaz  quvurlari  va  boshqaruv  uskunalaridan  gaz  chiqqanda  zudlik 
bilan  aniqlashni  yengillashtiradi.  Tabiiy  gazlar  gaz  tarmokdariga  uzatilishdan  oldin 
odarizatsiya qilinadi, ya’ni noxush hid tarqatuvchi odarant qo‘shiladi?  
Tabiiy gazlar.  

---

71 
 
Shahar, qo‘rg‘on gaz ta’minotida va sanoat korxonalarini gaz bilan ta’minlashda tabiiy 
gazlardan juda keng miqyosda foydalaniladi. Tabiiy gazlar yer ostidan qazib olinadi va asosan 
metanlar qatoriga kiruvchi uglevodorodli gazlardan tashkil topadi. Uning tarkibiga metan, etan, 
propan,  butan,  pentan  va  geksanlar,  ularning  birikmalari  kiradi.  Uglevodorodlardan  tashqari, 
tabiiy  gazlar  tarkibida  azot,  is  gazi,  oltinguturt,  vodorod  va  inert  (kam  uchraydigan)  gazlari 
uchraydi.  
Tabiiy gazlar yer ostida paydo bo‘lishiga qarab quyidagi guruxlarga bo‘linadi: toza gaz 
ko‘rinishida, neft paydo bo‘lgan joylarda neft bilan birgalikda va gaz kondensati paydo bo‘lgan 
kondensatli gazlar.  
Toza gaz kurinishidagi tabiiy gazlarning tarkibi asosan metandan tarkib topgan bo‘lib, 
quruq va taxir bo‘ladi. Og‘ir uglevodorodli gazlarning (propan va undan keyingilari) quruq gaz 
tarkibidagi  miqdori  50  g/m3  dan  oshmaydi.  Neft  bilan  birgalikda  paydo  bo‘lgan  gazlar,  neft 
paydo  bo‘lgan  joydan  qazib  olinadi.  Bu  gazlarni  «hamroh»  (yo‘l  yo‘lakay)  gazlar  ham  deb 
ataydilar.  Bunday  gazlarning  tarkibida  metandan  tashqari,  ko‘p  mikdorda  og‘ir  uglevodorodli 
gazlar  (150  g/m3  va  undan  ortiq)  bo‘lib,  moyli  gaz  hisoblanadi.  Moyli  gazlar  bu  quruq  gaz 
bilan propan butanli bo‘linma va benzinli gazlar aralashmasidan iboratdir.  
Gaz  kondensati  paydo  bo‘lgan  joylardan  qazib  olinayotgan  kondensatli  gazlarning 
tarkibi quruq gaz va kondensat bug‘i (par)dan iborat bo‘lib bosim kamayganda hosil bo‘ladi. 
Kondensat bug‘i bu og‘ir uglevodorodli gaz bug‘lari aralashmasi bo‘lib, uglerodning tarkibi S5 
va undan yuqori bo‘ladi (benzin, ligroin, kerosindir).  
Quruq  gazlar  havodan  yengildir,  moyli  gazlar  esa  og‘ir  bo‘lishi  mumkin.  Ularning 
yengil yoki og‘ir bo‘lishi tarkibidagi og‘ir uglevodlarning miqdoriga bog‘liqdir.