Техник конструкциялаш ва моделлаш

2.Zubilo va kreytsmeyselni tuzilishi, ishga sozlash, qirqish va tarashlash usullari. Zubilo 
yordamida qirqish. 
Zubila  va  bolg‘a  bilan  metallni  qismlarga  ajratish  yoki  uning  ortiqcha  qatlamini  olib 
tashlashdan  iborat  chilangarlik  operasiyasini  qirqish  deyiladi.  Metallarni  qirqishda  kesuvchi  asbob 
sifatida zubila va kreysmeyseldan, urish asbobi sifatida yesa chilangarlik bolg‘alaridan foydalaniladi. 
Zubila  tig‘ining  o‘tkirlik  (charxlash)  burchagi  ishlov  beriladi-gan  metallning  qattiqligiga 
qarab tanlanadi. Masalan, cho‘yanni va bronzani qirqish uchun o‘tkirlik burchagi 70°, po‘latni qirqish 
uchun o‘tkirlik burchagi 60°, mis va latunni qirqish uchun o‘tkirlik burchagi 40°, rux va alyuminiyni 
qirqish uchun o‘tkirlik burchagi 35° li  zubilalardan foydalaniladi. Zubilaning ishchi qismi va kallagi 
odatda  birmuncha  kengroq  qattiqlikka  toblanadi,  shunda  u  bolg‘a  bilan  kuchli  zarbalar  berilganida 
qiyshayib va sinib ketmaydigan bo‘ladi. Zubilaning kesuvchi (yoki .ishchi) qismi pona shaklida uning 
metallga botishini osonlashtiradi  (6-rasm).  Zubila xosil bo‘lgan bir sirtni zubilaning oldingi  kesuvchi 
qirrasi, ikkinchi sirtni yesa ketingi kesuvchi qirrasi deyiladi.  
 
Ana shu sirtlar kesishgan joyda o‘tkir milk  hosil bo‘ladi  va uni  kesuvchi  qirra  deyiladi. Ular 
orasidagi  burchak  yesa  o‘tkirlik  burchagi  bo‘ladi.  Ketingi  qirra  bilan  ishlov  berilayotgan  sirt 
o‘rtasidagi  burchak  asbob  bilan  ishlanayotgan  detal  orasidagi  ishqalanishning  oldini  oladi  va  uni 
ketingi  burchak  deyiladi.  O‘tkirlik  va  ketingi  burchaklar  hosil  qilgan  burchak  burchagini  qirqish 
burchagi deb ataladi.Qirqish vaqtida bolg‘ani o‘ng qo‘l bilan dastasining uchidan 15—20 mm qoldirib 
ushlash lozim (7-rasm).   
Qirqishda bolg‘a bilan urishning uch xil usuli qo‘llanadi. Ularni: panja zarbi, tirsak zarbi va 
yelka zarbi deb ataladi (8-rasm). Panja zarbi faqat qo‘l panjasining harakati bilan amalga oshiriladi va 
bu  usul  juda  yupqa  qirindilar  chiqarishda,  g‘adir-budirlarni  hamda  ozgina  bo‘rtiqlarni  yo‘qotishda 
qo‘llanadi. 
Tirsak  zarbi  qo‘lning  tirsakdagi  harakati  bilan  (qo‘l  barmoqlarini  yozib  va  siqib,  pan-jani, 
bilakni,  yuqoriga ko‘tarib va pastga tushirib) bajariladi.  Metallni plita ustida qirqishda  yaroqsizlikka 
yo‘l qo‘ymaslik uchun quyidagi talablarga ye’tibor berish lozim: 
1. 
Zubilaning qirrasi dumaloqlangan bo‘lishi kerak. 
2. 
Qirqish chizig‘i reja chizig‘idan 2—3 mm naridan utishi lozim. 
3. 
Qirqishda foydalaniladigan plitada yoriqlar va chuqurchalar bo‘lmasligi kerak. 
4. 
Zubila va bolg‘a to‘g‘ri ushlash qoidalariga rioya qilish shart. 

---

138 
 
5. 
Plita  ustida  ichki  konturlarni  qirqishda  tig‘ining  yeni  5—  10  mm  li  zubilalardan 
foydalanish zarur.