Техник конструкциялаш ва моделлаш

3. Loyixalash jarayoni.Dizayner faoliyati. Badiiy loyixachi takliflari maxsulo asosiy goyasining tuzilishi va shakllarini umumlashtirishdan iboratdir.

Bu jarayen topshirikni chukur urganib, badiiy loyixachi va adabiyetlar taxlilidan foydalanib bulgandan sung boshlanadi.

Loyixalashtirishning xakikiy tarzda boshlanishini rassom fikrlari tasviriy chizma yeki bushlik xajmda uz aksini topa boshlaganidan bilish mumkin. Birok amalga oshirilgan birinchi niyatlar xali idrok kilingan, faxmlangan buyumdan yirok buladi.

Ammo buyumning shunday guruxlari xam mavjudki, ularda xajm transport tuzilishi yeki oldindan kattik belgilangan yeki shuncha sodda va oddiyki, dastlabki xajm-transport kayfiyati uchun muammo tugdirmaydi.

Maxsulot tuzilishini belgilash badiiy loyixalash jarayenining eng mas’uliyatli kismidir. Odatda maxsulot tuzilishini belgilash bir vaktda dizayner va muxandis-loyixachi tomonidan amalga oshiriladi.

Loyixachi maxsulotning asosiy kismlari, ularning ulchamlari va joylashtirilishini aniklaydi. Tasviriy chizmadan xabardor va mavxum tasavvurga ega bulgan dizayner maxsulot, buyum kismlarini joylashtirishning kurinishlarini izlaydi va turli kurinishlardan kelib chikadigan xulosa, karorlarga tayanadi. Shundan keyin loyixachi tanlangan kurinishlar bilan ishlash imkoniga ega buladi.

Maxsulotning estetik jixatdan shakllanishiga muxitning shart-sharoitlari va shakl mazmuni kurinishi yeki manzaraviy kiyeslanganligi katta ta’sir etadi. Maxsulot va buyum shakliga turli faktorlar xam ta’sir etmay kolmaydi: xavo tozaligi,atrofni iflos kiladigan moddalar, maxsulotdan foydalanish joyi (ochik xavo, yepik bino, suv), xarorat tizimi, muxitning teskari ta’siri,iklim sharoiti (Uzok Shimol,Urta mintaka, issik, iklim, tropiklar).

Demak, maxsulotning estetik sifatlari uning shakli va mazmunini belgilaydigan anik shart-sharoitlar bilan boglik.

Badiiy loyixachi takliflar boskichidagi ishlarni amalga oshirish natijasida asosiy tamoyillar tizimiga yeki rejasiga javob bera oladigan loyixachilik va tizim yechimlarining ikki-uch varianti paydo bulishi kerak.

Loyixani tasdiklash jarayeni tadkikot natijalarini uzida ask ettirgan loyixalash topshirigini xisobga olib, butun loyixa xujjatlarini dikkat bilan taxlil etishni talab etadi.

Tasdiklashga takdim etilgan badiiy loyixachining loyixasiga kuyidagilar kiradi:

1.Tushuntirish xati.

2.Badiiy loyixachi taklifini tasdiklash tugrisida majlis bayenidan kuchirma.

3.Umumiy kurinshlar va texnik kurilmalarning chizmalari, chizmada tasvirlash usullari, rasmlar.

4.Namunalar, andazalar, ish boskichlari buyicha rasmlarning fotosuratlari.

5.Uxshashliklar va timsollarning fotosuratlari.

6.tashki kurinishi andazasi yeki kurinishi.

Badiiy loyixachi loyixasi tasdiklangandan keyin dizayner maxsulotining murakkab sirtini geometrik jixatdan rejalashtirishning chizmalari va tamoyillarini ishlab chikadi,tekis polga chiziladigan chizmalarni ishlab chikish, namunaviy nusxa tayyerlashda ishtirok etadi, chiziklar bilan rasm solish bulimlarini, jadval va namunalarni bajaradi, ilova xujjatlarni tuzib chikadi.

Maxsulotni ommaviy tarzda ishlab chikarish uchun tekis polga chiziladigan chizma yerug kulrang buyeklar bilan koplangan alyuminiy taxtalarda ijro etiladi. Jadvalda belgilar orasidagi oralik 200 mm. bulganda uning anikligi 0,25 mm.ga tengdir.

Alyuminiy taxtalarida tekis polga chiziladigan chizmaning ijro etilishi loyixa anikligi va saklanishini oshiradi. Barcha burchakli va kesimli chiziklar kabi jadvalda chiziklar kora tush bilan bajariladi yeki igna bilan tirnaladi.

Ish chizmalari tayyerlanayetgan paytda dizayner juda katta mas’uliyatga ega buladi. Badiiy loyixacha loyixada uz aksini topgan fikrlar, muljallar buzilmasligini va foydalanish kulayligini kuzatish detallar va kismlarning tayyerlanishi ustidan doimiy nazorat urnatishi kerak.

Maxsulotning tajribaviy nusxasini tayyerlash va sinashda xam dizayner faol ishtirok etadi. Tajribaviy nusxa sifatlari foydalanishning mavjud sharoitlarida loyixaga asos kilib olingan talablar asosida tekshiriladi.

Buyumlar olamini loyixalash bilan shugullanadigan kishi uzining pirovard maksadi-chiroyli buyum yaratishga xarakat kilar ekan, u birinchi navbatda mazkur buyumning estetik kiymati nimadan iborat ekanligini bilishi lozim.

Dizaynerlar, muxandis loyixachilar, olimlar, texnologlar, iktisodchilar, shifokorlar, texnikani ishlatuvchilar bilan ijodiy xamkorlikda ishlashi, nafakat tashki kurinishi, balki umumiy xususiyatlari buyicha xam ma’kul buyumlar ishlab chikarish yullarini izlashlari lozim.

Muxandis-loyixachi, texnolog, ergonomist kilishi kerak bulgan ishlar rassom loyixachi vazifasiga kirmaydi, ammo bu masalalarda xam u yetarli darajada bilimga ega bulmogi lozim.

Shuning uchun dizayner bilim doirasi keng bulib, u xar kanday mutaxassisning kasbiy tilini tushunishi kerak.

Dizayner uz faoliyatida kupgina ilmiy fanlar orasidan uzi uchun keraklisini ajratib olish kobiliyatiga ega bulish, ularda dizayn uchun ilmiy kiymatga ega bulgan narsalarni tushunishi va baxolay bilmogi darkor.

Dizayner saviyasi va estetik didi baland,ishlab chikarish masalalarini yetarli biladigan, istikbolni kura oladigan,shakl izlashning taxliliy va xajmiy usullarini egallagan, loyixalangan va pardozlash buyumlarini yaxshi tushunadigan bulishi lozim.

Dizayner loyixada ogib turadigan va uz soyalarini, shu’la va yeritgichlarni maxsulotning uzida xam, ikkinchi darajali yuzalarida xam nurlarning turli yunalishida tasvirlay bilishi kerak.

Dizayner nusxalashtirish va namuna tayyerlashga bevosita daxldordir. Namuna ba’zan maxsulotni loyixalashtirish bilan alokador bulgan ma’lum masalani urganish va tekshirish uchun tayyerlanadi. Masalan, kupgina transport vositalarida odamlarni urinlarga joylashtirish va avtobusdagi odamlarni kuchira bilishni urganish uchun (samolet-vagon, avtomobil) namunasidan foydalanadilar.

Dizayner tajribasining rivojlanishi uchun Vazirlar maslaxatining 1987 yil 3 noyabrida "Dizaynni yanada rivojlantirish va sanoat maxsuloti sifatini oshirishda, xamda uy-joy,ishlab chikarish, ijtimoiy-madaniy soxalari sanoat binolarini takomillashtirishda undan foydalanishni kengaytirish choralari tugrisida" gi karori aloxida axamiyatga ega.

Yangi kurgazma namunalarini odatda usta namunachilar bajaradilar: ular namunalashtirishning barcha nozik tomonlarini bilishlari kerak. Ular ana shu maksad uchun maxsus jixozlangan xonada ishlaydilar.

Gips yerdamida koliplash ustaxonasi odatda aloxida kurib chikiladi, bunga sabab u yerda chang va namlikning mavjudligidir, ular xar kanday maxsulotning saklanishiga ta’sir kursatadi. Ustaxona asbob-uskunalari oddiy; gips saklanadigan maxsus sandikcha, marmar taxtachasi tushalgan stol, bir necha idishlar, koliplarni kuritish uchun javonlar, kuraklar, pichok va boshka asboblar.

Shunday kilib,loyixalashning fakat boshlanishi ish stoli atrofida bajariladi, sungra u namuna va polda chizilgan rasmlarga kuchiriladi, ularda kolip va uning barcha kamchilik joylari oxiriga yetkaziladi.

Biz bu yerda avtomobillarni loyixalash ustida tuxtalib utdik, lekin dizaynerlar uchun mavzular niyaxoyatda kup bulib,ularning xammasi uziga xos xususiyatlarga ega. Shunga binoan loyixachilik byurolarining tuzilishi xam, shu bilan birga ularning barcha me’morlik reja tuzilishi va jixozlari xam xilma-xildir. Ba’zida bular murakkab kup kirrali bulib, ularga namoyish xonasi, kutubxona, uslubiy xonalar va boshkalar kiradi.

Nazorat savollari.

1. Loyixalashtirishning birinchi boskichi badiiy loyixachilik ishining xomaki nusxasi kaysi shakl va xajmda takdim etiladi?

2. Loyixalashning xomaki nusxasini loyixadan keyingi boskichlarini ketma-ket nomlab chiking.

3.Tekis polga chiziladigan chizmalar, namunaviy nusxaning vazifasi va badiiy loyixalashda istikbolli tasvirlarning axamiyati xakida gapirib bering.

4.Muallif nazorati va dizayner maxsulotini tekshiruvdan utkazish nimadan iborat?

5.Badiiy loyixalashda dizayner, muxandis-loyixalashda dizayner va muxandis-loyixachining vazifalari nimadan iborat?

6.Badiiy loyixalashda dizayn kanday rolni bajaradi?

7.Dizaynerning ish urni kay axvolda bulishi kerak?

8.Dizaynerning ish asboblarini ta’riflab bering.

9.Avtomobil namunasi ustida ishlashda tekis polda chiziladigan chizma deganda nimani tushunasiz?

10.Yetakchi dizayner boshchiligida kanaka brigadalar ishlaydi?

№13.Mavzu: O‘quvchilarning texnik ijodkorligini rivojlantirish yo‘nalishlari, bosqichlari va metodlar.