Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

 
Texnik modellar klassifikatsiyasi 
Texnikada ishlatiladigan modellar 3 tipga bo`linadi. 
1  tip  -  geometrik  o`lchamlari  o`xshash.  Ko`rgazmali  qurol 
maqsadida  ishlatiladigan  ob‘yektning  tashqi  qiyofasini  anglatadigan. 
Geometrik  modellar  ta‘limda  keng  qo`llaniladi.  Jumladan  bunday 
modellar  o`quvchilarni  texnika  ob‘yektlarining  ishlash  mezonlari  va 
umumiy  tuzilishi  bilan  tanishtirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Odatda,  ishlab  chiqarishning  eng  zamonaviy  yo`nalishlari  bilan 

---

~ 58 ~ 
 
faqatgina  kitob  va  jurnallarda  keltirilgan  chizmalardagi  va  rasmlar 
orqali 
tanishadilar, 
ya‘ni 
obrazli-belgili, 
ideal 
modellardan 
foydalanadilar.  Biroq  ular  ob‘yekt  to`g`risida  to`la  tushuncha  hosil 
qilish  imkonini  bermaydi.  Shu  sababli  keyingi  yillarda  model  va 
maketlardan keng foydalanilmoqda. 
2  tip  -  fizikaviy  o`xshashligi.  Bu  faqat  tashqi  qiyofasini 
anglatmasdan  balki  o`rganilayotgan  ob‘yektning  harakat  dinamikasi, 
o`zaro  bog`liqligi  qonuniyatlari,  xususiyatligi  va  o`xshashliklarini 
ko`rsatadi.  Bunday  modellarni  yaratishda  nafaqat  ob‘yektlarni 
tuzilishini o`rganish, balki ulardagi jarayonlar dinamikasini o`rganish 
ham ko`zda tutiladi. Fizik modellashtirishda model va uning prototipi 
bir  xil  turdagi  fizik  tabiatga  ega  materialdan  tuzilgan  deb  qaraladi, 
ya‘ni, suyuqlik harakati suyuqlik harakati bilan, elektr toki elektr toki 
bilan,  samolyot  modelining  uchishi  uning  modeli  uchishi  bilan 
almashtiriladi.  Biroq,  bir  fizik  hodisani  ikkinchi  bir  mos  holat  bilan 
ham  almashtirishga  ruxsat  etiladi,  misol  uchun  suyuqlikning  oqishini 
elektr toki, suvning qumlardagi harakatini issiqlik uzatilishi bilan va b. 
3  tip  -  funkstional  o`xshashligi  -  tirik  mavjudotlarning 
harakatlarini  modellashtirish  tushuniladi.  Bu  turdagi  modellarning 
asliga yaqin bo`lishini ta‘minlash maqsadida ko`p holatlarda ular tirik 
mavjudotlar, insonlarga o`xshash qilib yaratiladi. Ularga misol sifatida 
elektromexanik va elektron «toshbaqa», «chuvalchang», «ayiqcha» va 
boshqalarni  keltirish  mumkin.  Bu  qatorga  insonga  qiyosan  ishlangan 
robotlarni  ham  kiritish  mumkin.  Bunday  modellar  ustida  o`quvchilar 
uchun  juda  qiziqarli  bo`lib,  bunda  modelni  avtomatlashtirish  va 
mexanizasiyalashtirish uchun cheksiz istiqbollar ochiladi. 
Modellar  dinamik  va  statik  bo`lishi  mumkin.  Texnik  modellash 
jarayonida  konstruksiyalash  elementlarini  o`rgatish  tajribali  qator 
murakkab  vazifalarni  quyidagi  tartibda  bajarish  ayni  maqsadga 
muvofiqligini 
ko`rsatadi: 
chizmalar 
eskizlarini 
o`qish 
va 
tayyorlanadigan  detallar  konstruksiyasini  tushuntirish,  hisoblash 
asosida  ayrim  detallarning  konstruksiyalarini  o`zgartirish,  ana  shu 
o`zgartirishlarni  chizmaga  kiritish  va  kinematik  sxemasini  tuzish: 
detallarni  biriktirish  va  mustahkamlash  yo`llarini  belgilash;  detallarni 
yig`ish  jarayonida  ularni  o`rnatish,  joylarga  ko`ra  konstruksiyalash; 
konstruksiyada yetishmaydigan detallar va uzellarni konstruksiyalash; 
texnik talablar, shuningdek, topshiriq bo`yicha yoki ixtiyoriy ravishda 
detallar tayyorlash, detallarni uzellarga, uzellarni detallarga yig`ish va 

---

~ 59 ~ 
 
modelni  ishda  sinab  ko`rish  aniqlangan  kamchiliklarni  tuzatish, 
modelni takroran ishda sinab ko`rish va pardozlash.