Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy

 
 
 
NAZARIY MAShG‘ULOT 
MATERIALLARI 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

19 
1-mavzu: Muloqot turlari va madaniyati 
 
Reja: 
1.
Muloqot hakida tushuncha. 
2.
Muloqot turlari. 
3.
Muloqot madaniyati. 
Tayanch iboralar: 
muloqot, muloqot turlari, munosabat, pedagogik muloqot, 
dilkashlik, xushmuomalalilik, mulohaza, madaniyat, axloq, kasbiy muloqot, 
muomala. 
1.
Muloqot xakida tushuncha. 
Insonning 
rivojlanishini, 
ijtimoiylashishini, 
individni 
shaxs 
bo‘lib 
shakllanishini, uning jamiyat bilan bo‘lgan alokasini muloqotsiz aslo tasavvur etib 
bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos extiyoj. Polshalik psixolog Ye.Melibruda 
aytganidek, shaxslararo munosabatlar biz uchun xavodek ahamiyatga egadir. 
Go‘daklik va o‘smirlik davrlarida muloqot yetakchi faoliyatga, ya’ni yangi 
psixologik xususiyatlarning shakllanishiga bevosita ta’sir kursatuvchi faoliyat 
sifatida gavdalanadi. 
Muloqot-odamlar o‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib 
chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir. Muloqot 
(munosabat) birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot ayirboshlashni 
o‘z ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jixati xisobga olinadi. 
Kishilar munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Muloqotning 
yana bir jixati munosabatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi harakati-nutq 
jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan 
iborat. 
Masalan,
munosabatga kirishar ekanmiz, u bizni qoniktirsa imo-ishora bilan 
muloqotda bo‘lamiz. Munosabatning keyingi jixati muloqotga kirishuvchilarning 
bir-birlarini idrok eta olishlaridir. Masalan, biz bir kishi bilan muloqotga 
kirishishdan avval uni hurmat qilib yoki mensimasdan munosabatda bo‘lamiz. 
Demak, muloqot jarayonida kommunikativ (axborot o‘zatish), interaktiv (o‘zaro 
birgalikda harakat qilish) va perseptiv (o‘zaro birgalikda) idrok etish amalga 
oshiriladi. 
Muloqot qonuniyatlarini bilish hamda uni o‘rnatish malakalari va 
kobiliyatlarini rivojlantirish har bir kishi uchun muximdir. Har bir kishining o‘z 
“Meni” atrofdagilar bilan bo‘ladigan muloqot jarayonida shakllanadi, shaxsning 

---

20 
xayot yullari avval oilada, bog‘cha, maktab, institut, ishxona, keksalar orasida, 
ya’ni gurux va jamoalarda rivojlanadi. Bizning yuksak ma’naviy extiyojlarimizdan 
biri - bo‘ muloqotga bo‘lgan extiyojdir. Muloqotga bo‘lgan extiyojimiz 
qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga 
bo‘lgan extiyojlarimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir bo‘lgan muloqotdan 
konikish xosil kilamiz, lekin ayrim xollarda esa biz konikmaslikni xis kilamiz. 
Muloqot - bu insonlarning hamkorlikdagi faoliyatiga bo‘lgan extiyoji bo‘lib, 
munosabatlar, o‘zaro ta’sirlar, ma’lumot hamda axborot almashishga doir ularning 
birgalikdagi faoliyatidir. 
Shaxs muloqotini shakllantirishda uning yoshi, jinsi, kasbi, dunyoqarashini 
xisobga olgan xolda ish olib borish lozim. Masalan, biz kichik yoshdagi bolalarga 
kattalarga nisbatan qo‘llaydigan so‘zlarni ishlatmaymiz. Har bir yosh davriga 
kiradigan kishilarga o‘ziga xos so‘zlar qo‘llaniladi. Bo‘nda so‘zning ta’sir kuchi 
xisobga olinadi. Shaxsni temperament xususiyatlariga karab muloqot usullarini 
qo‘llash katta ahamiyatga ega. Shaxsda kunikma, bilim, malakalarning xosil 
bo‘lishida muloqotning urni bekiyos. Oddiy ko‘nikma (“tug‘ri o‘tir, qo‘lingni yuv, 
joyingga bor, salom ber”) larni ham muloqot orkali singdiriladi. 
Shaxs muloqotini shakllanishida uning tarbiyalanganlik darajasi muxim o‘rin 
egallaydi. Masalan, shaxsga kuchli ta’sir etadigan so‘zlarni qo‘llasangiz ham u 
qabul qilmasligi, sizning bergan ko‘rsatmalaringizga amal qilmasligi mumkin. 
Chunki u yoshligidan muomala madaniyatini egallashi kerak. Muloqotning 
shakllanishida maksad tug‘ri quyilishi lozim. Muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida, 
turli vaziyatlarda rivojlanadi. Masalan, oilada, mahallada, jamoada, guruxda. Agar 
oilada kattalar bir-birlariga qo‘pol munosabatda bo‘lsalar, bola ham ularga taqlid 
qilib atrofdagilar bilan nizolarga borishi mumkin.