Таянч сўзлар ва иборалар

Гавданинг ҳолати деганда гавда қисмларининг ўзаро жойлашишини тушунмок керак. Гавданинг турли вазиятда бўлишида ҳам бир хилдаги ҳолат сакланиши мумкин.
Гарчи буларда ташки ҳаракат бўлмаса ҳам, организмнинг бир мақсадга қаратилганлигининг яккол намоён бўлиши хеч каерда шу кадар аниқ, бу ҳаракатга тайёрлик ҳолатидаги каби аниқ ифодаланмаса керак.
Кўпчилик жисмоний машқларнинг эффективлиги кўп ҳолларда фақат дастлабки ҳолатга боғлиқ бўлмайди, балки ҳаракат процессидаги бутун гавда ҳолатининг ёки унинг айрим қисмлари ҳолатининг муайян, анча фойдалирок вазиятда бўлишига ҳам боғлиқ. Масалан, сўзувчининг горизонтал ҳолати, конькичи ва велосипедчининг букчайиб олиши ташки мухитнинг каршилигини камайтиради ва бу билан гавданинг тезрок олдинга ҳаракат қилишига имкон беради. Лижада трамплиндан сакрашда гавданинг олдинга силжишида хавонинг каршилигини камайтиради ва бу билан гавданинг тезрок олдинга ҳаракат қилишига имкон беради.
Ҳаракат жараёнида гавда ҳолатини ўзгартириш билан динамик таянч реакциялар йўналишини ўзгартириш ва шу туфайли гавдага мазкур йўналиш шартлари учун кулай бўлган тезланиш бериши мумкин. Буларга қисқа ва узоқ масофаларга югуришда турган жойдан ва югуриб келиб узунликка сакрашдаги депсиниш фазаларига гавда ҳолатларининг турли ҳолда бўлиши мисол бўла олади.
Ҳаракат траекторияси. Ҳар қандай ҳаракатда гавданинг ҳаракатланаётган қисми траекториясининг ажрата билмок керак. Траекториянинг ўзида уч нарсани: траекториянинг шакли, йўналиши ва ҳаракат амплитудасини кўрсатиб утиш мумкин.
Траекториянинг шакли. Траекториянинг шаклига кура ҳаракатларни тўғри чизикли ва эгри чизикли ҳаракатларга бўлиш мумкин. Кузатишлар одам хеч качон тўғри чизикли ҳаракат килмаслигини кўрсатади. Ҳаракат йўналишини тусатдан ўзгартирганда эгри чизикли ҳаракатларнинг афзаллиги шундаки, ҳаракат инерциясини енгиш учун мускулнинг кушимча зур беришига зарурат қолмайди.
Ҳаракатнинг йўналиши. Жисмоний машқларни шуғулланувчилар организмига таъсирининг самарадорлиги ҳамда машқлар техникасини муваффақиятли бажариш ҳаракатланаётган гавдага, унинг қисмларига ёки ҳаракатланадиган буюмнинг қанчалик тўғри йўналиш белгиланганлигига боғлиқ. Масалан кукракнинг катта мускулларин чўзиш мақсадида кулларни кукрак олдида букиб очиш машқи – агар улар ён томонларга ёки ён томон бўйлаб юқорига бажарилмай ён томон бўйлаб пастга қаратиб бажарилса батамом фойдасиз бўлади.
Жисмоний тарбия амалиётида ҳаракатларнинг йўналиши ё жисмнинг юзаси ёки ташки ориентирлар билан аниқланади. Масалан кулларнинг олдинга ёки ён томонларга кўтарар эканмиз, биз кул ҳаракатининг ўз гавдамизга нисбатан бўлган йўналишини аниқлаймиз. Юқорига – пастга, олдинга – оркага, унгга – чапга бўлган йўналишларни одам гавдасининг асосий йўналиши деб қабул килинган.
Ҳаракат йўналишаларини назорат қилишда ва фазовий ориентацияда кўпинча кўз мухим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳаракат йўналишининг катта ва тез ўзгаришларида бошнинг ҳаракати одатда гавданинг бошқа қисмлари ҳаракатидан олдин бўлади.