2. хўжалик маблағларининг туркумланиши. Таянч сўзлар: асосий маблағлар, айланма маблағлар, пул маблағлари, ҳисоб китобдаги маблағлар. Xo‘jalik mablag‘larini yaxshi o‘rganish va buxgalteriya hisobining yuritishni osonlashtirish maqsadida ular turkumlanadi. Xo'jalik mab- lag'lari turkumlanayotganda ularning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish zarur:
—xo'jalik mablag'iaridan foydalanish xarakteriga ko‘ra;
- xo‘jalik mablag‘larini korxona faoliyatida qatnashish xarakteriga ko‘ra.
Xo‘jalik mablag‘lari birinchi xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Ishlab chiqarishdagi: a) mehnat vositalari; b) mehnat buyumlari. 2. Muomaladagi.
3. Oborotdan chetlatilgan mablag'lar.
Xo‘jalik mablag'larini korxona xo£jalik faoliyatida qatnashishi xarakteriga ko‘ra quyidagicha turkumlashi mumkin:
1. Asosiy mablag'lar:
a) ishlab chiqarishdagi; b) noishlab chiqarishdagi.
< 2. Aylanma mablag'lar: a) me’yorianadigan;
b) me’yorlanmaydigan.
3. Oborotdan chetlatilgan mablag‘lar.
Mehnat vositalaridan bir necha yillar davomida foydalaniladi va
ular ishlab chiqarishda qatnashib o‘z ko'rinishlarini saqlab qoladi.
3.хўжалик маблағларининг ташкил топиш манбалариниг туркумланиши. Таянч сўзлар: ўзлик маблағларининг манбалари, мажбуриятлар, кредиторлар, ижтимоий суғурта мажбуриятлари, корхонанинг юридик ва ижтимоий шахслардан қарзи. 4. Бухгалтерия ҳисобининг функциялари ва усуллари. Таянч сўзлар: баланс, икки ёқлама ёзув, ҳисоб-варақлар тизими, калькуляция, баҳолаш, ҳужжатлаштириш, инвентаризация.
1. Axborot (boshqaruv tizimini axborot bilaD ta'minlash)
fUDksiyasi. Buxgalteriya hisobining boshqaruv tizimi va bozor
munosabatlarini rivojlantirishdagi asosiy funksiyalaridan biri axborot
bilan ta'rninlash funksiyasi hisoblanadi.
2. Nazorat funksiyasi - iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish va
bozor munosabatlarini erkinlashtirish, turIi mulkchilik shakllarining
mavjudligi sharoitlarida buxgalteriya hisobining nazorat qilish funksi-yasi kuchaymoqda. BuxgaIteriya hisobining maxsus usullari va amallari yordarnida
nazoratning uchta turi yuritiladi: dastlabki nazorat - xo'jalik muomalasi
sodir bo'lgungacha; joriy nazorat - xo'jalik muomalasini amalga
oshirish; keying nazorat - muomala sodir bo'lganidan so'nggi.
3. Mulkning saqlanishini ta'minlash funksiyasi. Bu funksiya
buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish va uning nazorat
funksiyasini kuchaytirish bilan chambarchas bog'liq. Shuni alohida
ta'kidlash zarurki, ushbu funksiyani amalga oshirish uchun quyidagi
shart-sharoitlar zarur: jihozlangan omborxona binolari, nazorat va
o'ichash asboblari, o'ichagich idishlar va boshqalar.
4. Uzviy aloqa funksiyasi. Buxgalteriya hisobining uzviy aloqa
funksiyasi alohida ahamiyatga ega bo'lib, busiz boshqaruv tizimining
faoliyati ma'nosini YO'qotadi. Ko'rsatkichlaming haqiqiy miqdorini aks ettiradigan buxgalteriya
axborotlari yordamida uzviy aloqadan foydalangan holda biznes reja
kO'rsatkichlari, standartlar, norma va normativlar, smetalar bajarilishi,
barcha turdagi resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat
o'matiladi, har xii kamchiliklar bartaraf etiladi.
5. Tablil funksiyasi xo'jalik yurituvchi subyektlar rnoliya-xo'jalik
faoliyatini va uning natijalarini tahlil qilishdan iborat. Axborotdan
foydalanuvchilar (ichki va tashqi) hisob-iqtisodiy axborotlarga asosan
xo'jalik yurituvchi subyektning rnulkiy holati, to'lov layoqati, chetdan
kapital jalb qilishi, ichki va tashqi rnunosabatlari, faoliyat sarnaradorligi,
rivojlantirish istiqbollari va hokazolar to'g'risida zarur rna'lumotlami
olishga intiladilar.
6. Tarbiyaviy funksiyasi. Buxgalteriya his obi chuqur nazariya,
rne'yoriy-huquqiy baza, puxta uslubiy ta'rninot bilan birga axloqiy
jihatlariga (buxgalterlik etikasi) ham asoslanadi. Shu bois, xalqaro
amaliyotda «professional buxgalterlaming axloq kodeksi» amal qiladi.
Buxgalterlar o'z faoliyatida ushbu kodeks normalariga rioya qilishlari
lozim.
Hujjatlashtirish - buxgaIteriya hisobi ma'lumotiarining aniqligi va
ishonchliligini ta'minlay turib, mulklaming saqlanishini qat'iy nazorat
qilish, tejamkorlikka rioya qilish va xo'jalik faoliyati jarayonida
mablag'lardan maqsadli foydalanishning muhim shartidir. Buxgalteriya
hisobi ma'lumotlari mavjud mablag'lar bilan bir xii bo'lmog'i kerak.
Bunday bir xillikni ta'minlash uchun vaqti-vaqti bilan inventarizatsiya
o'tkazib turish kerak.
Inventarizatsiya - bu sanash, tortish, o'lchash va boshqa yo'llar
bilan korxona mol-mulkini rO"yxat qilish, olingan ma'iumotiarni buxgaIteriya ma'iumotiari bilan solishtirish, aniqlangan kamomad, ortiqcha
chiqish, nobudgarchilik va hokazolar tarzidagi farqlami hujjatlar asosida
rasmiylashtirish, bu farqlarning sabablarini va aybdorlarini aniqlashdan
iborat. Baholash - bu
hujjatlarda kO'rsatilgan xo'jalik muomalalarini pulda ifodalash usulidir.
U har xii narsalardan tarkib topgan xo'jalik mablag'larini yagona pul
ifodasida ko'rsatish irnkonini beradi. Xo'jalik muomalasini buxgalteriya schotlarida aks ettirish ikki
yoqlama yozuv usuli yordamida amalga oshiriladi. Bu usul xo'jalik
muomalalarining ikki taraflamalik xususiyatidan kelib chiqadi. Tayyorlangan materiaIlar,
ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va ko'rsatilgan xizmatning
tannarxini aniqlash buxgaltriya hisobida kalkulatsiya deyiladi. Buxgalteriya hisobi schotIarida aks ettiriIgan korxona mablag'Iari,
mablag'Iar manbalari, xo'jaIik jarayonlari va ulaming natijalari to'g'-
risidagi ma'lumotiar vaqti-vaqti bilan balans tarzida umumlashtirilishi
zarur. Balansda xo'jalik mablag'Iari to'g'risida ma'Iumotiar aks ettirilib,
unda xo'jalikda qanday mablag'lar mavjudligi va ular qaysi manbalar
hisobidan tashkiI topganligi hamda maqsadli tayinlanishi ko'rsatiladi.
Buxgalteriya hisobi schotlari - bu korxona mablag'lari, ularning tashkil topish manbalari va xo'jalik jarayonlarini guruhlash, joriy tartibda aks ettirish va nazorat qilish usulidir.
