Таянч сўзлар: хўжалик ҳисоби, ўлчов турлари, хўжалик ҳисоби турлари, ҳисоб вазифалари, олдига қўйилган талаблар

31.Бухгалтерия ҳисоби шакллари.
Таянч сўзлар: мемориал ордер, журнал ордер, бош дафтар, бухгалтерия дафтарлари.
Buxgalteriya hisobi shakllari quyidagi turlarga bo'linadi: 1. «Memorial-order» shakli.
2. «Bosh daftar» shakli.
3. «Jurnal order» shakli.
4. «Elektron-avtomatlashtirilgan» shakl.
Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga
ko‘ra farq qiladi:
1. Shakldagi registrlarning soni, vazifasiga ko‘ra.
2. Registrlarning tashqi ko‘rinishiga ko‘ra.
3. Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga ko‘ra. 4. Sintetik va analitik hisob ma’lumotlarini birgalikda yozish tartibiga
ko‘ra.
5. Yozuvlarni yozish tartibi va texiiika vositalaming qo'llash tartibiga
ko‘ra.
Quyida buxgalteriya hisobi shakllarini alohida-alohida ko‘rib o‘tish
orqali ularning xususiyatlariga to‘xtab o‘tamiz.
«Memorial-order» shakli.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli hozirgi vaqtda kam foydalanib asosan, kichik korxonalarda va davlat muassasalarida qo‘llaniladi. «Memorial» so'zining ma’nosi «Xotira yoki esdalik» demakdir.
Memorial-order shakli asosida yuritiladigan buxgalteriya hisobi shaklida hujjatlar qayta ishlanishi va hisob registirlarida aks ettirilishi ketma-ketligi keltirilgan.
Ushbu buxgalteriya hisob shaklini o‘ziga xos xususiyati shundaki, xo'jalik jarayonlarini yozish uchun sintetik va analitik hisob uchun maxsus jamg‘arma aylanma vedomostlardan foydalanadi.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli ko‘proq qo‘l meh- natiga asoslangan.
Memorial-order buxgalteriya hisobining eng oddiy shaklllaridan biri bo'lib, unda yozilgan ma’lumotlar har oyda «bosh kitob jurnaliga» tarqatiladi.
0 ‘z navbatida «Bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq sum­ malar aniqlanadi, shundan so‘ng, schyotlardagi qoldiq summalari tegishli tartibda hisobotning boshqa shakllariga yoziladi.
«Bosh kitob» dagi schyotlar debet oborotlari yig‘indisi, ular kredit oborotlari yig'indisi bilan shuningdek, «Order bo'yicha summalar» qatori
jami bilan teng bo‘lmog‘i zarur.
Buxgalteriya hisobining «Bosh daftar» shakli.
Buxgalteriya hisobi shakllarining vujudga kelishi, qo'llanishi, hisob ishlarini hajmidan, hisob xodimlarining malakasidan kelib chiqadi. Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklining vujudga kelishi XIX asming boshlariga to'g'ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma hamda korxonalarda qo'llanilmoqda. Buxgalteriya hisobining ushbu shakli sintetik schyotlar kam qo'llaniladigan buxgalteriyalarga xosdir. Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoUyati doirasi katta bo'hnaganligi sababli, qo'llaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam bo'ladi.
Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv hamda xodimlar soni va faoliyatidan kelib chiqib, tegishli organlar tasdiqlagan buxgalteriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xo'jalik jarayonlari 100 tadan oshmagan hollarda qo'llash maqsadga muvofiqdir. Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat ma’lumotlari Bosh daftar deb ataladigan sintetik registrda yuritiladi. Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun
ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik
yaratish maqsadida oy davomidagi xo'jalikjarayonlari reestrini ham yuritish mumkin. Xo'jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh daftar to'ldiriladi
Demak, Bosh daftar shaklida ikki turdagi hisob registrlaridan foydalanish mumkin:
1. Bosh daftar.
2. Hisob obektlari hisob vedomosti.
Buxgalteriya hisobining «Jurnal-order» shakli.
Buxgalteriya hisobini memorial-order shaklida mavjud bo'lgan kamchiliklar, hisob shaklini takomillashtixishni talab etardi. 1940- yillarda buxgalteriya hisobi shaklini talab darajasiga ko'tarish maqsadida olib borilgan ishlar natijasida takomillashgan jurnal-order shakli vujudga keldi. 1949- yilda esa sobiq sho'ralar Moliya Vazirligi ilg‘or korxonalar buxgalteriya hisobida tajribadan o'tgan buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining me’yoriy hisob registrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob registrini
jurnal-order deb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining ham jurnal-order shakli deb atalishiga asos bo'ldi.
Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasiga muvofiq ravishda buxgal­ teriya hisobining jurnal-order shakli namunali ravishda ishlab chiqildi. Buning natijasida xo'jalik yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobi prinsiplariga o'zgarishlar kiritildi. Jurnal-order shakliga qadar buxgal­ teriya hisobining memorial-order shakli qo'llanilib kelardi.
Buxgalteriya hisobining «Jurnal-order» shakli boshlang'ich xo'jalik jarayoni ma’lumotlarini guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya hisobi hamma bo'limlari bo'yicha xo'jalik
mulklari va jarayonlarini sintetik hamda analitik hisobi ta’minlanadi.
Buxgalteriya hisobining «Elektron-avtomatlashtirilgan» shakli.
Buxgalteriya hisobining ushbu shakli elektron hisoblash mashina- larini qo'llashga asoslangan.
Hisoblash texnikalarining rivojlanishi, ulami xo'jalikning hamma sohalarda keng qo‘llanilishi iqtisodiy samaradorlikga erishishning asosiy omillaridan biridir.
Buxgalteriya hisob ishlarini takomillashuviga erishish, ular samara- dorligini oshirish maqsadida hisob ishlarini mexanizatsiyalashtirish natija­ sida Buxgalteriya hisobining «Elektron-avtomatlashtirilgan» shakli vu-
judga keldi.
Hisob ishlarida EHM lardan foydalanish yordamida quyidagi imko-
niyatlar yaratiladi:
—hisob ishlari bilan band bo‘lgan xodimlar soni qisqaradi; —hisob xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi; —hisob ma’lumotlari qayta ishlanishi tezlashadi;
—hisob ma’lumotlaridan foydalanishning operativligi ta’min-
lanadi;
—moddiy javobgarlik ustidan nazoratni kuchaytirilishiga erishi­
ladi;
—korxonalar mulklarining saqlanishi ustidan nazorat kuchaytiriladi; —hisob ishlari bilan bog'liq xarajatlar kamayishiga erishiladi.