Таянч сўз ва атамалар

ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ҲАҚИДАГИ ТАСАВВУРЛАР ТАРАҚҚИЁТИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ

Психология қадимий фанлардан ҳисобланади. Унинг пайдо бўлиши кишилик жамияти тараққиёти билан боғлиқдир. Ижтимоий ҳаёт эҳти-ёжлари қадим замонлардан буён кишини теварак-атрофдаги одамларнинг психик жиҳатдан тузилиш хусусиятларини фарқлай билишга ва уларни ўз ҳатти-ҳаракатларида ҳисобга олишга мажбур этиб келган.

Ҳар қандай одам ўз тажрибаларига асосланиб, ўзига атроф воқеликни у ёки бу тарзда идрок қилишига қараб, атроф оламни идрок қилишига, нарса ва ҳодисаларни фарқлашига караб, англаб етишига қараб фарқланади, ўзига ҳисоб беради. Биз қушлар овозини ва музика куйларини эшитамиз ва фарқлаймиз, турли нарсаларни кўрамиз, турли ҳидларни, турли таомлар мазасини сезамиз ва бу ҳақда тасаввурга эга бўламиз. Одам ўзини ўраб турган оламни билибгина қолмай, шу оламдаги нарса ва ҳодисаларга ўз муносабатини ҳам билдиради. Одам ўз атрофидаги оламни идрок қилибгина қолмай унга ўзига хос муносабатда ҳам бўлади, яъни ўзининг фаоллигини намоён қилади, тегишли хулоса чиқаради, мақсадга интилади, ташаббус ва шижоат кўрсатади, қийинчиликларни енгиб ўтишга ҳаракат қилади, бошқача қилиб айтганда ўз ирода кучини намойиш этади.
Ва ниҳоят, ҳар бир одам бир-биридан нимаси биландир фарқ қилади, масалан бир одам мусиқа билан қизикади, бошқа биров спорт билан қизиқади, бир одам математикага қобилиятли бўлса, бошқа биров бадиий ижод билан шуғулланишни маъқул кўради, биров қизиққон, сержахл, ўзини тутолмайдиган бўлса, бошқа бирови босиқ, андишали, биров меҳнаткаш ва камтарин бўлса бошқа бирови ялқов, димоғдор бўлиши мумкин. Буларнинг барчаси инсон психикасидаги тафовутлардир.
Психологиянинг фан сифатида шақлланиши қадимги олим-мутафаккирлар-Платон (Афлотун), Аристотел (Арасту), Герақлит, Демокрит, Гиппократ, Гален ва ватандошимиз Абу Али ибн Сино, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний номлари билан, ва ниҳоят рус олимлари И.М.Сеченов, И.П.Павлов номлари билан боғлиқдир.
Ҳаёт психология зиммасига мураккаб назарий ва амалий вазифаларни юклайди. Психологиянинг асосий назарий вазифаси психик фаолиятнинг моҳиятини, унинг содир бўлиш ва ривожланиш қонуниятларини тушунтиришдан иборатдир. Инсоннинг барча ҳаёти ва фаолияти жараёнида унинг психикасини ўрганиш ва бошқариш психологиянинг амалий вазифаси ҳисобланади. Бу вазифаларни ҳал қилиш, асосий маълумотларни тўплаш ва умумий назарияни бойитиш даврида психологияда бирқанча мустақил соҳалар ажралиб чиқди. Дастлабки вақтлардан бошлаб, ҳатто ҳозир ҳам айрим мамлакатларда психология фалсафанинг таркибида деб ҳисоблаб келинган.
Психология инсон ва унинг камолоти билан бевосита боғлиқ бўлган бир неча фанлар билан - физиология, педагогика, этнография сингари фанлар билан узвий боғлиқдир.
Ижтимоий ҳаёт эҳтиёжлари қадим замонлардан буён кишини теварак атрофидаги одамларнинг психик жиҳатдан тузилиш хусусиятларини фарқлай билишга ва уларни ўз ҳатти-ҳаракатларида ҳисобга олишга мажбур этиб келган. Ибтидоий одамнинг тасаввурида руҳ танадан батамом ажратилмаган бўлади. Бундай тасаввурлар ҳаёт ҳодисалари ва онгни, шу жумладан, уйқу, ўлим, ҳушидан кетиш ва шу кабиларни ноилмий, примитив тарзда талқин қилиш оқибатида таркиб топгандир.
Кейинчалик жамият тараққий эта борган сари, режалаштириш ва ижронинг, жисмоний меҳнат ва ишлаб чиқаришнинг, маънавий кучларнинг табақалашуви, синфий жамиятнинг пайдо бўлиши ва кишининг мавҳумлаштириш қобилияти ривожлана бориши муносабати билан жоннинг моддийликдан холи табиати ҳақидаги ғоялар пайдо бўлди. Шу билан бирга олдинги, антимистик, афсонавий тасаввурлар ўрнини руҳни борлиқнинг натурфалсафий манзараси нуқтаи назаридан тушунтиришга интилишлар эгаллай бошлади
Натурфайласуфлар - Фалес (э.о. ВИ. аср), Анаксимен (э.о. В.аср), Герақлит (э.о. ВИ-В. аср) руҳни олам ибтидосини ташкил этувчи нарсалар-сув, ҳаво, оловнинг одамлар ва ҳайвонларга жон ато этувчи шақли тарзида талқин қилишган.
Платон (Афлотун) (э.о. 428-347. аср), бу файласуфлар орасида алоҳида ажралиб туради. У жоннинг қисмлари тўғрисидаги тушунчани яратди. Шундай қисмлар деб ақл-идрокни, жасоратни, орзу-истакни алоҳида ажратиб кўрсатди ва улар тананинг турли қисмлари (бош, кўкрак, қорин бўшлиги) га жойлашган бўлади деган фикрни илгари сурди. Платоннинг фикрича, жоннинг қисмлари одамларда бир хил тақсимланган бўлиб, улардан бирининг бошқаларига қараганда устун бўлиши индивиднинг у ёки бу социал гуруҳга мансублигини белгилайди.
Платоннинг шогирди Аристотел (э.о. 384-322) нинг таълимоти анча илгарилаб кетдики, у психологик фикрларни табиий - илмий асосда қайта қуриб, уни биология ва тиббиёт билан боғлади. Буни ўзининг «Жон тўғрисида» деган асарида баён қилди.
Аристотел руҳий фаолиятни ўрганишнинг тажриба усулини, объектив методни ҳимоя қилиб чиққан эди. Аристотел кишилик тафакури тарихида биринчи бўлиб руҳ, жон ва тананинг ажралмас эканлиги ғоясини илгари сурди. «Руҳ дарғазаб бўлаётир, деб айтиш бирор кишининг руҳ мато тўқияпти ёки уй қураяпти дейиши билан баробардир» - деб ёзган эди Аристотел. Жон қисмларга бўлина олмайди, лекин у фаолиятнинг озиқланиш, ҳис этиш, ҳаракатга келтириш, ақл-идрок каби турларига оид саъи-ҳаракатларда намоён бўлади. Ўсимликлар, ҳайвонлар руҳи ва ақл идрокли зот руҳи тўғрисидаги таълимотлари билан Аристотел олий қобилиятлар содда қобилиятлардан ва уларнинг негизида пайдо бўлишини билдирадиган ривожланиш принципини жорий этди.
Одамда ҳаёт ва психика ривожланишининг ибтидо даражаси мавжуддир. Сезги дастлабки билиш қобилияти босқичи ҳисобланади. Сезги тасаввурлар шақлида из қолдиради. Аристотел илгари сезги азоларига таъсир ўтказган нарсалар образларининг тасаввур тарзида мавжудлигини кашф этди. У шунингдек бу тасвирлар ўхшашлиги, турдошлиги ва кескин фарқланиши каби учта йўналишда бирлашувини ҳам кўрсатди. Бу билан психик ҳодисалар ассоциацияси (боғланиши) нинг асосий турларини очиб берди. Аристотел организмнинг табиатдан олган имкониятларни фақат ўзининг хусусий фаоллиги орқалигини рўёбга чиқаришига асосланган ҳолда характернинг реал фаолиятида шақлланиши тўғрисидаги назарияни илгари сурди. Кишининг адолатпарвар ва кўнгилчан бўлиши унинг адолатли ва меъёридаги ҳаракатларни тез-тез такрорлайвериши натижасида рўй беради, дейди.
Герақлит, Демокрит, Афлотун, Аристотелларнинг таълимотлари кейинги асрларда психологик ғояларни ривожланишида таянч нуқта, асос бўлди. Аста-секин руҳ ҳақидаги тушунча ҳозир биз психика деб атаётган даражага нисбатан қўлланила бошлади. Психика категорияси замирида онг ҳақидаги тушунча майдонга келди. Киши фақат идрок ва тафаккурга эга бўлиб қолмасдан, балки уларни унга мансублигини эътироф этишга ихтиёрий ҳаракатлар қилибгина қолмасдан, балки бу ҳаракатларни уни ўзи қилаётганини билишга ҳам қодирдир.
Эрамиздан олдинги иккинчи асрда Римлик врач Гален физиология ва тиббиёт ютуқларини умумлаштириб, психикани физиологик негизи ҳақидаги тасаввурларни бойитди ва онг тушунчасига яқинлашиб келди. У диққат, хотира, мулоҳаза иштирок этадиган ҳаракатларни киши, масалан, уйқусида бажарадиган ҳаракатлардан чегараланишни кўрсатиб берди. Униси ҳам, буниси ҳам руҳ билан идора қилинади шу тариқа, руҳ ва онг ҳақидаги қарашлар турли даврларда турлича талқин қилиниб, турли фалсафий-психологик назариялар, оқимлар пайдо бўлишига олиб келди.
III асрда Плотин, IV-V асрда Августин онг ҳақидаги таълимотни яратдилар. Ўрта асрларга келиб диний идеология таъсирида айрим олимлар худонинг рухсорига етишга даъват эта бошладилар, жумладан Х асрда Абу Наср Фаробий, Абу Али Ибн Сино шундай таълимот асосида психикани илмий тушунтиришга муваффақ бўлдилар.
ХВИИ аср биологик ва психологик билимлар тараққиётида янги даврни очиб берди. Француз олими Декарт (1596-1650) хулқ-атворнинг рефлектор табиати ҳақидаги таълимотини яратди. Инглиз олими Гобес (1588-1679), француз олими Спиноза (1632-1677) оламнинг бир бутунлигини, тана ва жон тўғрисидаги таълимотни яратдилар. Инглиз олими Джон Локк (1632-1704) эмпирик (тажриба) асосидаги таълимотни эмпирик психологияни яратди, шундан кейин рус олимлари И.М.Сеченов, И.П.Павлов, И.Е.Введенский, А.А.Ухтомский, иньикос назарияларини яратдилар. Танага нисбатан ҳам, руҳга нисбатан ҳам қарашларда туб бурилиш юз берди. Инсон танаси машинага ўхшатилади, техника қурилмалариининг тузилиши қандай принципларга асосланган бўлса, тана тузилиши ҳам шундай принципларга асосланган деб тасаввур этилади, бинобарин тана ҳам машина сингари руҳни бошқаришига муҳтож эмас деб қаралади.
Рефлекс ҳақидаги тушунча организмнинг ташқи таъсирга қонуний жавоб реакцияси сифатида пайдо бўлди.
И. М. Сеченов (1829-1905) «Бош мия рефлекслари» (1963) асарида «онгли ва онгсиз ҳаётнинг барча ҳаракатлари рўй бериш усулига кўра рефлекслардан иборатдир», деган хулосага келган эди.
Онгнинг ҳаракати (психик ҳодиса) руҳнинг танасиз моҳият хусусияти эмас, балки Сеченов тили билан айтганда, "Рўй бериш усулига кўра" (тузилишига, рўй бериш хилига қараб) рефлексга ўхшаш жараёндир. Психик ҳодиса кишига ўз сезгиларини, ғояларини ҳис- туйғуларини кузатиш чоғида бериладиган нарсалардангина иборат эмас. У худди рефлекс каби ташқи қузғовчининг таъсирини ва унга жавобан ҳаракат реакциясини ҳам ўз ичига олади. Психик жараёнлар онгнинг ўзида пайдо бўлиб, онгнинг ўзида тугалланади, деган фикрни Сеченов мутлақо нотўғри фикр деб ҳисоблаган эди.
Психология фанини ривожланиши натижасида унинг ўрганиш объектига фақат жон эмас, балки уни содир бўлиши "Руҳий" ёки психик ҳодисалардир. Одатда психик ҳодисаларнинг учта катта гуруҳи бор: психик жараёнлар, шахсни психик хусусиятлари ва психик ҳолат.
Психик жараёнлар-бу объектив оламни субъектив акс эттиришнинг турли шақлларидир. Психик жараёнларни психик функциялар деб ҳам айтилади. Психик жараёнларни асосий турлари қуйидагилардир: сезги, идрок, хотира, тасаввур, хаёл, тафаккур, нутқ, ҳиссиёт, ирода бўлиб, ўз навбатида уч гуруҳга бўлинади: билиш жараёнлари, эмоционал жараёнлар, иродавий жараёнлар. Психик ҳолатлар ва психик хусусиятларни юқорида санаб ўтган эдик.
Психик жараёнларнинг роли нимадан иборат? Бу организмни сигнал ёки бошқарув функцияси бўлиб, ҳаракатни ўзгарувчан шарт-шароитларга мослаштиради ва шу билан фойдали, мослашувчан самарага эришилишини таъминлайди. Психик жараён, маълумки, ўзича эмас, балки миянинг моҳияти, уни тегишли бўлмалари функцияси сифатида ташқи олам ҳақидаги ахбороларнинг қаёққа кетиши, қаерда сақланиши, ва қайта ишланишини кўрсатувчи жавоб фаолиятининг бошқарувчисидир.
И.М.Сеченов психиканинг рефлекторлиги ва фаолиятнинг психик жиҳатдан бошқарилиши ғоясини илгари сурди. Бу муҳим назарий қоидалар И. П. Павлов (1849-1939) томонидан тажриба йўли билан тасдиқланди ва конкретлаштирилди. У ҳайвонларни шунингдек, одамнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракати мия томонидан бошқарилиши қонуниятларини кашф этди. И. П. Павловнинг ушбу қонуниятларга нисбатан барча қарашлари одатда икки хил сигнал системаси ҳақидаги таълимот деб айтилади.
Ҳайвонлар ўз ҳатти-ҳаракатларида биринчи сигнал системасига амал қилади. Хайвонларнинг бутун психик фаолияти биринчи сигнал системаси даражасида юз беради. Одамда ҳам биринчи сигнал системасининг сигналлари (конкрет тимсоллар, тасавурлар), унинг хулқ-атворини бошқариш ва йўналтиришда муҳим рол ўйнайди. М: светофор, йўл кўрсаткичлари, белгилар ва хоказолар киши ҳатти-ҳаракатларини қисман автоматлаштиришига хизмат қилади. Ҳайвонлардан фарқли ўларок, одамда биринчи сигналлар системаси билан бир қаторда унинг алоҳида бойлиги ва афзаллиги бўлган иккинчи сигнал системаси ҳам мавжуддир. Иккинчи сигналлар системасининг сигналлари талаффуз этилган, эшитилган, ўқилган сўзлар-иккинчи сигналлардан иборатдир.
Айтилганлардан хулоса чиқарадиган бўлсак, психикани объектив оламнинг субъектив тарзи, вокеликнинг миядаги акси деб ҳисоблашга ҳақлимиз.
Психология психикани ўрганишнинг ўз конкрет илмий вазифаларига, ўзининг конкрет тадқиқот маърузасига эга. Психология таъсир кўрсатувчи объектлари бўлган субъектнинг ички, психик ҳолатига ташқи таъсиротлар натижасида рўй берадиган ўзгаришлар жараёни қандай кечишини ўрганади.
30-йилларнинг ўрталарига келиб психология фанининг асосий принциплари: детерминизм принципи, онг ва фаолиятнинг бирлиги принципи, психиканинг фаолиятда ривожланиши принципи аниқ ифодалаб берилди.
1. Детерминизм принципи психиканинг турмуш тарзи билан белги-ланишини ва турмуш тарзи ўзгаришига қараб ўзгаришини англатади.
2. Онг ва фаолият бирлиги принципи психологияда қабул қилинган принципи онг билан фаолият бир-бирига қарама-қарши эмас, лекин улар бир-бирига айнан ўхшаш ҳам эмас, аммо бирликни ташкил этади. Онг ва фаолият бирлиги принципи психологларга хулқ-атворни, фаолиятни ўрганаётиб, ҳаракатнинг мақсадларига эришишни муваффақиятини таълинловчи ички психологик механизмларни аниқлаш, яъни психиканинг объектив қонуниятларини очиш имконини беради.
3. Психика ва онгнинг фаолиятда ривожланиш принципи шуни англатадики, психика агар фаолият самараси ва ривожланиш маҳсули сифатида қараладиган бўлсагина у тўғри тушунилиши ва айнан бир хил тарзда изоҳлаб берилиши мумкин.
Ҳозирги замон психологияси шақлланишининг турли босқичларида ва амалиётнинг ҳар хил соҳалари билан боғлиқ илмий фанларнинг жуда ҳам кенг тармоқли тизими ташкил этади.
Шундай қилиб, психология фанининг предмети ҳақидаги тасаввурлар тараққиётининг асосий босқичларини қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин:
Биринчи даврга- психологиянинг фалсафа таркибида ривожланиши. Бу давр эр.аввалги ВИ асрдан 19 асрнинг 60 йилларигача бўлган вақтни ўз ичига олади. Бу давр 4 босқични ўзида акс эттиради.
1-босқич: Эрамиздан аввалги В1 асрдан бизнинг эрамизнинг В асргача бўлган давр, бу даврда психика ҳақидаги фикрларнинг пайдо бўлии ва уларнинг маълум нуқтаи назардан ривожланиш даврини ўз ичига олади. Бу фикрлар ва нуқтаи назарлар, бу босқичда асосан материализм ва идеализм нуқтаи назардан ҳал қилинган. Бу даврга антик философия вакиллри эрамиздан аввалги ВИ асрдан И асргача бўлган ва антик врачларнинг олиб борган изланишлари ва уларнинг нуқтаи назарлари киради.
2-босқич: эрамиздан аввалги В асрдан ВИИИ асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврдан жон ҳақидаги таълимотнинг философияда ривожланиши ва тиббиёт фанларининг ютуқлари билан муцаҳкамланиши, бунинг натижасида Томик психология вужудга келди ва дацлабки методологик асосни шаклланиши учун учун дунёқарашларнинг вужудга келишидир.
3-босқич: ХИВ асрдан ХВИ асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Уйғониш даври, анатомо-физиологик тадқиқотларнинг вужудга келиши, фан ютуқлари ёрдамида психология таълимотининг ривожланиши, худди мана шу даврда жон таълимоти тушунчаси ўрнига психология термини вужудга келиши.
4-босқич: ХВИИ асрдан ХИХ асрнинг 60-йиларигача, Онг ҳақидаги таълимотнинг вужудга келиши ва психологиянинг назарий асосларининг шаклланиши, психология дацлабки мактабларнинг вужудга келиши.