Tavarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash fanining mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishidagi ahamiyati

 

I.2.  Tovarlarni  kimyoviy  tarkibi  asosida  sinflash  va  sertifikatlash  fanining 

rivojlanishiga xissa qo’shgan o’zbek kimyogar olimlari 

    

                               I.2.1. Asqarov Ibroxim Raxmonovich 

      I.R.Asqarov  1949-yil  6-oktabrda  Andijon  viloyati  Jalaquduq    tumanida 

tavallud  topgan.1970-  yilda  Andijon  Davlat  Pedagogika  institutining  kimyo- 

biologiya  fakultetini  tamomlagan.1975-yilda  nomzodlik,  1991-yilda  doktorlik 

dissertatsiyalarini  himoya  qilgan.  O’zbekiston  Xalq  tabobati  akademiyasi 

akademigi  O’zbekistonda  xizmat  ko’rsatgan  ixtrochi.  Kimyo  fanlari  doktori 

,professor  600  dan  ortiq  ilmiy  va  uslubiy  maqolalar  ,60  dan  ortiq  darslik  ,  o’quv 

qo’llanmalar,  monografiyalar  30  dan  ortiq  ixtiro  va  patentlar  7-8-9  sinf  kimyo 

darsliklar va o’qituvchilar uchun metodik qo’llanmalar, oliy o’quv yurtlari uchun 

“Organik  kimyo”,  ”Bojxona  rasmiylashtiruv  asoslar”,  “Bojxona  xuquqi” 

darsliklari,  “Ferrosen  hosilalari”  ,  “Umumiy  va  anorganik  kimyodan  masalalar 

yechish”,  “Kimyodan  masala  va  mashqlar  yechish”,  ”Organik  birikmalar 

nomenklaaturasi va izomeriyasi”, “Kimyo asoslari”,  “Kimyoviy elementlar  inson 

organizmida”  kabi  va  boshqa  darslik,  o’quv  qo’llanmalar  muallifi.  Yozgan 

kitoblari bir necha marta  “Yilning eng yaxshi darsligi va o’quv adabiyoti muallifi” 

respublika  tanlovi  g’olibi  bo’lgan.Tovarlarni  kimyoviy  tarkibi  asosida  sinflash  va 

sertifikatlash  nomli  kimyo  fanlar  tizmidagi  yangi  ixtisoslik  mualliflaridan 

biri.“Askaltsiy”, “O’zbekiston” kabi tarkibida mikroelеmеntlar tutuvchi ozi q-ovqat 

qo’shilmalari  amaliyotda  kеng  qo’llanilmoqda.  Kimyo  fanlar  tizimidagi 

“Tovarlarni  kimyoviy  tarkibi  asosida  sinflash  va  sertifikatlash”  fanining 

asoschilaridan  biri.  12  ta  fan  nomzodi,  3  ta  fan  doktori  ishlariga  ilmiy  raxbarlik 

qilgan. 

---

13 

 

I.R.Asqarov  ferrosen  birikmalari  ustida  ko’plab  reaksiyalarni  amalga 

oshirgan. Sintez qilingan birikmalardan “Siakrin AP-1”, “Siakrin And-Mos” nomli 

birikmalar  biologik  yеlimlar  sifatida  jarroxlikda  qo’llanilmoqda.A.G.Mahsumov 

va  I.R.Asqarov  ferotsenni  diazoniy  birikmalar  bilan  reaksiyalarini  o’rganib, 

sharoitga ko’ra aril almashgan hosilalari va arildiazoniy birikmalari hosil bo’lishi 

mumkinligini isbotladilar. Bu  reaksiyani umumiy  shaklda quyidagi tarzda amalga 

oshishi ko’rsatib berildi. 

 

A.G.Mahsumov,  T.Yu.Nasriddinov,  I.R.Asqarov  molekulasida  diatsetilen 

guruhi  saqlovchi  temirorganik  birikmalardan  vodorod  sulfide  yordamida  2,5-

almashgan tiofen hosilalarini quyidagi reaksiya asosida amalga oshirdilar. Olingan 

moddalar orasida biologik faol birikmalar borligi isbotlandi. 

 

Ferrosen  o’ziga  hos  tuzilishga  ega  bo’lgan  aromatik  xossalarni  namoyon 

qiluvchi  kimyoviy  jihatdan  faol  metallorganik  birikma  bo’lganligi  uchun  ushbu 

---

14 

 

modda  1951  yilda  kashf  etilgandan  buyon  uning  turli  tuman  xosilalari  bir  qator 

rivojlangan  davlatlarning  olimlari  tomonidan  sintez  qilindi.  1951  yilda 

Shotlandiyalik 

olim 

Poson 

o‘zining  shogirdi  Kili  bilan  birgalikda 

ditsiklopentadienil  moddasini  sintez  qilishga  kirishadi.  Ular  bu  moddani  sintez 

qilishda  katalizator  sifatida  FeCl

3 

dan  foydalanishadi.  Uzoq  vaqt  ilmiy  izlanishlar 

natijasida nixoyat sarg‘ish rangli modda sintez qilishga erishadilar. Hosil qilingan 

modda  hossalar  io‘rganilganda  molekula  tarkibida  temir  elementi  mavjudekanlig 

ima’lum  bo’ldi.  Ushbu  sintez  keyinchalik  temirorganik  birikmalarning  ko‘plab 

hosilalarini olinishiga sabab bo‘ldi.  

Bu  kimyogarlar  ditsiklopentadienil  (C

5

H

5

-C

5

H

5

)olishuchun  siklopentadienil 

magniy  bromid  (C

5

H

5

MgBr)  moddasi  va  temir  tuzlari  ustida  ish  olib  bordilar. 

Reaksiya  natijasida  kimyogarlar  kutgan  natija  o‘rniga  boshqa  natijaga  erishdilar. 

Ular o‘zlari bilmagan holda    (C

5

H

5

)

2

Fe 

tarkibga  ega    zarg‘aldoq  rangli  modda  ferrotsenni  sintez  qildilar.  Reaksiya 

quyidagi ko‘rinishda amalga oshdi. 

2C

5

H

5

MgBr + FeCl

3

  → (C

5

H

5

)

2

Fe + MgBr

2 

+ MgCl

2

 

1955  yilda  akademik  A.N.Nesmeyanov  boshchiligidagi  olimlar  gruppasi  o-

ferrotsenil benzoy kislotasini sintez qilishga erishdilar. 

Fe

+

ArN

2

Fe

Fe

-Ar

-Ar

-Ar

+