Tavarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash fanining mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishidagi ahamiyati

      Sifat masalasi

 - xo’jalik faoliyatini hamma jihatlarini qamrab oladi. 

     Yuqori sifat

 - bu  mehnat va moddiy resurslarni  tejash eksport imkoniyatlarini 

oshirish  pirovard  natijada  esa  jamiyat  ehtiyojlarini  yaxshiroq  yanada  to’laroq 

qondirish  demakdir.  Mamlakat  oldida  turgan  xilma─xil  iqtisodiy  va  sotsial 

vazifalarni  muvaffaqiyat bilan  hal  etish  uchun  unumdorligini  jadal  ko’tarishni 

iqtisodiy  mohiyati  shundan  iboratki.  Xalqaro  standartlarda  ISO  9000  da 

yozilishicha,  mahsulot  sifati  mahsulotlari  barcha  xususiyat  va  harakterlarini 

majmui sifatida tushunib ular iste’molchilarni ehtiyojlarni qondirish xususiyatlarini 

ko’rsatadi.  Sifat  deganda  uni  ya'ni  mahsulotni  ko’rsatadigan  xizmatdan  kelib 

chiqib  foydali  xususiyatlarining  ularning  majmuiga  aytiladi.  Oziq-ovqat 

mahsulotlarining sifat ko’rsatkichlarini sinflash mahsulotning sifati deganda uning 

sifat  ko’rsatkichlarini  qiymatlaridan  kelib  chiqib  aytamiz.  Mahsulot  sifatini  sifat 

hislatlarini  maza,  hid,  konsistensiya,  rangi  va  tashqi  ko’rinishi  beradi.  Miqdor 

deganda esa, bu xususiyatlarning har biri miqdoriy qiymati tushuniladi. 

Mahsulotlarning  sifat  ko’rsatkichlarini  birlamchi,  kompleks  va  umumiy 

ko’rsatkichlar  guruhiga  ajratadi.  Oziq-ovqat  kompleks  ko’rsatkichlariga 

organaletik  qiymat,  energetik  qiymat,  diologik  qiymat  iste'moliga  tayyorgarlik 

kiradi.  Energetik  qiymatni  belgilab  beruvchi  moddalarga  uglerod,  yog’lar  va 

oqsillar  kiradi.  Biologik  qiymatga  esa  mahsulot  tarkibidagi  oqsil  topilmaydigan 

aminokislotalarni  sifati  va  miqdori,  ularning  hazm  bo’lish  xususiyatlari 

hisoblanadi.  Umumiy  ko’rsatish  deb  mahsulotlarning  ovqatlik  qiymatiga  aytiladi. 

Masalan,  konserva  mahsulotlarini  kompleks  ko’rsatkichlari  bo’lib  kimyoviy 

tarkibning  ko’rsatkichi,  energetik  qiymati,  estetik  ko’rsatkichi,  bezararlik 

ko’rsatkichlari hisoblanadi[7,12]. 

---

47 

 

Bozor iqtisodiyoti ish boshlay borishi bilan kun  tartibiga eng muhim faktor 

bo’lib,  oziq-ovqat  mahsulotlarini  raqobatbardoshligi  hisoblanadi.  Bu  hol ichki  va 

tashqi  bozorlarda,  inson  faoliyatida  standartlashtirish  muhim  ro’l    o’ynaydi. 

Shunga oid me’yoriy texnik hujjat qilingan. Bu hujjatda quyidagilar qayd qilingan: 

1.

 

 Eng 

asosiy 

mahsulotlari 

bo’lib 

iste’molchilarni, 

ishlab 

chiqaruvchilarni davlat manfaatlarini qo’riqlash; 

2.

 

Mahsulotlarning o’zaro almashtira olish; 

3.

 

Fan  va  texnikaning  rivojlanish  darajasiga  mos  xalq  xo’jaligi  va 

aholining  ehtiyojlari  asosida  yuqori  sifatli  va  raqobatbardosh  mahsulotlarni 

ishlab chiqarish; 

4.

 

Hamma  turdagi  resurslarni  tejashga  mahsulot  va  korxonani  texnik 

iqtisodiy darajasini yaxshilashga olib keladi; 

5.

 

Sotsial-iqtisodiy va ilmiy texnikaviy rejalarni amalga oshirish; 

6.

 

Xalq xo’jaligining barcha ob'ektlaridan xavfsizlikni ta'mmnlash; 

7.

 

Davlatimizning  mudofa  qudratini  oshirish  va  tayyorgarlikni  puxta 

amalga oshirish. 

Standartlashtirish  ob'ektlarini  asosiy  qoidalari  quyidagilar  hisoblanadi. 

Standartga  keltirish  standartga  keltirish  ob'ektlari  va  standartga  keltirishning 

maqsadi tushuniladi. Shulardan birinchisi standartga keltirish bunda ba'zi hollarda 

keltirish o’rniga solish bo’lishi mumkin. Ma'lum sohada aniq mavjud bo’lgan yoki 

potensial vaziyatlarga nisbatan hamma tomondan va ko’p marta foydalanish uchun 

qoidalarni  belgilash  vositasida  maqbul  darajada  tartibga  solishda  va  erishishga 

qaratilgan  faoliyat,  standartga  keltirishning  ob’ekti  esa  mahsulot  yoki  uni 

yaratishni,  ishlab  chiqarishni,  joriy  qilishni  ta'minlaydigan  qoidalardir.  Korxona 

standartini  tayyorlashda  va  uni  ishlab  chiqarishga  joriy  etishda  quyidagi  tadbirlar 

amalga oshiriladi: 

-standartlashtirilgan jarayonni va ob'ektni aniqlash; 

-jarayon va ob'ektni yaxshilab o’rganish; 

-texnik topshirig’ini tuzish uni korxona rahbarlari muhokamasida o’tkazish; 

---

48 

 

-korxona standartining birinchi loyihasini tayyorlash; 

-loyihani  u  aloqador  bo’lgan  bo’lim  va  tashkilotga  taqriz  va  taklif  qilish 

uchun tarqatish; 

-korxona  standartining  2-chi  redaksiyasini  ilmiy-texnika  sovetida  ko’rib 

chiqish va foydalanishga topshirish. 

Korxona  standartini  muhokama  qilishda  qancha  ko’p  xodim  ishtirok  etsa, 

standartni  qo’llanishda  samaradorlikka  shunchalik  tez  erishiladi.  Korxona 

standartini  ishlab  chiqarish  hamda  joriy  etish  butun  ishchilar  ishi  bo’lib,  umumiy 

mehnat  intizomini  mustahkamlaydi,  ish  unumdorligini  va  mahsulot  sifatini 

oshiradi.  Natijada  sifatsiz  mahsulotlar  chiqishini  oldi  olinadi.  Har  qanday 

mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini  shakllanishida  ularga  qo’yiladigan  asosiy 

talablardan  mahsulotlarni  tayyorlashda  ishlatiladigan  uskunalar  tayyorlanadigan 

xom  ashyo  mahsulotlarini,  normativ  texnik  hujjatlar  tomonidan  qo’yiladigan 

talablar,  ularni  ishlashda  qo’yiladigan  resepturasi  qadoqlash  tashish  mahsulotni 

sifat  ko’rsatkichlarini  mukammallashtirishga  katta  ta’sir  ko’rsatadi.  Ayniqsa 

hozirgi bozor iqtisodiyoti paytida har bir mahsulotni sifat ko’rsatkichiga juda katta 

talablar  qo’yilmoqda.  Shuning  uchun  hozirgi  sharoitda  mahsulotlarni  bozordagi 

harid  tomonlari  sifat  ko’rsatkichlari  bilan  aniqlanadi.  Shuning  uchun  mahsulotga 

talab bozor iqtisodiyotida o’sib boradi. Mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlari doim 

yuqorilashib  boradi.  Firmalar  orasida  raqobatchilik  ortib  boradi.  Ohirgi  paytda 

mahsulotning  sifat  ko’rsatkichini  aniqlashda,  ayniqsa  oziq-ovqat  mahsulotlarini 

o’rganishda  kvalimetriya  usuli  qo’llaniladi.  Boshqarishda  mahsulotlarni  faqat  bir 

ko’rsatkich  bilan  ularga  baho  berish  mumkin.  Masalan,  namatakning  tarkibidagi 

askarbinni  miqdoriga  qarab  uni  sifat  ko’rsatkichiga  baho  beriladi.  Agarda  tayyor 

mahsulotni  sifat  ko’rsatkichlarini  har  tomonlama  o’rganilganda  uning  fizik 

kimyoviy  tomonlari  o’rganilsa  bu  usul  kompleks  usul  deyiladi  va  bu  usul 

mahsulotlarni  normativ  texnik  asoslarini  tashkil    etadi.  Demak  har  qanday 

mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  u  mahsulotlar  bazi  ko’rsatkichlariga  ega  bo’lishi 

kerak. 

Tekshiruvchi 

tashkil 

otlar 

tarafidan 

mahsulotlar 

tekshirilganda 

---

49 

 

tekshirilayotgan  mahsulotlar  albatta  biznes  talabiga  javob  berishi  kerak.  Shuning 

uchun  ishlab  chiqarish  mashxur  bo’lgan  injener  texnik  xodimlar  tekshirish  uchun 

bazi  ko’rsatkichlarga ega bo’lgan mahsulotlar taqdim etish kerak. 

─Defferensial  ko’rsatkich  orqali  sifat  ko’rsatkichlarini  aniqlash 

formulasi. 

─Bazaviy ko’rsatkichlari. 

─Mahsulotlarni ko’rsatkichlari. 

─Mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlari. 

Mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini  tekshirishda  ishlatiladigan  har  xil 

usullar  texnik  mahsulotlarni  birlamchi  ko’rsatkichi  keng  holda  bo’lsa  hamda 

o’tkaziladigan  tekshirishlar  defferensial  usullar  bilan  xulosa  qilishi  imkoniyati 

bo’lmagan  taqdirda  u  holda  xar-xil  usullar  qo’llaniladi.  Bu  holda  mahsulotlarni 

tarkibidagi  sifat  ko’rsatkichlarini  aniqlovchi  asosiy  ko’rsatkichlarga  to’liq  holda 

ta’sir  ostiga  oladi  va  bu  bilan  sifatning  plandagi  darajasiga  erishish  imkonini 

yaratib  beradi.  Korxona  sifatining  metodik  prinsiplari  sistema  standartlarini 

muntazam  ravishda  belgilangan  davrda  qayta  ko’rib  chiqishni  nazarda  tutadi.  Bu 

paytda  sifat  sohasidagi,  fan  va  texnikadagi  barcha  yangiliklarni,  ertangi  kun 

talablariga bo’lgan zaruriyatni hisobga olgan holda ularga o’zgartirishlar kiritiladi. 

Mahsulotlarni  ishlab  chiqarishini  rejalashtirish  doimo  bozor  qonunlari  asosida 

iste’molchilarni  talabini  o’rganib  borishni  davlat  miqiyosida  amalga  oshirish 

kerak. Ishlab chiqarish  tovarlarga iste’molchilarning talabi bo’lmasa bu  tovarlarni 

yaratish  ularni  ishlab  chiqarishga  tadbiq  etish  yangi  tovarlarni  sifat 

ko’rsatkichlarini  yaxshilash  to’g’risidagi  ilmiy  nazorat  va  ishlab  chiqarish 

tamoyillarini  bir  vaqtda  amalga  oshirish  kerak  bo’ladi.  Hozirda  xalqaro  mehnat 

bozorida  resurslar  taqsimoti  va  ko’p  rivojlangan  davlatlarda  ishlab  chiqarish 

tovarlarini yuqori sifat ko’rsatkichlariga ega ekanligi bu dunyo miqiyosida texnika 

tehnologiyalarni  rivojiga  yangi-yangi  uskunalarni  yaratishga  ishlab  chiqarish 

tovarlari raqobatini oshirishga olib bormoqda. Shu borada rivojlangan mamlakatlar 

zamonaviy  uskunalar  bilan  o’zlarining  ishlab  chiqarish  korxonalarni  yangidan 

---

50 

 

ta'min  etilishi  shu  davlatlarda  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  potensiali  oshib 

borishiga  olib  kelmoqda.  Normativ  texnik  hujjatlarda  GOST  mahsulotlarni  sifat 

ko’rsatkichlarini  boshqarish  deb  ishlab  chiqarishda  texnika  texnologiya  bilan 

ta'min  etilishi.  Mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlari  ishlab  chiqarishga  kiritishda, 

ishlab  chiqarish  davrida  ish  uskunalarini  ekspalatasiya  potensiali  ta'min  etishdagi 

iste’molchilar  talabini  doimo  qondirishda  sifat  ko’rsatkichdarini  boshqarish 

ma’lum  tomonga  yo’naltirish  uchun  qilinadigan  barcha  ishlar  va  ishlab  chiqarish 

uchun  ta'sir  etadigan  barcha  faktorlar  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini 

ta'mindashda  asosiy  omil  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish  potensialini  boshqarishda 

sifatli mahsulotlarni yaratishda 4 ta faktor katta ro’l  o’ynaydi: 

─Ishlab chiqarish oldingi davr proektlash ya'ni loyihalash davri deyiladi; 

─Mahsulotlarni ishlab chiqarish davri; 

─Mahsulotlarni yetkazish ya'ni realizasiyalash davri;

 

─Mahsulotlardan foydalanish ya'ni iste’mol davri. 

1-davrda,  ishlab  chiqarishga  kerak  bo’lgan  mahsulotlarni  rejalashtirish  davrida 

shunga  o’xshash  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini  yuqori  darajaga  yetkazish 

ta'minlovchi omillarni o’ylab topish lozim. 

Bozor  iqtisodiyotining  asosiy  qonuni  esa  talab  va  taklif  bo’lgani  uchun  har 

bir  ishlab  chiqarilgan  iste’molchilarni  qo’ygan  talabi  katta  ahamiyatga  ega. 

Shuning  uchun  bozor  sharoitida  iste’molchilarni  talabi  davriga  nisbatan  ishlab 

chiqarish korxonalariga doimo yangi  taklif beriladi. Shu sababli  tovarlarning sifat 

ko’rsatkichlari  doimo  yaxshilanib  borishligi  va  ularni  bozor  sharoitida 

raqobatbardoshligi  oshib  boradi.  Shuning  uchun  xalq-xo’jaligida  yangi  turdagi 

sigmentlar bunyod etiladi. Ishlab chiqarilayotgan tovarlarning sifatlari yaxshilanib 

ularga  bo’lgan  talab  ortadi.  Shuning  uchun  bozor  sharoitida  ishlab  chiqarish 

strukturasi bilan iste’molchilar orasida doimo raqobat sodir bo’ladi. Shuning uchun 

bozor sharoitida ishlab chiqarishdagi korxonalar mahsulotni ishlab chiqarilayotgan 

mahsulotlarni  miqdori  ishlab  chiqarish  potensialligi,  ya’ni  korxonani  yuqori 

talablarga  moyil  bo’lgan  uskunalarga  injener-texnik  xodimlar  keltirilgan  xom-

---

51 

 

ashyoning  sifatiga  va  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  sifat  ko’rsatkichlariga  ko’p 

jihatdan bog’liq.