Tavakkalchilikni boshqarish

СФ

ЗМ

сф

К



ЖЛМ

ЗМ

жлм

К



ХК

ЗМ

хк

К



---

Mulk  tadbirkor  oilasining  turli  a'zolari  nomiga  o‘tkaziladi  yoki  shu  maqsad  uchun 

yaratilgan  korporatsiya  va  trast  firmalari  nomiga  o‘tkaziladi.  Bunda  bir  maqsad  atrofida 

birlashgan  tadbirkor  oilasi  a'zolari  yoki  yaqin  aloqada  bo‘lgan  tadbirkorlar  guruhi  (shirkat, 

korporatsiya, konsern va boshqa) tavakkalchilik qilish oqibatida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan foyda 

va zararlarni o‘zaro taqsimlaydilar. 

Tavakkalchilikni  taqsimlash  orqali  kamaytirish  usullaridan  biri  –  diversifikatsiyalashdir. 

Uning mohiyati bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan turli xildagi faoliyat ko‘rinishlari o‘rtasida kapital 

qo‘yilmalarni  va  tovar-moddiy  resurslarni  taqsimlashdan  iborat.  Agar  tavakkalchilik  oqibatida 

bir faoliyat turidan zarar ko‘rilsa, boshqasidan ko‘rilgan foyda hisobidan uni qoplash mumkin.  

Diversifikatsiyalash  ishlab  chiqarish,  tijorat  va  investitsion  faoliyat  sohalarida 

tavakkalchilikni  kamaytirish  imkonini  yaratadi.  Tavakkalchilikni  diversifikatsiyalash  quyidagi 

yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin

2

: 

- kapital sarflarni bir nechta faoliyat turlariga bo‘lib sarflash; 

- har xil turdagi yuqori daromad keltiradigan qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish; 

- moddiy-texnik ta'minoti bo‘yicha tashqi sheriklar sonini ko‘paytirish; 

-  turli  sigmentlarni  qamrab  olgan  bozor  va  iste'molchilar  talabiga  mos  tovarlar  ishlab 

chiqarish; 

-  bozor  kon'yukturasi  va  iste'molchilar  sigmentiga  mos  keluvchi  turli  baho  siyosatini 

yuritish; 

- yuk tashuvchi turli transport korxonalari xizmatidan foydalanish; 

- tovar-moddiy zaxiralarni bir nechta joyda bo‘lib saqlash va hokazo. 

Tavakkalchilikni  birlashtirish  ikki  yoki  undan  ortiq  korxonalarning  qo‘shilishi  natijasida 

sodir bo‘ladi va buning natijasida yangi tashkil topgan korxona dastlabkilariga qaraganda ko‘p 

aktivga  ega  bo‘ladi.  Tavakkalchilik  xatarlarini  pasaytirish  yo‘lida  tadbirkorlarning  o‘z 

kapitallarini birlashtirishi, ular o‘rtasida olingan foydani va zararlarni bo‘lish imkonini yaratadi. 

Ushbu holat korxonani tavakkalchilikdan butunlay holi qilmaydi, lekin uning xatar darajasini bir 

muncha pasaytirishga g‘rdam beradi. 

 Xedjirlash  –  moliyaviy  yoki  tijorat  faoliyatida  baholarning  (valyuta  kursining)  tebranib 

turishidan  yo‘qotishlarni kamaytirish uchun tavakkalchilikni  fyuchers shartnomalari  yordamida 

sug‘urtalash shakli hisoblanadi. 

Baho 

(kurs)  o‘zgarishi  tavakkalchiligini  sug‘urtalashga  xizmat  qiluvchi  shartnoma 

«xedj» deb ataladi. Xedjerlashni amalga oshiruvchi sub'ekt «xedjer» deb ataladi. 

                                                           

2

 

Graham Kenny. Diversification Strategy How to grow a business by diversifying successfully. 2009 

 

---

Xedjerlashning ikki turi mavjud: 

1. Oshishdan xedjerlash; 

2. Pasayishdan xedjerlash. 

Oshishdan  xedjerlash  kelgusida  korxona  iste'mol  qiladigan  moddiy  resurslar  narxlarini 

(yoki  valyuta  kurslarini)  oshishi  ehtimolidan  sug‘urtalanishi  zarur  bo‘lgan  holatlarda 

qo‘llaniladi. Masalan, resurs bahosi (yoki valyuta kursi, qimmatli qog‘oz narxi) uch oydan keyin 

o‘sadi  deb  taxmin  qilinmoqda  va  u  korxonaga  3  oydan  keyin  kerak  bo‘ladi.  Baholarning 

(kursning)  oshishidan  ko‘riladigan  yo‘qotishlarni  kompensatsiya  qilish  uchun,  resurslarni 

bugungi kundagi baholarda sotib olish shartnomasini qo‘lga kiritish lozim bo‘ladi. Agar 3 oydan 

keyin  resursning  bahosi  oshib  ketgan  taqdirda  ham,  fyuchers  shartnomasini  sotgan  sub'ekt 

resursni  shartnoma  sotilgan  sanadagi  (3  oy  oldingi)  baholarda  yetkazib  berish  majburiyatini 

zimmasiga  oladi.  Shu  yo‘l  bilan  oshishdan  xedjerlashni  amalga  oshiruvchi  xedjer  o‘zini 

kelgusida baholarni oshishidan ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zarardan sug‘urtalaydi. 

Pasayishdan  xedjerlash  kelgusida  tovarning  bahosi  pasayishi  tavakkalchiligidan  qochib, 

uning  oldi-sotdi  shartnomasini  fyuchers  bozoridagi  hozirgi  baho  darajasida  sotish  bilan  bog‘liq 

birja  operatsiyasini  anglatadi.  Pasayishdan  xedjerlashni  amalga  oshiruvchi  xedjer    kelajakda 

sotadigan  tovar  shartnomasini  birjada  shoshilinch  sotib,  o‘zini  kelajakda  ko‘rishi  mumkin 

bo‘lgan zarardan sug‘urtalaydi. 

Qishloq  xo‘jaligi  sohasida  xatarlarni  tan  olmaslik  va  xatarlarni  boshqarish  tizimini 

rivojlantirishdan  bosh  tortish  ayrim  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqaruvchilarini,  ba'zan  umuman 

jamiyatni uzluksiz rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin.  

Korxona  faoliyati  bilan  bog‘liq  tavakkalchilikni    o‘tkazishning  eng  samarali  usullaridan 

biri – sug‘urtadir. Sug‘urtalashda korxonaning ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy faoliyati  yoki 

tabiiy  omillar  ta'sirida  yuzaga  kelishi  mumkin  bo‘lgan  xatarlar  tavakkalchiligi  ma'lum  haq 

to‘lash  evaziga,  shartnoma  asosida  sug‘urta  kompaniyasi  zimmasiga  o‘tkaziladi. 

Tavakkalchilikning  biror  turi  natijasida  korxona  zarar  ko‘rsa,  zararning  katta  qismi  sug‘urta 

shartnomasiga asosan sug‘urta kompaniyasi tomonidan qoplanadi.  

Sug‘urta ob'ekti sifatida quyidagilar chiqishi mumkin: 

-  korxona  aktivlarini  buzilish,  ishdan  chiqish,  yong‘in  va  boshqa  tabiiy  ofatlardan 

sug‘urtalash, ya'ni mulk sug‘urtasi; 

- korxona qabul qiladigan va jo‘natiladigan yuklar sug‘urtasi; 

- qarzga olingan mablag‘larning qaytarilmasligi, ya'ni kredit tavakkalchiligi sug‘urtasi; 

- garovga qo‘yilgan mulkni sug‘urtalash; 

-  qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  va  chorva  mollarini  tabiiy  ofatlar,  kasalliklar  va 

zararkunandalardan sug‘urtalash; 

---

- xodimlarni ishlab chiqarish jarayonidagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va hokazo. 

O‘zbekiston  Respublikasida  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  faoliyatini  tavakkalchilikdan 

sug‘urtalaydigan  yagona  sug‘urta  tashkiloti  -“O‘zagrosug‘urta”  davlat-aksiyadorlik  sug‘urta 

kompaniyasidir.  «O‘zagrosug‘urta”  davlat-aksiyadorlik  sug‘urta  kompaniyasining  asosiy 

vazifalari quyidagilardan iborat: 

  -  qishloq  xo‘jaligi  mahsuloti  yetishtiruvchilarning  mol-mulkini,  ekinlari  hosilini  va 

chorva mollarini tabiiy ofatlardan sug‘urtalash; 

  -  mahsulot  yetishtirish  uchun  avans  tariqasida  ajratiladigan  mablag‘lar  va  tijorat 

banklaridan olinadigan maqsadli kreditlarning qaytarilishini sug‘urtalash; 

  - qishloq joylardagi yuridik va jismoniy shaxslarga sug‘urta xizmati ko‘rsatish va hokazo.