Tavakkalchilikni boshqarish

1-Mavzu. Tavkkalchilikni boshqarish va uning korxona faoliyati samaradorligini oshirishdagi o’rni.

Reja:

1. 
   Tavakkalchilikni metodologik asoslari va uning rivojlanishi.
   
2. 
   Tavakkalchilikni boshqarish nazariyasi
   
3. 
   Tavakkalchilikni boshqarish printsiplari va turlari
   
4. 
   Tavakkalchilikni boshqarish nazariyasi – iqtisodiyot va boshqarish tahminotidir
   
5. 
   Bozor nazariyasi va tavakkalchilik
   

1. Tavakkalchilikni metodologik asoslari va
uning rivojlanishi
Bizga mahlumki, har qanday iqtisodiy faoliyat maqsadi uch savolga samarali javob tahminlash bilan bog’liq.

1. 
   Birinchisi, nima ishlab chiqarish yoki qanday xizmatni bajarish.
   
2. 
   Ikkinchisi, maqsadga erishish uchun qanday vositalarni va qaysi tartibda jalb qilish. Faoliyat qanday sharoitda amalga oshadi.
   
3. 
   Uchinchisi, kimlar faoliyat natijasi «mevasi» istehmol qiladi.
   

Yuqoridagi uchta savolga tadbirkor doimo javob qidiradi. Barcha resurslarga ega bo’lib faoliyatni eng optimal tarzda olib borsa ham pirovard natijada foyda olishga yetib kelish juda murakkabdir.
Tavakkalchilik insoniyat faoliyatning barcha bosqichlarida mavjud bo’lgan tarixiy va iqtisodiy kategoriya bo’lib, u kishilar faoliyatida yoki tabiiy xodisalarda mumkin bo’lgan yo’qotishlar salmog’ini bildirgan, hamda tarixan jamiyat rivojlanishi bilan odamlarning halokatdan qo’rqish darajasiga moslashib turgan.
Tavakkalchilikni eng ko’p uchratish mumkin bo’lgan joy - bu kazino. Karta, narda, oshiq otish, lotereya o’yinlari, ruletka - shular jumlasidandir. Barcha sport o’yinlarida ham kuchlar teng kelganda bahzi bir kutilmagan va xavfli harakat qilgan, g’olib chiqish imkoniga ega bo’lgan.
Xristofor Kolumb Xindistonga boraman deb yangi qitha ochgan. Hali hech kim yurmagan yo’ldan tavakkal harakat qilgan. 1812 yil Kutuzov Moskva shahrini Napolionga topshirib, Rossiya yuragini dushman qo’liga topshirish evaziga g’alabaga erishdi.
Tavakkalchilik-bu muqarrar tanlov vaziyatidagi noaniqliklarni bartaraf etish bilan bog’liq jarayonda ko’zlangan natijalarga erishish omadsizlik va maqsaddan chekinish ehtimolini miqdor va sifat jihatdan baholash imkoniyati mavjud holdagi faoliyatidir.
Ko’rsatib o’tilgan elementlar, ularning o’zaro bog’liqligi va o’zaro ta’sirchangligi tavakkalchilikning mazmun mohiyatida namoyon bo’ladi.
Shu bilan bir qatorda tavakkalchilikka uning mohiyatini anglash imkonini beruvchi bir qancha xislatlar xosdir. Unga quyidagi xislatlar kiradi.
-qarama-qarshilik (zidlik)
-alternativlik (muqobillik)
-noaniqlik (mavhumlilik)
Qarama-qarshilik-tavakkalchilikning muhim xislatlaridan biri bo’lib, u turli qarashlarda namoyon bo’ladi.
Tavakkalchilikning bu xususiyati muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy ruhiy oqibatga sabab bo’ladi, chunki u jamiyat va texnika taraqqiyotini ta’minlaydi, jamoatchilikning fikrlash doirasiga ijobiy ta’sir etadi. Ikkinchi tomondan, tavakkalchilik avantyurizm, valyuntarizm, sub’ektivizmga, ijtimoiy taraqqiyotni tormozlashga olib keladi.
Tavakkalchilikning qarama-qarshi tabiati mavjud tavakkal harakatlarning to’qnashuvida namoyon bo’ladi. Masalan, u yoki bu harakatni amalga oshirish uchun maqbul yo’lni tanlagan kishi o’zini tavakkal ish qilgan deb hisoblasa, boshqa odamlar tomonidan u ehtiyotkorlik, har qanday tavakkalchilikdan xolis yoki aksincha deb baholash mumkin.
Tavakkalchilikning muqobillik xususiyati ikki va undan ortiq variantdagi imkoniyatlar yo’nalishlar harakatlar orasidan o’ziga mos - keluvchi variantni tanlash zaruratidan kelib chiqadi. Tanlov imkoniyatining mavjud bo’lmasligi, tavakkalchilik holatini inkor etadi. Qayerdagi tanlov bo’lmasa u yerda tavakkal harakatdagi vaziyat yuzaga kelmaydi, demak tavakkalchilik mavjud bo’lmaydi.
Tavakkalchilikning bu xislatiga e’tiborni qaratishimizning muhimligi shundan iborat-ki, u noaniqlikning ob’ektiv va sub’ektiv manbalarini inkor etadi va boshqaruv jarayonlarini amalda o’timallashtiradi, kolaversa ga’ qandaydir noaniqliklarni to’liq bartaraf etish ustida emas (amalda mumkin bo’lmagan), balki ratsional alternativani tanlash maqsadida tavakkalchilikni hisobga olish zarurati ustida ketmoqda.
O’zbek tilining izohli lo’g’atida “tavakkal” tushunchasi: uzoq mulohaza qilib o’tirmay, nima bo’lsa bo’lar, “yo ostidan yo ustidan” zaylida qilingan harakat ma’nosida talqin qilinadi.
Tavakkalchilik tushunchasi esa tavakkaliga, tavakkal tushunchasi va tavakkaliga, tavakkal bilan ish qiluvchi ma’nosini beradi.
Amerikalik ishbilarmonlarga xos bo’lgan tavakkalchilikni Amerika iqtisodiyoti “cha’ani” muhojirlar olib kelganlar va singdirganlar. Ular o’troq va ehtiyotkkor yerli aholini o’z ishbilarmonlik faoliyatida tavakkalchilik ham qilib turishga majbur etishgan.
Amerikacha ta’rifga ko’ra, tavakkalchilik – bu biron ish bilan shug’ullanish oqibatida zarar ko’rib qolishdan qutilib qolish imkoniyati. Albatta, ba’zi xavflarni sug’urta kom’aniyalari bilan shartnoma tuzish orqali oldini olish mumkin. Biroq, xavfning asosiy og’irligi, ya’ni:
· menejerning hatosi;
· narx o’zgarishi;
· talabning sussayishi;
· noto’g’ri tanlangan loyiha;
· ishchilarning noroziliklari va boshqalar ishbilarmonning yelkasiga tushadi.
Ammo, umuman, xorij tajribasi ishbilarmonlik tavakkalchiliksiz mumkin emasligidan guvahlik beradi. Kimki, hech bir tavakkal qilmasa, oxir oqibatda xonavayron bo’ladi.
Bugungi kunda adabiyotlarda tavakkalchilik bilan bog’liq bo’lgan ehtimollikni turlicha tushunchalarda, ya’ni:
· Xavf.
· Xatar.
· Xavf – xatar iboralarida ifoda etilya’ti. Shunchalik turli yondashuvlar maqsadga muvofiqmikin? Ularning qaysi birini qo’llasa ma’qul bo’lardi?
Tavakkalchilik foydadan mahrum bo’lish va boshqa sabablarga ko’ra zarar ko’rish singari yomon oqibatlar ro’y berish ehtimoli bilan ifodalanadi. Shu ma’noda:

Tavakkalchilik – bu oqibatning yaxshi bo’lishiga umid bog’lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olgan holda qilinadigan harakat. Tavakkalchilik – bu resurs yoki daromaddan to’la yoki qisman yo’qotish xavfi. Tavakkalchilik – noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkal botirning ishi. Tavakkalchilik – bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi.

Demak, Tavakkalchilik – kelgusidagi vaziyat noaniq bo‘lgan sharoitda ‘irovard natija yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, mol-mulk yoki foydadan mahrum bo‘lish (to‘liq yoki qisman) xavfini o‘z bo‘yniga olib amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyatidir.
Iqtisodiyotni tavakkalchiliksiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tadbirkor faoliyati davomida yuzlab qarorlar qabul qilishga majbur. U xushyor va vazmin kezi kelganda tez va ikkilanmay qaror qabul qilishi kerak. Xar bir xarakat albatta mahlum bir maqsadga qaratilgan bo’ladi. Natijada doimo xam ijobiy bo’lavermaydi. Bahzan kutilgan yoki kutilmagan xolatlarda salbiy natijlar xam bo’lishi mumkin.
Inson doimo hodisalarni natijasini oldindan bilishga juda qiziqqan va bugungi kunda ham bu qiziqish hech kamaymagan. Ayniqsa iqtisodiyot uchun turmush uchun murakkab davrlarda bashoratchi, folbin, munajjimlar barcha xoxlovchilarga oldindan xali yuz bermagan xodisa va voqealarni aytib berishadi.
«Tavakkal andisha bilmas», «Tavakkal bo’lgan joyda andishaga joy yo’q». Bu tavakkalchilikka bo’lgan salbiy munosabatdir. Bugungi iqtisodiyotimizda aynan shu ko’rinishdagi xatti-xarakatiga javob berolmasa xam unga javob berishga aqli yetmasa xam yolg’on vahdalarni berib o’z maqsadlariga yetib boradilar.
«Tavakkalchining kemasi botmas». Tez va epchil vaziyatga to’g’ri baxo bera oladigan tadbirkor ijobiy natijaga yetib borish extimoli yuqori bo’ladi.
«Taroziga qarab tosh qo’ygan yaxshi», «ko’rpachaga qarab oyoq uzat». Tavakkal ish qilishga xam imkoniyatni xam xisobga olishga yomon bo’lmaydi.
Albatta yengil yo’l turganda qiyin yo’lga yurish mantiqga to’g’ri kelmaydi. Tavakkalchilik ikki toifaga bo’linadi. Ko’r-ko’rona xarakat va mahlum bir xolatni tasavvur etib qilingan xarakat. Natijada noaniq yoki bo’lish extimoli past bo’lsa bu yo’lga yurmagan mahqul.
Tavakkalchilik bari bir yuzaga keladi. CHunki eng aniq yo’nalishda xam ko’plab tasodif va kutilmagan vaziyatlar bo’lishi mumkin. Yana bir xolat xarakatning kuchli yoki kuchsizlik darajasi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tez va sifatli ish yurgizgan marraga osonroq yetib boradi. Ammo bunda xavf xatar darajasi xam ancha yukoriroq bo’ladi. CHunki xech kim mag’lub bo’lishni xoxlamaydi.
Xavf xatarni «oqlovchi» bu foydadir. Foyda qanchalik yuqori bo’lsa xavf harakat ham shunchalik yuqori bo’ladi. Dunyo bo’yicha qoralangan ish qurol bilan shug’illanish, xavfli moddalar bilan sovdo sotiq, «odamfurushlik» eng og’ir jinoyatlar va ularning jazosi xam o’ta qattiq bo’lishiga qaramay odamlar shu yo’llarga yurishadi. Sababi ular mabodo qo’lga tushishmasa katta foydaga ega bo’ladilar. Xavf xatarni yana bir xususiyati uni qay darajada aniq yoki noaniqligidir. Umuman inson nafsi ko’p xarakatlarga sababchidir. Mumkin bo’lmagan narsalar odatda qandaydir naf keltiradi.
80-yillarda Polshada dastlabki qarshi xarakatlar boshlandi. Ular «SHok terapeyasini», «Falaj terapeyasini» birinchi bo’lib mamlakat miqyosida sinab ko’rishda. Bozor girdobiga ular ketidan Rossiyada Ye. Gaydar komandasi o’rnak olib bozor mexanizimiga to’la ishongan xolda ish yuritdi. Bu xam juda ko’p kutilmagan natijalar olib keladi.

2.