Tashqi savdo siyosati, uning O’zbekiston iqtisodiyotidagi ahamiyati

I. Tashqi savdo siyosati, uning maqsadi, instrumentlari

1. Tashqi savdo siyosati mazmuni va turlari

Tashqi savdo siyosati hukumatning mustaqil byudjet soliq siyosatlaridan biri bo’lib, tashqi savdo hajmini soliqlar, subsidiyalar yordamida, eksport va importni to’g’ridan to’g’ri boshqarishidan iboratdir.¹ Tashqi savdo siyosati davlatning tashqi savdoni boshqarishda ishlatadigan barcha usullari yig’indisidan iboratdir. Tashqi savdo siyosatini olib borishdan asosiy maqsad davlat tomonidan qabul qilingan eng ustuvor vazifalarga hamda tashqi savdo barqarorligiga erishishdan iborat. Davlatning joylashgan o’rniga, iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga, undagi mavjud tizimga qarab uning tashqi savdo siyosati ishlab chiqiladi. Tashqi savdo siyosati orqali bevosita va bilvosita usullar import yoki eksport boshqariladi. Bu maqsadga erishish qonun hujjatlari, Prezident qarorlari va farmonlari va boshqa huquqiy normalardan foydalaniladi.
Davlatning tashqi savdo siyosati bir tomonlama, ikki tomonlama hamda ko’p tomonlama bo’lishi mumkin. Bir tomonlama tashqi siyosat davlat boshqa davlat manfaatlarini hisobga olmagan holda o’z tashqi siyosatini ishlab chiqishidan iborat bo’lib, keyinchalik boshqa davlatlar ham bu davlatga xuddi shunday siyosatni qo’llashlariga olib keladi. Shu sababli uzoq muddatli davrda bir tomonlama tashqi savdo siyosati effektiv bo’lmaydi. Tashqi savdoni ikki tomonlama boshqarish ikkkita davlatning bir-biri bilan kelishib savdo siyosatini ishlab chiqishlaridan iboratdir. Bunday holatda bu ikki davlat bir-birlariga ko’proq imtiyozlar beradilar, boshqa davlatlar bilan savdo siyosatiga qaraganda erkinliklar ko’proq bo’ladi. Ko’p tomonlama savdo siyosati esa ma’lum bir davlatlar guruhining biror tashkilot doirasiga birlashib shu davlatlar uchun umumiy bo’lgan savdo siyosatini ishlab chiqishlaridir. Bunga misol qilib Jahon Savdo Tashkilotini hamda barcha hududiy integratsiyalar doirasidagi savdo siyosatlarini olishimiz mumkin.
Umuman tashqi savdoni boshqarish juda uzoq vaqtlar davomida olimlar diqqat e’tiborida bo’lib kelgan. Tashqi savdoni qanday boshqarish samaraliroq degan savol ustida juda ko’p munozaralar, bahslar bo’lgan va bo’lib kelmoqda. Ba’zi olimlar tashqi savdoda erkinlik nazariyasini qo’llab quvvatlasalar, ba’zilari himoyalangan tashqi savdo siyosatini olib borishni afzal biladilar.
Davlatning tashqi savdo siyosati uning qanchalik tarzda ochiq yoki yopiqligini belgilab beradi, shu sababli davlatning tashqi savdo siyosati davlatga kirib kelayotgan tovar va xizmatlar, shuningdek kapital qo’yilmalari hamda investitsiya oqimiga ta’sir qiladi. Tashqi savdo siyosatini quyidagi ikkita asosiy turga bo’lishimiz mumkin

1. 
   erkin tashqi savdo siyosati
   
2. 
   proteksionizm siyosati
   

Erkin tashqi siyosati olib borilganda davlat tashqi savdoga minimal darajada aralashadi, eksport, import va boshqa operatsiyalar faqatgina bozor mexanizmlariga asoslangan holda bo’ladi tashqi savdoning asosiy omili davlatlarning resurslar bilan ta’minlanganligidagi farq va bu resurslardan qanchalik unumli foydalanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Bunda har bir davlat biror mahsulot ishlab chiqarishga moslashadi, xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga keladi. Ixtisoslashuv, masshtab samarasi, resurslardan foydalanish effektivligi oshadi.
Proteksionizm ichki ishlab chiqaruvchilarga tashqi raqobat ta’sirini kamaytirishga yo’naltrrilgan chora tadbirlari bo’lib, tashqi savdoga turli xil usullar bilan to’siqlar qo’yiladi. Proteksionizm siyosati mamlakatga kirib kelayotgan tovar va xizmatlar narxining qimmat bo’lib kirib kelishiga sabab bo’ladi, bu bilan uning ichki bozordagi raqobatbardoshligi kamayadi. Amaliyotda proteksionizm siyosatining quyidagi turlari uchraydi:

• 
  tanlangan proteksionizm (faqatgina ma’lum davlatlarga qo’llaniladi)
  
• 
  sohaviy proteksionizm (ma’lum sohalar himoya qilinadi)
  
• 
  kollektiv proteksionizm (bir nechta davlat birlashib bu siyosatni amalga oshiradi)
  
• 
  yashirin proteksionizm (ichki iqtisodiy siyosat orqali yuzaga keladi)
  

Bu siyosatdan asosiy maqsad yangi yoki davlat uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan sohalarni himoya qilishdan iborat. Shuningdek bu siyosat natijasida davlat byudjetiga katta mablag’ tushadi, davlat byudjetining asosiy daromadlaridan biri yaratiladi.
Proteksionizm siyosati uzoq vaqt davomida saqlanib turishi jamiyat uchun katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, narxlarning qimmatlashuvi iste’mol hajmining kamayishiga sabab bo’ladi. Ikkinchidan, yuqori narxlarning mavjud bo’lishi resurslardan samarasiz foydalanilishiga olib kelishi mumkin.
Amaliyotda sof liberallashgan yoki to’liq himoyalovchi tashqi savdo siyosati uchramaydi. Har bir davlatning tashqi savdo siyosati, uning yopiqlik darajasi boshqasidan farq qiladi. Davlatlarning tashqi savdo siyosatlarini bir-biriga yaqinlashtirib, ularni bir qolipga keltirish maqsadida davlatlar orasida ikki tomonlama hamda ko’p tomonlama shartnomalar imzolanadi. Hozirgi kunda juda ko’p davlatlar Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo’lganlar va tashkilot doirasida tashqi savdo siyosatlarini bir-biriga yaqinlashtirmoqdalar. Bundan tashqari ko’pgina davlatlar bu savdo tashkilotiga a’zo bo’lish maqsadida o’z tashqi siyosatlarini belgilangan normalarga keltirmoqdalar.
2. Tashqi savdo siyosatining maqsadi va makroiqtisodiy ahamiyati
Tashqi savdo siyosatining qay darajada olib borilishi davlatning iqtisodiyotiga katta ta’sir o’tkazadi. Davlat tanlab olgan tashqi savdo siyosatining maqsadi va undan kelib chiquvchi makroiqtisodiy samaralari bo’ladi.
Aytaylik davlar tashqi savdo siyosatini erkinlashtirdi deylik, bundan asosiy maqsad nima? Bu qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin?

1. 
   Tashqi savdo siyosatining liberallashtirilishi birinchi o’rinda davlatning tashqi savdo aylanmasini ko’paytiradi, davlatning globallashuv jarayonlarida qatnashuvini tezlashtiradi. Uning jahon bozoriga bog’liqlik darajasi ortadi
   
2. 
   Bu davlatdagi samarasiz ishlayotgan, rentabelligi past bo’lgan sohalarning raqobat natijasida o’zgarishiga sabab bo’ladi:, ular ishlab chiqarishni effektiv yo’llarini qidiradilar yoki sohadan chiqib ketadilar. Shuningdek bu siyosat bilan milliy tovarlarning jahon bozorida qay darajada raqobatbardosh ekanligini bilib olishimiz mumkin
   
3. 
   Mamlakatga investitsiyalar oqimini kuchaytiradi, chunki investorlar o’z mahsulotlarini eksport qilganda yoki mahsulot ishlab chiqarish uchun xom-ashyoni import qilganda muammolarga kam duch keladilar
   

Agar davlat proteksionizm siyosatini olib borsa uning quyidagi maqsad va samaralarini ko’rishimiz mumkin:

1. 
   Bu siyosatdan asosiy maqsad yangi sohalarni himoya qilish, jahon bozoriga qaram bo’lib qolmaslik, davlat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan stategik sohalarni asrashdir. Bundan tashqari milliy mentalitetni, madaniyatni va boshqa tartib qoidalarni qo’pol tarzda buzuvchi mahsulotlar importi qat’iy tarzda cheklanadi
   
2. 
   Proteksionizm siyosati yuqoridagiga teskari tarzda investitsiyalar hamda import hajmini kamayishiga, shuningdek bu davlatga boshqa davlatlar tomonidan ham xuddi shunday tadbirlar qo’llanilishi natijasida eksport va ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiladi
   
3. 
   Tariflardan tushadigan daromad davlat byudjetining bir qismi bo’lib aynan himoyalanayotgan sohalarning rivoji uchun yoki boshqa ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga sarflanishi mumkin. Bu keyinchalik davlatda yangi sohalarning tez sur’atlar bilan o’sishiga hamda sekinlik bilan proteksionizm siyosati olib tashlanishiga zamin yaratishi mumkin
   
4. 
   Proteksionizm siyosati dunyo miqiyosida ishlab chiqarish va iste’mol hajmini kamayishiga, resurslardan samarasiz foydalanishga olib kelishi mumkin
   
5. 
   Proteksionizm siyosati nafaqat import uchun balki eksport uchun ham ishlatiladi. Agar mamlakat ichkarisidagi mahsulotlarning narxlar darajasi uning jahon narxidan past bo’lsa, u holda mamlakatdan tovar va xizmatlarning chiqib ketishi kuzatilishi mumkin, buni oldini olish maqsadida eksportni turli vositalar orqali cheklanadi. Shuningdek davlat uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar, kashfiyotlar, patentlarni tashqi bozorlarga chiqib ketishiga yo’l qo’yilmaydi
   

Tashqi savdo siyosati natijasida to’lov balansi shakllanadi, shu sababli bu siyosatning asosiy makroiqtisodiy ahamiyatidan biri mamlakat oltin-valyuta zahiralarining shakllantirishi, mamlakat tashqi qarzining o’zgarishidan iboratdir.
Agar mamlakatda manfiy to’lov balansi kuzatilayotgan bo’lsa bunda davlat eksportga yo’naltirilgan, shuningdek importni o’rnini bosishga qaratilgan tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin.