Tashqi iqtisodiy faoliyat va raqobat menejmenti

Amaldagi iqtisodiy siyosat
Merkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy iqtisodiy siyosat qimmatbaho metallami ishlatish va ayirbosh- lash ustidan davlat nazorati o'matilishiga olib keldi. Hukumat xususiy shaxslar tomonidan oltin va kumushni chetga olib chiqishni taqiqlab qo‘yishga harakat qila boshladi. Qo‘lga tushib qolganlar turli jazolarga, hattoki o⁶lim jazosigacha mahkum qilindi.
Hukumat tashqi savdoni amalga oshrishni alohida yo'nalishlar bo‘- yicha va alohida kompaniyalargagina ruxsat berardi. Bu kompaniya- larning asosiy vazifasi savdo balansini ijobiy qoldiqqa erishishini ta’minlash adi. Oʻsha paytda vujudga kelgan savdo monopoliyalari - «Hudson Bay Company» va «Dutch East India Traiding Company» - bir nacha o‘n yillab, XVIII asming o‘rtalarigacha faoliyat olib bordi. Bundan tashqari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, iste'mol tovarlar importiga bojxona bojlari joriy etgan, ajmi paytda, eksport tovarga aylantirish mumkin bulgan xomashyo importiga boj joriy etilmagan.
Merkantilistlarning xalqaro savdo nazariyasi uchun sezilarli hissasi shundaki, ular mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida xalqaro savdoning ahamiyatini qayd etdilar va uni rivojlantirish modellaridan birini ishlab chiqdilar. Ular zamonaviy iqtisodiyotda ishlatiladigan to‘lov balansi tushunchasini birinchilardan bo‘lib izohlab berishgan.
Merkantilistlar dunyoqarashlarining chegaralanib qolganligi shxm- daki, ulaT bir mamlakatning boyishi faqatgina u savdo olib borayotgan boshqa mamlakatning kambagallashuvi hisobiga yuz berishi mumkin deb hisobladilar, xalqaro iqtisodiyot rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik chegarasida emas, balki bu boylikni ko‘paytirish hisobiga ham yuz berishi mumkinligini tushuna olmadilar. Biroq bir muncha keyinroq vujudga kelgan fiziokratlar ta’limotlaridan farqli o‘laroq, merkantilistlarning qarashlari ilmiy tafak- kumi xalqaro iqtisodiyotda klassik maktab g‘oyalari tomon undadi.
Merkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil hukmronlik qildi. Buning natijasida, XVIII asming boshlariga kelib, xalqaro savdo barcha mumkin bo‘lgan, ba’zan umuman sun’iy cheklashlar turi bilan o‘rab tashlandi. Turli davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan savdo qoidalari nafaqat o‘zaro savdo yo‘liga ulkan g‘ov bo'lardi, balki tug‘ilib kelayotgan kapitalistik ishlab chiqarish ehtiyojlariga ham mos kelmas edi.
Ingliz iqtisodchisi David Xyum “narx-oltin-oqimlar” o‘zaro ta’siri mexanizmini ishlab chqish orqali birinchilardan bo‘lib merkantilistlar- ga zarba berdi. U merkantilistlarning, mamlakat o‘zida mavjud oltin miqdorini cheksiz ko‘paytirib borishi mumkin, bu uning xalqaro bo- zordagi raqobatbardoshligiga ta’sir ko‘rsatmaydi degan fikrlarining noto‘g‘riligini ko‘rsatib berdi.
David Xyum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natija- sida oltinning oqib kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va narxlarning ko‘tarilishiga olib kelishi mumkinligiga o‘z e’tiborini qaratdi. Narxlarning osbishi natijasida mamlakatning raqo- batbardoshligi pasayadi. Aksincha, oltinning chiqib ketishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish haqi va narxlarning pasayishiga olib keladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi. Binobarin, mamla- kat savdo balansi qoldig‘ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura olmay- di - bunga ichki iqtisodiy omillar yo‘l qo‘ymaydi. Oltinning harakati milliy iqtisodiyotlami sozlab turadigan nozik mexanizm hisoblanadi, buning natijasida eksport miqdori import miqdori bilan tenglashadi va savdo qoldig‘i nolga aylanadi.
Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul miqdori bilan narx darajasi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud; Har ikki mamlakatda to‘liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab narx bo‘yicha egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin ayirboshlanadi.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatla- shuvi avtomat ravishda yuz beradi.
Shunday qilib, merkantilistlar birinchi bo‘lib xalqaro savdoning o‘ziga xos modelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakat- da mavjud boTgan oltin va kumush miqdori bilan bogiiq deb hisob- ladilar. Merkantilistlar tovarlami mamlakatga olib kirishga nisbatan ulami chetga ko‘proq olib chiqish, eksportni ko‘paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, chetga xomashyo olib chiqishni keskin chegaralash yoki taqiqlash, xomashyolami chetdan bojlarsiz import qilishga ruxsat berish, koloniyalarning metropoliya- dan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini taqiqlash kerak deb ta’kidlaydilar.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatla- shuvi avtomat ravishda yuz beradi.
Shunday qilib, merkantilistlar birinchi boTib xalqaro savdoning o‘ziga xos modelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakat- da mavjud boTgan oltin va kumush miqdori bilan bogTiq deb hisobladi- lar. Merkantilistlar tovarlami mamlakatga olib kirishga nisbatan ulami chetga ko‘proq olib chiqish, eksportni ko‘paytirish va importni qisqarti- rish uchun tashqi savdoni tartibga solish, chetga xomashyo olib chiqish- ni keskin chegaralash yoki taqiqlash, xomashyolami chetdan bojlarsiz import qilishga ruxsat berish, koloniyalarning metropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini taqiqlash kerak deb ta⁵kidlaydilar. Bu maktab namoyandalari ilk bor tashqi savdo va mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi o‘rtasidagi o‘zaro bogMiqlik- ni ko‘rsatib berdilar.
Keyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashqi savdoga merkantilistcha qarashlarga keskin zarba berishdi.