Tashqi iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi yaxlit tizimdir

12.2. G’arbiy Yevropa iqtisodiy integrasiyasi. Yevropa ittifoqi.
0 Integrasiya G'arbiy Yevropa mamlakatlari istisodiyotida o'zining eng to'liq rivojlanishiga erishdi. G'arbiy Yevropa integrasiyasi ob'ektiv iqtisodiy jarayonlardan tashqari V.Gyugo, I.Kant kabi ko'plab Yevropa siyosiy va jamoat arboblari, mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan yagona Yevropa g'oyalari bilan sug'orilgan edi. Yevropa Ittifoqi (YI)ning tashkil topishi va rivojlanishining zamonaviy tarixi 1951 yildan boshlanadi. Shu yil aprel oyida Yevropa a ko'mir va po'lat birlashmasi to'g'risidagi shartnoma imzolandi. Unga oltita mamlakat — Frantsiya, GFR, Italiya, Belgiya, Niderlandlar, Lyuksemburg kirdi. Bu G'arbiy Yevropa integrasiyasining o'ziga xos ibtidosi edi. G'arbiy Yevropa integrasiyasining Real paydo bo'lishi va rivojlanishi 1957 yilga to'g'ri keladi. Shu yili yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlar Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (YIH) va Yevropa atom energiyasi hamjamiyati (Yevratom) tashkil etish to'g'risidagi shartnomalarni imzoladilar. Hamjamiyatlar tarkibiga rivojlanish darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar kirdi, bu ularning keyingi 15 yil mobaynida iqtisodiy o'sishining yuqori sur'atlariii belgilab berdi.
G'arbiy Yevropa integrasiyasining rivojlanishi 50-yillar oxiridan boshlab xozirgi vaqttacha notekis va nisbatan ziddiyatli kechdi. Shu bilan birga Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etishda oldinga qo’yilgan maqsad va vazifalar yetarlicha izchil va muvaffaqityali amalga oshirildi.
G'arbiy Yevropa iqtisodiy integrasiyasi rivojpanishi jarayonini shartli ravishda to'rtta bosqichga bo'lish mumkin.
Birinchi bosqich (50-yillar oxiri — 70-yillar o'rtasi). Hamjamiyat hayotidagi "oltin asr» hisoblanadi. Ushbu bosqich bojxona Ittifoqining muddatidan oldin tashkil etilishi yagona agrar bozorning nisbatan muvaffaqiyatli shakllantirilishi, YIga uchta yangi mamlakat: Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiyaning kirishi bilan xarakterlanadi .
Ko'pincha "umumiy bozor" deb yuritiladigan Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini tashkil etishning aniq maqsadlari quyidagilardan iborat edi:

• 
  ishtirokchi davlatlar o'rtasidagi savdoda barcha cheklashlarni asta-sekin bartaraf etish;
  
• 
  uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy bojxona tarifini belgilash;
  
• 
  "insonlar, kapital, xizmatlar" erkin xarakat qilishi uchun cheklashlarni tugatish;
  
• 
  transport va qishloq xo’jaligi sohasida umumiy siyosatni ishlab chiqish va amaga oshirish;
  
• 
  valyuta ittifoqini tashkil etish;
  
• 
  soliq tizimini birxillashtirish;
  
• 
  qonunchilikni yaqinlashtirish;
  
• 
  kelishilgan iqtisodiy siyosat printsiplarini ishlab chiqish¹⁶.
  

Qatnashchi mamlakatlar tovarlari, kapitallari, xizmatlari va ishchi kuchi umumiy bozori tashkil etilishi vazifasining hal etilishini EIH o'zining birinchi maqsadi qilib qo'ydi. Buning uchun bojxona Ittifoqi tashkil etildi. EIHga aynan bojxona Ittifoqi asos qilib olingan. Bojxona Ittifoqi doirasida:

• 
  qatnashchi mamlakatlarning o'zaro savdosidagi savdo cheklashlari bekor qilindi;
  
• 
  uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona bojxona tarifi belgilandi;
  
• 
  kapitallar, kreditlar xarakati, pul o'tkazmalari, xizmatlar ko'rsatish erkinligiga erishildi;
  
• 
  ish kuchining erkin migrasiyasi va yashash joyini erkin tanlash ta'minlandi.
  

Ushbu choralarning barchasi sanoat integrasiyasining jadallashuviga ko'maklashdi. Ayni bir vaqtning o'zida kompensasiya yig'imlari va kishloq xo'jaligi jamg'armasi orqali moliyalashtirish yordamida umumiy protektsionizm o'rnatish shaklida agrar integrasiyani amalga oshirishga urinib Ko'rildi. EIning agrar siyosati EI azolari bo'lgan mamlakatlarning ko'plab qishloq xo'jaligi mahsulotlari uchun birdek minimal narxlar belgilanishini kafolatlovchi narxlarning yagona tizimiga asoslanadi.
Umumiy bozor shakllantirilishi EIH milliy monopoliyalarining transmilliy monopoliyalarga aylanishi jarayonini tezlashtirdi, sherik mamlakatlar iqisodiyotiga kirib borishga ko'maklashdi. EIHning rivojlanishi Hamdustlik qatnashchisi bo'lgan mamlakatlarning yakkalanib qolgan milliy xo'jaliklardan tashqi bozorga qaratilgan ochiq turdagi iktisodiyotga jadal o'tishini anglatar edi.
Ikkinchi bosqich (70-yillar o'rtasi — 80-yillar o'rtasi) EI tarixiga Yevropa valyuta hamkorligi dasturi qabul qilinishiga, tashqi siyosiy kelishuvlarga muvaffaq bo'linganligi sifatida kirdi. Birok, baribir paydo bo'lgan salbiy tendentsiyalar ushbu davrda G'arbiy Yevropa iqtisodiy integrasiyasining jiddiy tangligiga olib keldi. Ushbu tanglik "evroskleroz" degan nom oldi. 70-yillarda va 80-yillar boshida EI mamlakatlari o'rtasidagi rivojlanish darajasidagi tafovut ko'paydi. 1981 yilda Gresiyaning EI ga kirishi bilan ushbu tedentsiya yanada aniqroq namoyon bo'ldi, chunki ushbu mamlakatning iqtisodiyoti hamjamiyatning boshqa qatnashchilariga taqqoslaganda ancha past darajada edi.
Uchinchi bosqich (80-yillar ikkinchi yarmi — 90-yillar boshi) — hamjamiyat tarkibining yanada kengayish bosqichi bo'ldi. 1986 yilda Ispaniya va Portugaliyaning qo'shilishi ilgari mavjud bo'lgan mamlakatlararo nomutanosiblikning keskinlashuviga olib keldi. Shu bilan birga ayni ushbu davr G'arbiy Evropa integrasiyasi rivojlanishidagi yangi kuchayish bilan xarakterlanadi. Bu eng avvapo, Yagona Yevropa akti (YYA) qabul qilinishi bilan bog'liqdir.
YYAda hamjamiyat qatnashchilari bo'lgan mamlakatlarning umumiy maqsadi - Evropa Ittifoqi tashkil etish tasdiqlandi. Yevropa Itgifoqi o’zida hamjamiyat qatnashchilarining siyosiy alyansini ifodalar va ularning iqtisodiy, valyuta - moliyaviy, insonparvarlik hamkorligining yuqori darajasinigina emas, balki tashtsi siyosatni, shu jumladan, xavfsizlikni ta'minlashni kelmshishni ham nazarda tutar edi. Yagona Yevropa aktida yagona iqtisodiy makon barpo etish maqsadi unda qayd etilgan markaziy qoida edi. EIH qatnashchilari bo'lgan xar mamlakatlar yagona xo'jalik organizmini tashkil etishi kerak edi. Yaea kabul kilinishi bilan Hamdustlik a'zolari bo'lgan mamlakatlarniig mikro va makroiqtisodiyot, siyosat va huuquq fan va ekologiya, mintaqaviy rivojlanish, ijtimoiy munosabatlar sohasidagi integrasiya jarayonlari kuchaydi. 90-yillar boshida EI a'zosi bo'lgan mamlakatlar yagona bozor asoslarini barpo etishni amalda tugalladilar va valyuta-iqtisodiy va siyosiy ittifoqlarni shakllantirishga juda yaqinlashib qoldilar.
To'rtinchi bosqich (XX asrning 90-yillari o'rtasi — XXI asr boshi) da yagona Yevropa aktiga muvofiq 1993 yil I yanvardan boshlab hamjamiyat chegaralari ichida ishlab chiqarish omillarining erkin xarakat qilishi joriy etildi. Amalda hamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy makon paydo bo'ldi, bu EIning iqtisodiy integrasiyaning sifat jixatidan yangi booqichiga kirganligini anglatar edi.
Maastrixt shartnomasi asosida (1992 yil fevral) 1994 yil 1 yanvardan boshlab EIH qatnashchi mamlakatlari soni 15 ta bo'lgan Yevropa Ittifoqiga aylantirildi. EI doirasida to'liq yagona ichki bozor tashkil etish amalga oshirildi. Bundan buyongi integrasiya hamkorligi maqsadlari e'lon qilindi. Ular yagona valyuta — evro emissiyasi xuquqi bilan yagona Evropa banki, ichki chegaralarsiz yagona G'arbiy Yevropa makoni barpo etilishini o'z ichiga olar edi.
Maastrixt bitimlari (1991 yil, dekabr) G'arbiy Yevropa integrasiyasining rivojida sifat jixatidan yangi bir bosqich xisoblanadi, zero, unda mamlakatlarni mikro darajada bir-biriga yaqinlashtirish vazifasi qo'yilgan edi.
Maastrixt bitimlari Yevropa Ittifoqiga quyidagi vazifalarni yuklagan:

• 
  yagona valyuta yaratish va uni boshqarish;
  
• 
  yagona iqtisodiy siyosatni, aynik.sa, uning byudjet ishlariga taalluqli qismini muvofiqlashtirish, nazorat qilish, (urinli topilganda) kuchaytirish;
  
• 
  erkin raqobatga asoslangan yagona bozorni tashkil etish va himoyalash;
  
• 
  boy va qashshoq mintaqalar o'rtasida tenglikka intilish hamda (imkon bo’lgan joylarda) mablag'larni qayta taqsimlash;
  
• 
  -qonunchilik va tartib-qoidani qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  ayrim fukdrolarning tub xuqukqarini e'tirof etish va rivojlantirish;
  
• 
  uchinchi mamlakatlarga nisbatan bamaslaxat yuritiladigan savdo, keyinroq esa umumiy iqtisodiy siyosat to'g'risida, iqtisodiy siyosatni yagonalashtirish borasida ham kelishib olishlarini nazarda tutadi¹⁷.27
  

"Yagonalashgan", muvofiklashtirilgan umumiy iqtisodiy siyosatni amalga oshirishni taqozo etuvchi mazkur qoidalarni ro'yobga chiqarish yo'lida esa ijroiya - muvofiklashtirish vazifalari yuklatilgan xalqaro davlat tashkilotlariga extiyoj tug’ildi.
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati qabul qilgan maqsadlarni ro'yobga chiqarish jarayonida:
1) sanoat integrasiyasining jadallashuvi ta'minlandi;
2) qishloq xo'jalik jamg'armasi faoliyati orqali birgalikda xomiylik o’rnatish, to’lov yig'imlarini joriy etish shaklida agar integrasiyani jadallashtirishga xarakat qilindi;
3) Yevropa valyuta tizimi yuzaga keldi.
Ana shu chora-tadbirlarning barchasi iqtisodiy integrasiyaning keng tomir yoyishiga, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati ta'sir doirasining kengayishiga olib keldi.