Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

BIRINCHI QISM

QADIMGI DUNYO, FEODAL JAMIYATI VA ILK KAPITALIZMNING IQTISODIY TA’LIMOTIARI

I b о b. QADIMGI DUNYO IQTISODIY TA’LIMOTLARI

1. 
   Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g‘oyalar
   

Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari oralig'ida) va Misrda eramizdan awalgi ГУ mingyillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob ro‘y berdi, metall qurollar ishlatila boshladi, qishloq xo‘jaligida intensiv, ko‘p hollarda sug'orma dehqon- chilikka o'tildi, shu asosda nisbatan turg‘un qo‘shimcha mahsulot olish imkoni tug'ilgan. Oqibatda bu jamiyatda mehnat taqsimotini rivpj- lantirishga, ko'pgina Jhunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki bo‘!di.

Bu davrda qo‘shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dehqonlami ekspluatatsiya qffish yo‘li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) boisa, qullami (davlat yoki xususiy) beayov ish- latish bilan ham (Yeviopada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrrni «erkin» aholining ahvoli qullamikidan deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik V.V. Struve uni tan oladi. Lekin ko‘pgina olimlaming fikricha, Sharqda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xo‘jaligida ustun bo'lgan (Qarang: История Древнего Востока. М., МГУ, 1991).

Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlari»da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat taqsimotining, hukmronlik va bo‘ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi.

Hindistondagi iqtisodiy g‘oyalami aks ettinrvchi qadimgi yodgorlik «Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oralig‘ida)dir (tom ma’nosi bo'yicha ifoda, amaliy hayot to‘g‘risidagi fan, bu asar m.av. III-II asrlarda to‘ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Eautile Bishnugupta tomonidan yozilgan dcgan fikr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo‘yilgan. Qulchiiik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning giymati» muammosi ko‘tarilgan, qiymat miqdori «ish kunlari» bilan belgilangan, rag'batlantirish esa mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.

Bu asarda davlatni boshqarish bo‘yicha takliflar berilgan bo‘lib, bir qancha iqtisodiy g‘oyaiar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mah- sulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug‘ullanuvchilarga alohida urg‘u berilgan bo‘Hb, foyda masalasi ko‘tariIgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa hamjatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o‘sha davrda ham afzal) qilib belgilangan.

Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir qancha muhim iqtisodiy g'oyalar keltirilgan. Respublikamiz oiimlarming tadqiqotlariga ko‘ra, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) muqaddas kitobi bo'lgan «Avesto» ya’ni «hayot yo‘riqnomasi* (asli «Ovasia») da ham muhim iqtisodiy flkrlar bayon. etilgan.

«Avesto» bo'yicha turli tabiiy ofatlarga qarshi zaxira oziq-ovqatlar baipo qilish qo⁴ ЙаЬ -quwatlanadi (Konfiitsiylik va boshqa ta’limotlarda ham bu g‘oya katta o‘rinni tutadi). «Avesto»ning yozilishi jihatidan keyingi davrga mansub fikrlarda, masalan., chorvadorlar hamkori Km to‘g‘- risidagi afsonada «oltin asr»dagi mol-qo‘ylarnmg mo‘l-ko‘lligi haqida so‘z yuritUadi. Yimning xizmati ulug'lanib, kuchli sovuq, qor va suv toTomdan hayvonlar va odamlami qutqarish uchun «varu» (qo‘rg^£on) qurdirib, unga suv o‘tkazadi, mayda va yirik mollar, odamlar, it, qush, barcha o'simliklar urug‘i va yonib, porlab turgan olovni keltiradi (Nuh payg^£ambar bilan solishtiring). Odamlar uchun turaijoy, hayvonlar uchun molxonalar qurilgani aytiladL

«Avesto»ning 3-bobi (fargard) «Vandidot» bo‘lib, nisbatan keyingi davr voqealarini aks ettiradi. Unda, asosan, dehqonchilik va dehqon mehnati ulug'lanadi (awalgi boblarda chorva yetakchi edi). Endilikda ko‘proq ekin ekiladigan, don, o‘t, mevali ekinlar o‘stiriladigan, suvsiz

joylami sug'oradigan, suvi ortiqcha yerlar quritiladigan (sug'orish bilan birga zax qochirish) joylar maqtaladi, hatto yeriarga ko‘p go‘ng solinishi, buning uchun esa ko'proq kichik va katta qoraraollar boqish tavsiya etiiadi. Bunda juda katta tabiiy mantiqboriigi aniq ko'rimb turibdi.

Qadimgi Xltoydagi iqtisodiy g'oyalar m.av. VI-III asrlarda shakllangan. Bu mamlakatdagi dastlabki quldorfik davlatlari m.av. 1Г ming yillikda paydo bo‘lgan. Konfutsiylik g'oyasi muhimdir, Uning muailifi Konfutsiy yoki Kun-Tszi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to^lamida («Suhbatlar va mulohazalar») o‘z g‘oyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini o'tmishdan izlaydi. Shu davrda obro'si pasaygan zodagonlaming manfaatini himoya qiladi (bu g'oyalar keyinchalik Ken-Tszi (m.a.312-289-yy.), Syun- Tszi (313-278-yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilgan). Yoshlaming qariyalaiga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g'oyasi asos qffib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan telds taqsimlanishi kerak, soliqlami me’yorida saqlash, yer isMarini yaxshi bajarish, hammani o‘z vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering).

Bu g‘oyalar Xltoydagi muhim iqtisodiy o'zgarishlar davriga to‘g‘ri ■, keladi. Temir qurollar tufayli dehqonchilik va htmarmandchilik rivoj topdi, tovar-pul munosabatlari o‘sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy munosabatlar kcskinlaskdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq та huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi aristokratiya va xalq o‘rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk himoya qilinadi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar jamoasi) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so'nggisini ko'proq qo'llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini ta’kidlaydi va uni tabiiy hoi, deydi. Boylikning manbayi mehnat bo'lib, hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko'proq ishlab, kamroq iste’mol qiiishga chaqirdi.

Syun-Tszi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, odamlammg boylikka intilishini qoralamagan (ular qonun asosida ish yuritishsa bas). Ammo inson bir vaqtning o‘zida ko‘p kasb egasi bo‘la olmaydi, degan fikr paydo bo‘ldi, ya’ni olim mehnat taqsimoti zarurligi g‘oyasini ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi kerak:

1. 
   Xarajatlami iqtisod qilish, ya’ni tejab-tergab sarflash;
   
2. 
   Xalq to‘qligini ta’minlash;
   
3. 
   Oitiqcha mahsulotlami saqlash zarurligi.
   

Miloddan awalgi Vl-Ш asrlarda legistlar (qonuniy degani) oqimi paydo bo‘ldi, ular boshqarishni aniq qonimlar asosida (oddly odatlarga qarshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari Tszi-Chap, Li- Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona, birlashgan bo‘li- shini qo‘llab-quwatlashgan. Legistlar (Shan Yan), ayniqsa, qisliloq xo'jaligi, dehqonchilik, donchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. Shan Yanning fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani hal etish zarun don va 'urush (atrofdagi yerlami bosib olish). Dehqonlar ro‘yxatini o‘tkazish, qonun yo‘h bilan yig'ilgan don miqdoiiga bog'liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo‘li bilan turli «ishyoq- maslar»ni «yerga qaytarisfr», ya’ni dehqonchilik bilan shug'ullanishga, mehnat qilishga majbur etish siyosatrai qo'llash kerak deganlar (Xitoydagi 1960-yillar davomida ro‘y bergan madaniy inqilob davrida shu siyosat amalga oshirildi). Undan tashqari, qishloq xo‘ja]igi mahsulot- lari bilan savdo qilishni qat’iy cheklash ham talah qilingait (go‘yoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdo-garlar savdoni tashlab, dehqonchilikka intiUshlari kerak. Erkin sohib-korlik taqiqlangan, umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.av. 351-y.)

«Guan-Tsri» (m.av. IV a.) asarida ham xo'jalikni davlat tomonidan tartibga solishning tizimlari ancha rmikammal bayon etilgan. Bunda legistlardan farqli, tovar-pul munosabatlarini cheklashga intilmasdan, bu iminosabatlarni o‘rganib, undan xo'jalikni barqarorlashtirishda ma’lum mexanizm sifatida foydalanish taklif etiladi. Xalq xo‘jaligmi barqaror saqlash uchun tovarlar baholarini ushlab turish g‘oyasi ilgari suriladi. Davlat hokimi non, pul, metallni tartibga solish yo‘lini qo'lida saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham agrar soha, ayiiiqsa, donchilikka alohida urg‘u berilgan. Agar legistlar hunarmandchilik, ayniqsa, savdoni befoyda soha deb hisoblagan bo‘lsalar, bu asarda esa o‘sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan. «Yemi boshqarish» uchun davlat yeming tabiiy xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak. Yer maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlami ish qizigan davrda boshqa yumushlaigajalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga qarab (yer unumiga bog'liq ravishda) bo‘lislii taklif etilgan. Bu yerda

gap Yer kadastrini tuzish to‘g‘risida boradi, ya’ni bu ishda hisob-kitob bo'lishi qayd eШadi. Asarda yer va suv (tog‘ va dengiz) lami davlat ixtiyoriga o'tkazish va ulatdan daromad yo'lida foydalanish, baholami tartibga solish yo'li va boshqa ko'pgina iqtisodiy g‘oyalar ilgari suriladi. Bu g'oyalar amalda ham qo'llanildi va yaxshj samara berdi.

Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo‘1) g‘oyalari alohida o‘rin egallaydi, uning asoschisi Lyao-Tszi bo'Iib, Koniutsiy davrida yashab, ijod etgan (e.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko'pligi tufayli: «xalq kamba- g‘ allashmoqda», - dedi. Daosizm g‘oyalari konfutsiylikka qarama- qarshi bo'lib, insoniyat awalgi majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikmi ilgari suradi. Bu g‘oyaga ko‘ra inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangi mehnat qurollaridan foydalanmasligi kerak. Ko'rimb turibdiki, unda reaksionlik elementlari bor, ammo bu g'oyada xalq ommasining noroziiigi ham aks etgan, chunki sivilizatsiya yutuqlari ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi. Bunda kurashdan voz kechish, davlatning xalq hayotiga aralashuvini inkor etish fikrlari ustun kelgan.

2. 
   Qadimgi Yimonistondagi iqtisodiy ta’limotlar
   

Yuqorida qayd etilganidek, antik dunyo mamfakatlarida quldorlik klassik shaklda rivoj topdi, m.a. H-I mingyilliklar davrida shakllandi. Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy hayotning hamma jabhalarida quldorlik bevosita ishlab chiqaruvchilami ekspluatasiya qilishning asosiy shakliga aylangan edi. Ishlab chiqarish, asosan, quldorlik munosabatlariga asoslanib olib borildi, qul asosiy ishlab chiqaruvchi kuch hisoblangan (Sharq bilan solishtiring). Dastlabki iqtisodiy g'oyalar Gomeming «Uiada» va « Odisseya» poemalarida aks ettirilgan bo‘lib, iqtisodiyotning natural xo'jalik konsepsiyasi ilgari surilgan. Yunon shoiri Gesiad (m.av.VIlI-VlI asrlar)rung «Mehnat va qonunlar» asarida boylikning kuchi, hokimiyati aks ettirilgan. U dehqonchilikni ulug‘laydi, bu sohada qisman qullar mehnati ham ishlatilgan. U davrda oddiy xalq orasida mehnat ancha qadrlangan. Qulchilik ofatining bosib kelayotganligidan xavfsiragan shoir go‘yoki ilgari hukm surgan «oltin asr», ijtimoiy jabr ya og'ir jismoniy mehnatga ehtiyoj bo‘lmagan davmi ham yoritgan. ?

Miloddan awaigi VII-VI asrfarda polis (shahar) sistemasi shakllanib bo'lgach, qulchilik keng tus oladi, umg‘chilik mulki xususiy mulkchffik tomonidan siqib chiqariladi, savdo, sudxo‘rlik tez rivojlanadi. Solon (m.av. 640/635-559) islohotlari pul xo‘jaligiiiing afzaffigjni ko'rsatib berdi (m.av. 594). Islohot tufayli qulni qarzga berish taqiqlandi. Afinada Perikl (m.av. 444/443-429) tomonidan olib borilgan ishlar muhim ahamiyat kasb etdi. Qurilish, himarmandchilik, savdo o‘sdi. Shu davrda fuqarolar va fuqaro bo‘lmagan aholini bir-biriga qarama-qarshi qo'yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullami hunarmandchilik va savdo sohalarida beayov ekspluatatsiya qilish, savdo va pul xo‘jaligini rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi.

Qulchilik o‘z tabiatiga ko‘ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, oqibatda ma’lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy g‘oyalar tobora reaksionlashib, davlatni, aristokratiyani himoya qilish, natural xo'jalikm yoqlash yo‘lini taniaydi, ya’ni sinfiy xarakterga ega bola boradi. Bu yo‘nalish Ksenofont (taxminan m.av. 430-354), Platon (Aflotun, taxminan m.av. 427-347), Aristotel (Arastu, m.av. 384-322) laming iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon bo'ldi.

«Ekonomiya» so'zi («oykonomiya»: - «oykos» - uy, xo'jalik va «nomos» - qonun, qoida) tom ma’noda uy xo'jaligi to‘g‘risida qoida mazmuniga ega bo‘lib, Ksenofontning maxsus asarining sarlavhasi bo‘lgan.

Ksenofont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi, qulchilikni tabiiy, obyektiv jarayon deb baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural xo‘jalikni uluglaydi. U, ayniqsa, qishloq xo'jaligi, dehqonchilikni farovonlik manbayi deb bilgan. DehqonchjJik tufayli odamlar o‘z!ariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ishlash sog'liq uchun ham foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi.

Platon (Aflotun) «Davlat» va «Qonunlar» asarlarida ideal davlat qanday bo‘lishi kerakligini ochib bermoqchi bo‘ldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk va erkin xo'jalik tashabbusiga o'rin yo‘q. U aholini uch toifaga ajratgan:

1.