Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

S.3. Merkantilizm iqtisodiy ta’limotinlng tarixiv taqdiri

XVIII asming oxirida merkantilizm iqtisodiy ta’Iimot yo'nalishi sifatida tarix sahxiasidan tushdi. Sanoat inqilobi sharoitida bu ta’Iimot va unga asoslangan siyosat hayot talabiga javob bermay qo‘ydi. Xo‘sh, bu ta’Iimot nega tarix sinovidan o‘ta ohnadi, uning «bo‘sh joylari» nimalardan iborat?

Bu ta’Iimotning xatolarini klassik maktab vakillari, hatto ayrim merkantilistlar ham tan olgan. A.Smitning fikricha, bu «bizning savdogar va sanoatchilar tomonidan sotqin parlamentga o^ctkazilgan proteksionistik anglashilmovchilikning qorishmasidan iborat va boylik bu pulga egalik bilan bog'liq eng oddiy tushunchadan iborat. Agar o‘z boyligini oshiraman desa, har bir individ kabi davlat ham olayotganidan kam sarflashi kerak. Iste’mol etilganidan tashqari qaysi moddiy shaklda bo'ladi? Oddiyroq aytganda, daromad va buromadning farqi nimada ifodalanadi? Merkantilistlar uni mustahkam pul yoki oltin, zeb-ziynatlardan iborat deb bilganlar. Pul va kapital o'rtasida tenglik qo'yilishi xato edi. Shuningdek, savdo balansining aktiv saldosi bilan yillik foydaning iste’moldan ortiqchasi ham tenglashtirilgan. ASmit va uning izdoshlari bu ta’Iimotning xatolarini shunday izohlaydilar.

0‘sha davrdagi (va hozirgi) olimlaming fikricha, mamlakat boyligi oltin va kumush zaxiralaridangina iborat bo'lmay, yer, qurilish va boshqa ko‘plab iste’mol in ol lari dan iboratdir. Masalan, V.Petti AngUyaning

18. 
    asr oxiridagi pul miqdoriga baho berib, bu pullar barcha mulkning 3 foizidan kamroq ekanligini isbotlab berdi.
    

Aktiv savdo balansi faqat vaqtincha samara beradi. 1630-yilda T.Man­ning o^czi ham mamlakatga qimmatbaho metallaming oqib kelishi ichki baholar ko⁽tarilishiga olib kelishini va «qimmatroq sotish, arzonroq olish» doktrinasi mamlakatmng o‘ziga qarshi ekanligini tushundi.

Taniqli ingliz iqtisodchilari R.Kantilon (1680-1734) va D.Yum (1711- 1776)lar ham merkantilistlar g‘oyasining noto‘g‘ri ekanligini isbotlab berdilar. Sofavtomatik mexanizmlar savdo qilayotgan davlatlar o'rtasidagi «pul metallaiining tabiiy taqsimlanishi»ga va ichld baholar daxajasining sliunday o‘matilishiga olib keladiki, har bir mamlakat eksporti uning importiga teng bo'ladi. Alohida mamlakatda har bir qo‘shimcha oltin qazib olish hajmlari boshqa tnamiakatlarga nisbatan ichki baholar darajasini oshiradi. Importning eksportdan ortiqligi oqibatida oltinning oqib ketishi bilan qoplanishi kerak. Bu jarayon savdo qilayotgan barcha davlatlarda eksport va import o'rtasida oltinga yuqoriroq taiabga mos bo'lgan yangi tenglik paydo boiguncha davom etadi. Tashqi savdo va oltin, tutash idishlardagi suv bit sathda bo‘lishga intilgani kabi, aktiv savdo balansi ortidan quvish 0‘z-o‘zini inkor etadi.

1690. 
      y.il Jon Lokk baholaming muomaladagi pulning miqdoriga ma’lum proporsiyada o‘zgarishini aniq ko'rsatib berdi. Lekin import kapital ko'proq qo‘llaniladigan xomashyo va yawn fabrikatlardan, eks­port va mehnat intensiv qo‘llaniladigan oxirgi mahsulotdan bo'lishi umumiy qoida sifatida qabul qilingan, chunki mehnatning sof eksporti mamlakat ichida aholini ish bilan bandligini qo‘llaydi va chet el manba- laridan foydani ko‘paytiradi. Merkantilistlar o'zlarining yuqoridagi yax­shi ma’lum g'oyalariga harbiy va strategik sohani hamda hali mustahkam oyoqqa turmagan sanoatni himoya qilish kerakligini ham qo'shadilar.
      

Shunday qilib, klassik iqtisodiy maktab vakillari (V.PettiP.Buagilber, A.Smit va boshqalar) merkantilizmni qattiq tanqid ostiga oldilar va bu hukm asrlar davomida saqlanib keldi.