|
To x'trs-u havas xirmoni barbod o‘lmas, to nafs-u havo qasri baraftod oUmas, to jabr-zulm jonig‘a bedod o'lmas, el shod o'lmas, mamlakat obod o‘lmas.
Bobur va boburiyiar davridagi iqtisodiy g‘oyalar
Davlat arbobi va qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma’lum. Xususan, Bobummg «Bobumoma» asarida, «Mubayyin» kabi to'plamiarida iqtisodiyotga oid ma'lumotlarga, shu jumladan, soliq siyosatiga katta o‘rin berilgan. «Zakot to‘g‘risidagi katta kitob»da esa o‘sha davrdagi soliq, uning turlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlami mutolaa qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro‘y berayotgan iqtisodiy islohotlarni, o‘zgarishlami tahlil qilish, qisqacha xulosalar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi fikrlar, maslahatlar topamiz.
Bobuming «Mubayyin* asari qonunlar va iqtisodiy masalalarga bagMshlangan. Asaming nomi ham «qonunlar izohi» ma’nosiga ega.
Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham «zakot» ma’lum miqdorda va muayyan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma’nosida qo'llaniladi hamda naqd pul va savdo yig'imi shaklida to‘planadi. Soliqni hisoblash uchun soliq olish obyektining «hisobi», ya’ni mol-mulkning zakot berishga layoqatli bo‘lishi uchun belgilangan miqdori aniqlanadi, hisobdan kam mulkdan soliq olinmaydi.
«Agar yerdan ikki hosil olsang, xrrojni ham ikki marta to‘la», - deb yozadi Bobur. Xiroj, ya’ni yer solig‘i ikki toifaga bo‘lingan: muqassam va muvazzar. Birinchisi, olingan hosilning miqdoriga bog'liq bo‘lib, uchdan birdan-yarimgacha teng bo'lgan, ikkinchi esa, soliq solinadigan yeming maydoniga bog'liq ravishda olingan.
Yemi sug‘orish masalalari Sharqda o‘ta muhim edi, chunki ob- liavo nihoyatda qurnq va issiq, yer-tuproq sharoiti snn’iy sug‘orishni talab etganligidan sug‘oriladigan yerlar, tabiiyki, lalmikor yerlardan ko‘p hosil berg an. Shu sababli suv solig'i ham bo'lgan,
Hisobga etgan miqdordagi mol-mulkdan Qur’oni Karim, «Mux- tasar», «Hidoya» va boshqa manbalarda qat’iy belgilab qo‘yilgan qismi ixtiyoriy ravishda miskmiarga berilgan, masalan, boqiladigan mollar, ya’ni echld, tuya, sigir, otlardan, xususan, qo‘ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo'ydan bitta (2,5%), 120 tasidan ikldta, 201 dan boshlab uchta, 400 dan ortiq bo‘lsa, har 100 qo'ydan bittasi zakot qilib berilgan. Shunmgdek, «Bobumoma»da bir yurt tovarining boshqa yurtlaiga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondiri- lishi va ulaming iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to‘la bayon qffinadi.
Boburdan keyin uning o‘gcli Xumoyun, keyinchalik nevarasi Akbarshoh Jaloliddin (1542-1605) 1556-1605 yillari Hindistonda muvaffaqiyatli podshohlik qilgan. Akbarshoh tomonidan 1574 yildan boshlab islohotlar o‘tkazdi, dehqonlarga yagona soliq tizimi kiritdi, yagona uzunlik va og'irlik oMchovlarini joiiy qildi. Bu shoh to‘g‘risida 1601 yil «Akbamoma» kitobi chop etildi, unda mamlakatdagi soliq tartibi o‘z aksini topgan,
Qisqacha xulosalar
asming ikkinchi yarmi va XV asr tarixiy ijtimoiy saboqlar davri hisoblanadi.
Bu davrda Amir Temur boshchiligida yagona tug' ostida markaz- lashgan kuchli va mustaqil davlat tashkil topdi. Bu davlatni idora etish va boshqarish uchun Amir Temur asosiy qonun-qoidalar to‘plami «Tuzuklar»ni yaratdi. *Tuzuklar>> islom dini mafkurasiga asoslangan bo‘lib, mamlakatni obod etishga xizmat qildi. Xo'jalikni asosi bo'Igan dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo kengaydi, fan va madamyatning ravnaqi uchun. ma’lum shart-sharoitlar yaratildi. ;a
Amir Temurdan keyin uning o'g'li Shoxrux Mirzo ya nabirasi Mirzo Ulug‘bek davridagi islohotlar iqtisodiyotni barqarorlashuvi va ravnaq topishuviga shart-sharoit yaratdi. Ayniqsa, 1428-yilda Ulug'bek tomonidan o‘tkazilgan pul islohoti katta ijobiy ahamiyat kasb etdi. XV asrdagi iqtisodiy g‘oyalar majmuasida buyuk mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiyning iqtisodiy qarashlari muhim o‘rin tutadi.
Alisher Navoiyning dastlabki iqtisodiy qarashiari «Hiloliva» (1469) asarida o‘z aksini topgan. Keyinroq «Vaqfiya» (1482) asarida ham boylikning to‘planishi va taqsimlanisliidagi adolatlilik va haqgo'yiikning jamiyatning farovonligiga bevosita ta’siri, ayniqsa, ijtimoiy manfaat- laming ustuvorligi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining asosi ekanligi alohida ta’kidlangan. «Mahbub-ul qulub» asarida esa ijtimoiy tabaqalarga tavsif berilgan. Har bir kasb-hunaming jamiyat ijtimoiy tuzilishidagi o‘rniga baho berilgan. Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy g‘oyalarning negizini islom ta’limotidagi mezonlar tashkil etadi. «Zakot ta‘g‘risidagi katta kitob», «Mubayyin» kabi asarlar shular jumlasidandir.
1601-yilda chop etiigan «Akbamoma» kitobida soliq tartibi hamda muiakkab iqtisodiy muammolar yechimiga qaratilgan qator fikrlar ilgari surilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
