Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

«Pul savdoni ragbatlantiradx» doktrinasini eng yuqori darajaga ko‘targan qog'oz pul merkantilisti Jon Lo (I671-1729)ning g‘oyalari va faoliyati diqqatga sazovordir (ba’zi manbalarda Lou). Uning «Pul va savdo tahlili» (1705) asaridagi tub g'oya baholarda foyda hissasini oshirishga va «pulning ko‘payishi hozirgi o'ziga to‘q odamlarni tadbirkorlikka jalb etadi» degan fikr asosiga qo'yiladi. Uning hayoti to‘g‘risida «Inflatsiya otasi», «Kredit sehrgam, «Bankir Loninggaroyib hayoti» kabi turli kitoblar chop etildi.

, Xo'sh, negabu insorming hayoti vafaoliysti barchani qiziqtirib qoldi?

"• Jon Lo Shotlandiyaning Edinburg shahiidazargar oilasidatug'ildi, uning otasi pullarni foiz hisobiga qarzgaberar edi. Lo qisqavaqt ichida boyibketdi, Londongajo'nadi. U 1694-yil dueldaodam o'ldirdi, sudbu duelni noqonuniy debtopdi vauningo'zini o'limgahukm etdi. Haraksti tuf^li qirol Vilgelm 111 uni a/f etdi, ammo unga qarshi yangi sud jarayoni boshlandi. Shundanso'ng Lo qamoqdan qochib, Gollandiyaga boradi. Ammo Lo uch yil Londondabo'lgan vaqtidabank ishini yaxshi o'rganadi, 1694-yilda birinchi bank yuzaga keldi. Lining fikricha, bu hodisani «Hindistonning ochilishi» bilan tenglashtirish mumkin edi.

O'sha da/rda kredit kuchi Lo timsolida o'zining muxlisi, shoiri va bashorstchisigaegabo'ldi. U Amsterdamda o'sha yil lari eng yirik bo'lgan bankningfaoliystini chuqur o'rgandi. 1699-yi I da u Parij da paydo bo' I di, u yerdan esaltaliyagabordi. Yangi tipdagi bankochish orzusi 1704- yilda uni o'z vstaniga olib keladi. Shotlandiya og'ir iqtisodiy ahvolda, sa/doda turg'unlik, shaharlarda ishsizlik, tadbirkorlik ruhi keskin pasaygan, ana shunday sharoitda u o'zining kitobini (1705) yaratdi. U hech qanday nazariyotchi emas edi, uning asosiy iqtisodiy qiziqishlari pul va kredit muomalalarigategishli edi, xolos Lekinuo'z loyihasidagi g'oyalari bilan iqtisodiyot fanidamuhim rol o'ynadi.

Sen-Simon ungabaho berib, «tizim, ya'ni o'z da/ri odami», bo'l- ganligini bir nechabor q^d etdi. Lo o'z loyihasini keng targ'ib etdi va muhimi, uni amalgaoshiraboshladi.

Loning g'oyasi quyidagilardan iborst bo'lgan: uningcha, iqtisodiy ra/naqningkaliti mamlakstdapul mo'1-ko'lligidir. U pulningo'zini boylik deb hisoblamagan, tovarlar, korxonalar va sa/do haqiqiy boylikdir (bu fikmi sof merkantilistlar fikri bilan solishtiring). Ammo pulning ko'pligi, uningcha, yerdan, ishchi kuchi dan, tadbirkor mahoratlaridan to'la foydalanishni ta'minlaydi. U shunday yozadi: «Ichki savdo odaml ar ni ng i sh bi I an bandl i gi va tovar I ar al mashuvi di r... I chki savdo pul ga bog' I i q. Pul ni ng ко' pi i gi ко' p odaml arni i sh bi I an band etadi...»

Ammo Jon Lo a/valgi merkantilistlardan sezilarli farq qiladi. U iqtisodiy rivojlanish omilini muomala sohasidan izlasa ham, metall pullarni shar^lam^di, aksincha ularni tanqid qiladi. 200 yildan so'ng J.M.Keyns oltin pullarni «varvarlarning qoldig'i» deb ataydi, xuddi shularni Lo ham ^tishi mumkin. Loning fikricha, pullar metalldan emaSi balki xo'jalik talabi asosida banklar tomonidan chiqariladigan

kreditdan iborst bo'lmog'i kerak, ya'ni qog'ozpullargaustunlikberiladi. Banklardan foydalanib, pul miqdorini o'stirish hozirgadna qo'llanilgan engyaxshi usuldir. Lotizimidayanaikki tamoyil muhim o'rin egallaydi. Birinchidan, u banklar uchun kredit ekspansiyasi siyosatini, ya'ni bankda saqlana/otgan metall pul zahiralaridan ko'p marta ortiq ssuda berish huquqini ko'zda tutgan. Ikkinchidan, u banklarning da/lst ixtiyoridabo'Ushi vada/lstning iqtisodiy siyosstni o'tkazishini talab etgan.

Jon Lо banklarning ijobiy, ustunlik tomonlarini ko'rabildi, ammo uning salbiy holati, bo'laj^ xa/fni yo ko'rishni istamadi, yoki uni tushunib yetmadi. Bu Lo tizimining bosh amaliy, nozikxa/fi edi vau oxir-oqibstda ungazarbaberdi. Nazariyjihatdan Lo kattaxstogayo'l qo'ydi. U pul va kreditni kapital bilan ^nan bir deb o'yladi. U xsto ra/ishda ssuda va pul chiqarishni kenga/tirish bilan bank kapital ini yarstdi hamda shu bilan boylik vaish bilan bandlik ortadi deb o'yladi. U olib borgan kredit operstsiyalar moliya/iy a/anturizm bo'lib chiqdi.

Shotlandiyaparlamenti Jon Loning banktuzish loyihasini rad etdi. Anghyahukumati uning a/valgi gunohini (dueldaodam o'ldirganligini) kechmadi, oqibatda Lo yana kontinentga ketishga majbur bo'ldi, u hayotining asosiy qismini ch^qovchilik, turli qimorlardaishtiroketish bilan o'tkazaboshlsdi. U o'z loyihasini Rarijdaamalgaoshirishgaerishdi. Fransiyaning iqtisodi og'ir ahvolda, da/lst xazinasi bo'm-bo'sh edi. 1715-yildaqirol LudovikXIV olamdan o'tdi, regent gersog Filipp Orleanskiy (odingi qiiolningjiyani) Lo loyihasini qabul qildi, ammo oddiy emas, xususiy aksionerlik banki tuzildi. Amalda bu ko'zbo'yamachilik edi. Boshdanoq bank da/lst bilan chambarchasbog'liq edi. 1716-yi I ni ng may i da tuzi I gan bank ni hoystda kstta yutuqqa eri shdi, talantli administrstor, ustaishbilarmon, mohir siyosstchi vadiplomat bo'lgan Lo regent yordarmidamamlakstdagi barcha pul krediti tizimini ishonchbilanegalladi. Ko'psonli bank banknoterj ustalikbilantartibga solib turildi va keng iste'molga kiritib borildi, ular hatto haqiqiy chaqalardan ham ustun bo'lib qoldi. Rarijdagi sudxo'rlarga nisbatan ssuda foizi ancha imtiyozli edi va ongli ra/ishda sanoat va sa/doga yo'naltirildi. Xalq xo'jaligida sezilarli jonlanish boshlandi.

Lo 1717-yildaFransiyaning Missisipi daryosi ha/zasidagi yerlarda ksttakompaniyatuzdi, bu kompaniya 1719 yildaqirol bankigaSiangan bank bilan hamkorlikda ish yuritdi. Bu Jon Loning ikkinchi «buyuk g'oyasi» - kapital ni markazlashtirish va assotsistsiyalash g'oyasi edi.

U bu sohada ham o'zigaxos bashoratchi bo'lib chiqdi. Agar G'arbiy Ya/ropa va Amerikada aksionerlik jamiyatlari faqstginaXIX asrning o'rtalaridatuzilgan bo'lsa, Lo bu ishni XVIII asrning boshidaamalga oshirdi. Kompaniyafaollysti toboraa/j oldi, aksiyachiqarish vasotish tobora kuchaydi. Jon Lo bu sohada qst'iylik ko'rsatdi. Har olti oyda ikki hissadividend (foyda) olish imkoni tug'ildi.

5.4. Merkantilizm va hozirgi zamon

Ya/ropada proteksionizmning tiklanishi (Angliyada proteksionizm, Fransiyada kontinental qamal va boshqalar) va nemis tarixiy maktabi (bu haqdaquyidagap boradi) vujudgakelishi bilan merkantilizm g'oyalari yanatilgaolinaboshlandi. Awal RoshervaShmoller, so'ngraularning ingliz izdoshlari Kanningem va Eshlilar merkantilizm g'oyalarini to'la rstsional vama'lum istsk-ndi jalarigaerishuvda, masalan, milliy aAarkiya va da/lst hokimiystini kucha/tirishda ysroqli siyosst deb qarsdilar.

A.Smit mashhur asarining bir joyida «Mamlakat xavfsizligi farovonlikdan muhimroq» deb yozish bilan shunday nuqtayi nazarni ilgari surdiki, ungako'ramerkantilistlar jiddiy qabul qilinishi kerak edi. Bu munosabst merkantilizm da/ridagi bosh masalalardan birigaoydinlik kiritishga imkon berdi: da/lst qurihshining maqsadi qo'shni davlstlar iqtisodiy kuch-qudratini pas^/tirish hisobiga ham erishiladi, bunda ushbu da/lst qudrstining oshishi ro'y beradi. Lokkning fikricha, bu shunday ro'y beradi: «boylik» oltin va kumushning ko'pliginigina anglstm^/di, balki boshqa da/l stl ami ki dan ortiqroqbo'ladi. Haqiqstan ham, ko'pchiltk merkantilistlar shunday nuqtayi nazarni himoya qilganlarki, unga ko'ramiUstlarning iqtisodiy manfaatlari antagonistic ya'ni qarama-qarshidir, go'yoki dunyoda cheklangan miqdordagi resurslar ma/jud, ularni esa bir da/lst ikkinchi da/lst hisobiga olishi mumkin. Bu merkantiIistlarming «qo'shningni talon-toroj qih degan siyosstini himoyaqiIishini tushuntirib beradi. Undantashqari, bug'oyada ichki iste'molni kam^tirish milliy siyosstning maqsadi qihb ko'rsatiladi.

Merkanti I izmni qaytadan qo'llash, klassik maktabni (bu haqdaquyida gapiriladi) tan olm^lik, kapitalizm yo'liga k^/inroq o'tgan da/lstlarda ro'y berdi. Yangi da/lstlar iqtisodiyotdato'la erkinlikkaqarshi edi yoki bu erkinlik faqst kuchi i Angliya uchun qul^/lik va ustunlik beradi deb bq iz o'yi amaganl ar. Shu sababl i bu yerda merkanti I i stl arni ng davl stni ng

iqtisodiyotni boshqarish, proteksionizm, mamlakstdapul mo'l-ko'lligini ta'minlash kabi g'oyalari vaboshqalar hukumstlar siyosstiga^/lantirildi.

XX asrda da/lst monopolistik kapitalizmi rivoji bilan da/lstning

1. 
   qti sodi yotdagi roli tobora oshib bordi. Inqirozlar tez-tez takrorlanib turdi. Ayniqsa, 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz butun dunyoni larzagasoldi. Shuda/rdaJ.M. Ke/nsnomi bilanbog'liqta'limotyuzaga keldi. U «Merkantilizm to'g'risidagi mulohazalai> va«Bandlik, foizva pulning uniumiy nazariyasi > (1936) nomli asarlaridamerkantilizmning ayrim g'oyalarini qo'llaydi, unda «amaliy donolik» kurtaklari borligi ta'kidlanadi. Eksportningimportdan V\£>ligi, oltinlarningoqibkelishi esa pul ga takl i j hi kuchaytirib, foizstavkalarini pasaytiradi va shu bilan investitsiyavabandlikni ragbatlantiradi. Keynsshularni «merkantilizxn doktr i nasi dagi i I mi у haqi qat urugl arh deb staydi.
   

Umuman, J.M. K^/nsma/jud sharoitlardaklassik maktab aqidalari ish bermasligini ta'kidlaydi. Hozirgi til bilan Uganda, bozor muno- sabstlari a/tomstik ra/ishdabarchaziddiystlarni hal eta olmaydi, shu sababli da/lstning i qti sodi yotda fad ishtirok etishi taklif etiladi (bular haqi da to' I a та' I umot maxsusbobl ardaberi I adi).

K^/ns o'zini merkantilistlar bilan yaqinlashtiruvchi to'rt sohani berdi:

1. 
   Merkantilistlar marnlakstdagi pul massasini oshirishga inti lib, ssuda foizini pasaytirish va investitsiyalarni rag'batlantirishni o'ylaganlar.
   
2. 
   Merkantilistlar baholar oshuvidanqo'rqmaganlarvayuqori baholar sa/do va ishlab chiqarishni kenga/tirishni rag'bstl anti rgan. Keynsning fikricha, «mo'tadil infletsiya» iqtisodiy faDllikni qo'llab-quwatlaydi.
   
3. 
   Merkantihstlar «pulning yetishmasUgi ishsizlikning sabstochisi ekanligi» to'g'risidagi tushunchaning asoschilari bo'lganlar.
   

K^/nsning fikricha, bank va da/lst budjeti kamomadini kredit eks- pansiyasrni oshirish yo'li bilan pul miqdorini oshirish ishsizlikkaqarshi kura^iishdamuhim qurol bo'lishi mumkin. Ishsizlik birqanchaobyektiv sabablarga bog'liq edi, masalan agrar sohada u ko'pincha rna/sumiy edi, ya'ni qishloqxo'jaligi ishlariningtugashigayoki kam hosilli yillarga to'g'ri keladi. H atto sanoatda ham bu hoi at q^/d etiladi, ya'ni daryodagi qishki muzlar yoki bahorgi toshqinlar suv tegirmonlarini to'xtatib qo'yganidek;

4. 
   Merkantilistlar o'z siyosstlarining milliyxarakteri vauningurush- lar ochish yo'nalishini ochiqdan-ochiq namoyon qiladilar. K^/ns
   

proteksionizm mazkur mamlakatda ishsizlik muammosini hal etishga yordam bera oladi, deb hisoblagan va iqtisodiy millatchillk tarafdori bo'lgan.

Bunga yana bir masalani, beshinclii moddani ham qo‘shmoq kerak, chunki davlat bu holatda iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Buni Keyns o‘z-o‘zidan ravshan naisa deb tushungan bo⁴Isa ehtimol.

Ma’lumki, asrimizning 60-70 - yiliari mustamlakachilik tizimining yemirilishi va ko‘plab yangi mustaqil davlatlarning vujudga kelish davri hisoblanadi. Bu davrda «nomerkantilizm» g‘oyalaii ilgari suriigan. Rivqjlanayotgan davlatlarning ko‘pchiljgida iqtisodiyotda davlat sektorining kattaligi, xalq xo‘jaJigida reja va dasturlar mavjudligi, miUiy sanoatni bojxona tariflari bilan himoya qilish va boshqa choralar «nomerkantilistik» hisoblanadi. Ikki tomonlama savdo shartnomalari, davlat zayomlari yo'li bilan industrializatsiyani moliyalash, baholami tartibga solish va monopoliyalar daromadmi cheklash ham shu ta’limotga to‘g‘ri keladi.

90-yillarda boshlangan, ilgarigi sotsialistik rivojlanish yo'lidan borayotgan davlatlarning bozor munosabatlariga o'tish davridagi iqtisodiy siyosati ham ko‘p jihatdan yuqorida keltirilgan holatlarga juda o‘xshashdir. Ayniqsa, tadrijiy (evolutsion) yo'lni tanlagan davlatlarda bu siyosat ancha kuchlidir (bu to‘g^£rida kerakli ma’lumotlar mazkur boblarda beriladi). Shu sababli merkantilizm ta’limotini har tomonlama o'rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.