Ташкил этиш бош илмий методик маркази тошкент ахборот технологиялари университети ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва

Фойдаланилаган адабиѐтлар

1. 
   Stamp Mark. Information security: principles and practice. USA, 2011.
   
2. 
   Peter Stavroulakis, Mark Stamp. Handbook of Information and Communication Security. 2010.
   
3. 
   Michael Sikorski, Andrew Honig. Practical malware analysis. 2012.
   

IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ

1 – амалий машғулот. Ахборотнинг муҳандис - техник ҳимояси

Ишнинг мақсади: Ахборотнинг ҳуқуқий ва муҳандис-техник ҳимоясини таъминлаш воситалари.
Масаланинг қўйилиши: берилган ташкилот учун инжинер-техник ҳимоя ишлаб чиқилсин.

Ишни бажариш учун намуна

Ахборотни техник чиқиб кетиш каналлари. Маълумот майдон ѐки модда орқали узатилади. Бу акустик тўлқин (товуш), ѐки електромагнит нурланиш, ѐки матн ѐзилган бир варақ қоғоздир. Бироқ, на узатилган енергия, на фойдаланилган модда ўз-ўзича ҳеч қандай қийматга эга емас, улар фақат маълумот ташувчи ҳисобланади холос. Физик табиатига кўра қуйидагилар маълумот ташувчи воситалар ҳисобланади: ѐруғлик нури; товуш тўлқинлари; електромагнит тўлқинлар; материал ва моддалар. Табиатда маълумотларни ташиш учун булардан бошқалари мавжуд емас. Ўз манфаатларига қараб инсонлар у ѐки бу физик майдондан фойдаланиб ўзаро маълумот узатишнинг бирор тизимини яратадилар. Бундай тизимларни алоқа тизими деб номлаш қабул қилинган. Ихтиѐрий алоқа тизими (маълумот узатиш тизими) маълумотлар манбаи, узатгич, маълумот узатиш канали, қабул қилгич ва қабул қилиб олувчи ҳақидаги маълумотдан ташкил топади. Бу тизимлар кундалик ҳаѐтда бирор мақсад учун фойдаланилади ва маълумот узатишнинг расмий воситаси ҳисобланади. Унинг фаолияти ишончлиликни, аниқлиликни ва маълумот узатиш хавфсизлигини таъминлаш мақсадида назорат қилинади. Бу еса рақобатчиларнинг тизимга рухсациз киришни олдини олади. Бироқ, маълум шароитлар мавжудки, унда бир жойдан бошқасига маълумот узатиш тизими обект ва манбанинг хоҳишига боғлиқ бўлмайди. Бундай ҳолларда, албатта, бундай канал ўзини очиқча намоѐн қилмаслиги керак. Маълумотлар узатиш канали сингари бундай канал маълумот чиқиб кетиш канали деб аталади. У ҳам сигнал манбаи, уни тарқатувчи физик муҳит ва ѐвуз ниятли шахслар (бузғунчилар) томонидаги қабул қилувчи қурилмалардан ташкил топади. Қуйидаги 1.1-расмда маълумот чиқиб кетиш каналининг тузилиши келтирилган.

1.1-расм. Маълумотнинг чиқиб кетиш каналлари
Маълумотлар чиқиб кетиш канали деб конфиденсиал маълумотлар манбасидан ѐвуз ниятли шахсгача бўлган физик йўл тушунилади. Бу йўл орқали маълумот чиқиб кетиши ѐки сақланаѐтган маълумотга рухсациз кириш мумкин. Маълумотлар чиқиб кетиш каналининг вужудга келиши (пайдо бўлиши, ўрнатиш) учун маълум фазовий, енергетик ва вақтдаги шароит ҳамда ѐвуз ниятли шахсда уларга мос маълумотларни қабул қилиш ва қайд қилиш воситалари мавжуд бўлиши керак. Физик хусусиятларини инобатга олган ҳолда маълумотлар чиқиб кетиш каналининг пайдо бўлишини қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:

• 
  визуал-оптик;
  
• 
  акустик;
  
• 
  електромагнит (магнит ва електрик майдонни ўз ичига олади);
  
• 
  материал-буюмли (қоғоз, фото, магнитли ташувчилар, турли кўринишдаги қаттиқ, суюқ, газ ҳолатидаги саноат чиқиндилари).
  

Визуал-оптик каналлар – бу бевосита ѐки узоқдан (жумладан телевизион) кузатишдир.
Маълумот ташувчи бўлиб, конфиденциал маълумот манбаси чиқарадиган ѐки ундан қайтувчи кўринадиган, инфрақизил ва ултрабинафша диапазондаги ѐруғлик хизмат қилади.

1.2-расм. Визуал-оптик маълумот чиқиш каналининг синфланиши
Акустик каналлар. Инсон учун маълумотларни ешитиш қобилияти кўришдан кейин иккинчи ўринда туради. Шу сабабли маълумот чиқиб кетиши каналининг енг кўп тарқалгани акустик канал ҳисобланади. Акустик каналда маълумот ташувчиларга ултра (20000 Гц дан юқори), ешитиш ва инфратовуш диапазондаги тўлқинлар киради. Инсон ешитадиган товуш частотаси 16 дан 20000 Гц гача ва инсон гапиргандаги 100 дан 6000 Гц гача бўлади.

1.3-расм. Акустик маълумот чиқиш канали
Ҳавода акустик тўлқин тарқалганда ҳаво зарралари тебранади ва бунинг натижасида биридан-бирига енергия узатилади. Агар товуш йўлида тўсиқ бўлмаса, у ҳамма томонга бирдай тарқалади.
Агар товуш тўлқинлари йўлида девор, ойна, ешик, том ва каби бошқа тўсиқлар бўлса, товуш тўлқини уларга маълум даражада босим беради ҳамда уларни ҳам тебрантиради. Товуш тўлқинларининг бундай таъсири акустик маълумот чиқиб кетиши каналининг пайдо бўлишига асосий сабаб бўлади. Муҳитга қараб товуш тўлқинларининг тарқалиши фарқ қилади. Бу товушнинг ҳаво бўшлиғида тўғри тарқалиши, қаттиқ муҳитда (таркибий товуш) тарқалишидир. Бундан ташқари, товушнинг бино ва иморатларга босим билан таъсири қилиши уларнинг тебранишига сабаб бўлади.
Қуйидаги расмда акустик ва вибрацион тебранишлар орқали маълумотлар чиқиб кетиш каналларининг чизмаси келтирилган бўлиб, унда акустик тебраниш ва товушларнинг қаттиқ муҳитда, метал буюмларда ва бинонинг бошқа елементларида тарқалиши тасвирланган.

1.4-расм. Акустик ва вибрацион тебранишлар орқали маълумотлар чиқиши
Электромагнит каналлар. Бундай ҳолларда маълумот ташувчи, ўта узун тўлқин узунлигидан (10000 м – частотаси 30 Гц дан кичик) суб миллиметрлигача (1-0,1 мм – частотаси 300дан 3000 ГГц гача) бўлган диапазондаги електромагнит тўлқинлар ҳисобланади. Бу кўринишдаги ҳар бир електромагнит тўлқин тарқалишнинг фазо ва узоқлиги бўйича ўзига хос хусусиятига эга.
Масалан, узун тўлқинлар жуда узоқ масофаларга, миллиметрлилар еса аксинча, фақат тўғри йўналишда бир ва бир неча ўн километрга тарқалади. Бундан ташқари, турли телефон ва алоқа симлари ҳамда кабеллари ўз атрофида магнит ва електр майдонини ҳосил қилади. Яқин масофада булар ҳам маълумотларнинг чиқиб кетиши елементларига киради.

каналининг синфланиши

IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ
1.5-расм. Электромагнит маълумотлар чиқиши каналининг синфланиши
Материал-буюмли маълумот чиқиб кетиши каналига қаттиқ, суюқ ва газсимон ѐки корпускуляр (радиоактив елементлар) кўринишдаги моддалар киради. Булар, жуда кўп ҳолларда, саноатнинг турли чиқиндилари, сифациз моллар, хомаки материаллар ва бошқалар бўлиши мумкин. Шундай екан ҳар бир конфиденциал маълумот манбаи у ѐки бу даражадаги маълумот чиқиб кетиши каналига эга бўлиши мумкин.

1.6-расм. Материал-буюмли маълумот чиқиш каналлари
Ишлаб чиқаришда, илмий фаолиятларда ва ахборотни автоматик қайта ишлашда турли техник таъминот воситаларидан кенг фойдаланиш деб ном олган маълумотлар чиқиб кетиши техник каналлари гуруҳининг пайдо бўлишига олиб келди. Уларда маълумотларни ташувчи бўлиб, турли хил тоифадаги ѐндош електромагнит нурланишлар ва наводкалар (ЁЕМНН): акустик-ўзгартириладиган, нурланувчан ҳамда зарарли алоқа ва наводкалар ҳисобланади. ЁЕМНН ихтиѐрий електрон қурилмага, тизимларга, табиий хусусиятларга эга бўлган маҳсулотларга ҳосдир. Хавфли нурланишга асос бўлувчи физик ҳодисалар турли хил тавсифларга эга. Шунинг билан бирга, бундай нурланиш ҳисобига бўладиган умумий кўринишидаги маълумотлар чиқиб кетишини, ҳимояланадиган маълумотларнинг бирор «қўшимча» алоқа тизими орқали узатилиши деб қараш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, техник восита ва тизимлар нафақат қайта ишланадиган ахборотлардан иборат бўлган сигналларни фазога тарқатади, балки ўзининг микрофон ѐки антеннаси ѐрдамида акустик ѐки магнит (электромагнит) нурланишларни қабул ҳам қилади, уларни електр сигналига айлантиради ва ўз алоқа линияси орқали, одатда назорациз, жўнатади. Бу еса маълумот чиқиб кетиши хавфини янада орттиради.
Алоҳида техник воситалар ўз таркибида «микрофон» ва «антенна» каби қурилмалардан ташқари юқори частотали ѐки импулсли генераторларга ҳам эга бўлади. Уларнинг нурланиши конфиденциал маълумотларга эга бўлган турли сигналларга мослаштирилган бўлиши мумкин. Хавфли «микрофон эффекти» (зарарли електр сигналларининг пайдо бўлиши) айрим телефон қурилмаларида, ҳатто телефон трубкаси қўйилган ҳолда бўлишига қарамасдан ҳам пайдо бўлади. Электромагнит нурланишлар товуш чиқарувчи ва товуш кучайтирувчи қурилмаларнинг радиочастоталарида ўзўзидан пайдо бўлишида ҳам ҳосил бўлиши мумкин.

1.7-расм. Маълумот чиқиш каналининг пайдо бўлиш сабаби
ЁЕМНН нинг пайдо бўлиш манбасининг шароити ва сабабининг таҳлили шуни кўрсатадики, унинг пайдо бўлишига маълум тоифадаги техник воситаларнинг ишлаш схемасини такомиллашмаганлигини, елементларнинг ишлатилиши натижасида ескирганлигини ва шу кабилар асос бўлади.