Tasdiqlayman” Yangiqo‘rg‘on axborot texnologiyalari texnikumi direktori

« Tasdiqlayman»

O’IBD o’rinbosari

_______ A. G’aybullayev

Guruhlar	1-KI	2-KI	5-AX	6-AX
Dars o‘tilgan sanasi

Mavzu: 3 - Kriptografiyaning asosiy tushunchalari va tarixi.

O’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi modeli

Vaqt: 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni _____
Mashg’ulot turi	Nazariy/Amaliy
Mavzu rejasi	Kriptogfiyaning tarixi. Kriptografiyaning asosiy tushunchalari. Kriptografiyaning maqsadi.
Mashg’ulot maqsadi	Axborot xavfsziligi asoslari fani to’g’risida tushuncha olish.
O’qitish natijasi	Ushbu mavzuni o’zlashtirish o’quvchida shaklanadigan asosiy bilim, ko’nikma va kompetensiyalar.
Pedogogik vazifalar: Kriptogfiyaning tarixini yoritib beradi; Kriptografiyaning asosiy tushunchalari o‘rgatadi; Kriptografiyaning maqsadini tushintirib beradi.	O’quv faoliyati natijalari: Kriptogfiyaning tarixini o‘rganadilar; Kriptografiyaning asosiy tushunchalari o‘zlashtiradilar; Kriptografiyaning maqsadini tushinib oladilar.
O’qitish metodlari	Tushuntirish, ko’rsatish, yo’riqnoma berish, amaliy topshiriq berish va boshqalar.
O’qitish vositalari	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, kompyuter, proektor, vidoefilm, namunalar, chizma, interaktiv doska, elektron yo’riqnoma.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli	Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda.
O’qitish sharoiti	Maxsus texnik vositalar bilan jihozlanganm guruhlarda ishlashga mo’ljallangan o’quv xonasi
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, bajarilgan o’quv topshiriqlarini baholash

O‘quv mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (5 daq.)	Tashkiliy qism: 1. O’quvchilarni mashg’ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.	Mashg’ulotga tayyorlanadilar
2-bosqich. Asosiy (65 daq.)	Tayanch bilimlarni faollashirish: 1. Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifani belgilanishi: 1. Mashg’ulot nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalari bilan tanishtiradi; 2. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi. 3. O’quv mashg’ulotida o’quv ishlarini baholash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi(-ilova). Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: 1. Tezkor-so’rov, savol-javob, aqliy xujum, “o’ylang va juftlikda fikr almashing” va boshqa texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv materiallari bayoni: 1. Nazariy mashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o’qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha xarakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi. 2. Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi(-ilova). Yangi o’quv materialini mustahkamlash: 1. Mustaxkamlash uchun savollar beradi(-ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 2. Kichik guruhlarga bo’ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi(-ilova) har bir guruhga topshiriq beradi(-ilova) va baholash mezoni bilan tanishtiradi(-ilova). Ishni bajarish yo’riqnomasini beradi(-ilova). 3. Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifasini bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qayta aloqa o’rnatadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi. 4. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, garuhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarni, shu bilan birga o’zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi. 5. Guruhlar ishini o’zaro baholashni o’tkazadi, mavzuning har bir qismi bo’yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan bog’lab mavzuni yakunlaydi.	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzuni nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o’z topshiriq varaqlari bo’yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o’zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 daq.)	Mashg’ulot yakuni: 1. Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab, baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi(-ilova).	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

3- Mavzu: Kriptografiyaning asosiy tushunchalari va tarixi.

Reja:

1. 
   Kriptogfiyaning tarixi.
   
2. 
   Kriptografiyaning asosiy tushunchalari.
   
3. 
   Kriptografiyaning maqsadi.
   

Kriptogfiyaning tarixi

Yuliy Sezar (Julius Caesar) davrida habarlarni mantiqan o’zgartirishlar rijovlana boshlagan. Ushbu davrda Yuliy Sezar usuli o’rin almashtirish usuli sifatida qo’llanilgan va shu davr urushlarida xabar uzatishda ishonchliligi bilan mashxur bo’lgan. Alifbodagi xarflar ketma-ketligini 3 xarf ketma ketlikga siljitish orqali boshlangan.

Misol sifatida:

Oddiy matn: meet me after the toga party

Shifrlangan matn: phhw ph diwhu wkh wrjd sduwb

Axborotlarni boshqalar o`qishidan saqlash maqsadida maxsus kalit yordamida kodlashtirish kriptografiya deb ataladi.

Kriptografiya uzoq yillar davomida harbiy maqsadlarda qo`llanilib kelgan. ANB (Agenstvo natsionalnoy bezopastnosti (AQSH) 4 noyabr 1952 yilda tashkil topgan) AQSH prezidentining maxsus buyrug`iga binoan barcha chet davlatlardan kelayotgan xatlar va axborotlarni tekshiradi.

1995 yil 3 aprelda Rossiya prezidenti №334 qaroriga muvofik turli xil litsenziyaga ega bo‗lmagan vositalar yordamida axborotlarni kodlashtirishni ta`qiqladi. Shundan keyin axborotlarni kodlashtirish bo‗yicha davlat standarti kiritildi.

Ochiq tekstni R xarfi bilan belgilaymiz. Bu tekst fayli, tasvir, maxsus tovush yoki x.k. bo`lishi mumkin. Bu axborotlar kompyuterda ikqilik kod ko`rinishida ifodalanadi. Shifrlangan tekst S xarfi bilan belgilanadi.

Shifrtekstning xajmi ba‘zan ochiq tekst xajmiga teng bo`lishi mumkin. Shifrlangan tekst kompyuter tarmog‗i kanallari bo`lab uzatilishi yoki xotirada saqlanishi mumkin. Shifrlash funksiyasi E ni quyidagicha yozish mumkin.

E(R)=S

Shifrni ochish funksiyasini D xarfi bilan belgilasak,

D (S)=R

D (E(R))=R

Kriptografiya quyidagi masalalarni echilishini ta’minlashi kerak:

Autentifikatsiya qabul qiluvchi shunga ishonch hosil qilishi kerakki ma‘lumot aniq bir yuboruvchidan bo`lishi shart. Boshqa bir nom bilan yolg`on ma‘lumot yuborilmasligi kerak;

Butunlik. Uzatish paytida axborot o‗zgarmasligi;

Inkor qilmaslik (neosporimost). Ma‘lumotni yuboruvchi o‗zi ekanini tasdiqlashi.
Kriptografiyaning asosiy terminlari

• 
  Kriptografiya (Cryptography) – Axborotni boshqa ko'rinishga o'tkazishni matematik usullarini o'rganadigan fan. Qisqacha, maxfiy axborot almashinuvni amalga oshirishni o'rganadi.
  
• 
  Shifr, Kriptotizim (Cipher, Cypher) — Axborotni boshqa ko'rinishga o'tkazishda bajariladigan algoritm.
  
• 
  Shifrlash (Encryption) — Axborotni shifr va kalit yordamida boshqa ko'rinishga o'tkazish jarayoni.
  
• 
  Deshifrlash (Decryption) — Shifrlangan axborotni shifrlanmagan (dastlabki) holatiga o'tkazish jarayoni.
  
• 
  Kalit (Key) – Axborotni shifrlash va shifrni ochish uchun kerakli ma'lumot.
  
• 
  Ochiq matn (Plain Text) — Shifrlanmagan axborot.
  
• 
  Shifrlangan axborot (Cipher Text) — Axborotni shifrlangandan keyingi natijasi.
  
• 
  Kriptoanaliz (Cryptanalysis) – Kalitni bilmasdan shifrlangan matnni ochish imkoniyatlarini o'rganadi.
  
• 
  Kriptoanalitik — Kriptoanaliz bilan shug'ullanuvchi odam. Qisqacha, shifrlarni ochish bilan shug'ullanuvchi odam.
  
• 
  Kripto chidamlilik (Strong cryptography) — Axborotni kriptoalaziga qanchalik qarshi tura olishi. Qisqacha, qanchalik uni maxfiy saqlash darajasi.
  
• 
  Imito Himoya (Message authentication) — Yuborilayotgan axborotga tashqaridan o'zgaritirish kiritilshidan himoya qilish.
  
• 
  Imitokod (Message authentication code) — Yuborilayotgan axborotga tashqaridan o'zgaritirish kiritilshidan himoya qilish uchun unga qo'shib yuboriladigan axborot. Imitokodyuborilayotgan axborot va kalitga bog'liq holda tanlanadi.
  
• 
  Simmetrik shifr (Symmetric-key algorithms) — Shifrlash va shifrni ochish uchun bitta va aynan shu kalitdan foydalaniladigan shifrlash.
  
• 
  Assimmetrik shifr, Ochiq kalitli shifr (Public-key cryptography) — Axborot ochiq kalit yordamida shifrlanadi, ochiq kalit barchaga oshkor qilingan bo'ladi, shifrni ochish esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat qabul qiluvchiga ma'lum bo'ladi.
  
• 
  Hesh funksiya (Hash function) — Ixtiyoriy uzunlikdagi xabarni aniq bir uzunlikdagi sonlardan tashkil topgan xabar ko'rinishiga o'tkazuvchi funksiya.
  

Kriptografiyaning maqsadi
Kriptografiyaning an'anaviy usullaridan farqli o'laroq, kriptografiya tajovuzkorlar uchun uzatish kanaliga to'liq kirish imkoniyatini oladi va axborotni begonalar uchun kirish imkoniga ega bo'lmagan shifrlash algoritmlaridan foydalangan holda maxfiyligi va haqiqiyligini ta'minlaydi. Zamonaviy tizim kriptografik axborotni himoya qilish (CIP) - bu quyidagi asosiy parametrlarga muvofiq axborotni himoya qilishni ta'minlaydigan dasturiy-texnik kompyuter kompleksi.

• 
  Maxfiylik - tegishli kirish huquqiga ega bo'lmagan shaxslarning ma'lumotni o'qishi mumkin emasligi. CIPF-da maxfiylikni ta'minlashning asosiy komponenti kalit (kalit) bo'lib, u foydalanuvchining CIPF-ning ma'lum bir blokiga kirish uchun noyob alfanumerik birikmasi hisoblanadi.
  
• 
  Halollik - ma'lumotlarni tahrirlash va yo'q qilish kabi ruxsatsiz o'zgarishlarning mumkin emasligi. Buning uchun ortiqcha ma'lumot kriptografik algoritm bilan hisoblangan va kalitga qarab tekshiruv kombinatsiyasi shaklida dastlabki ma'lumotlarga qo'shiladi. Shunday qilib, kalitni bilmasdan, ma'lumotni qo'shish yoki o'zgartirish imkonsiz bo'lib qoladi.
  

• 
  Autentifikatsiya - ma'lumotlarning haqiqiyligini tasdiqlash va uni yuboruvchi va qabul qiluvchi tomonlar. Aloqa kanallari orqali uzatiladigan ma'lumotlar mazmuni, yaratilish va uzatish vaqti, manbasi va qabul qiluvchisi tomonidan aniq tasdiqlanishi kerak. Shuni esda tutish kerakki, tahdidlar manbai nafaqat tajovuzkor, balki o'zaro ishonchning etarli emasligi bilan ma'lumot almashish bilan shug'ullanuvchi tomonlar ham bo'lishi mumkin. Bunday vaziyatni oldini olish uchun CIPF ma'lumotni yuborish yoki qayta yuborish va tartibini o'zgartirishni imkonsiz qilish uchun vaqt belgilash tizimidan foydalanadi.
  
• 
  Mualliflik - axborot foydalanuvchisi tomonidan amalga oshirilgan harakatlardan bosh tortishni tasdiqlash va mumkin emasligi. Haqiqiylikni tasdiqlashning eng keng tarqalgan usuli bu ERI tizimi ikki algoritmdan iborat: imzo yaratish va uni tekshirish uchun. ECC bilan intensiv ish olib borilganda, imzolarni yaratish va boshqarish uchun dasturiy ta'minotni sertifikatlash markazlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday markazlar ichki tuzilishdan butunlay mustaqil ravishda kriptografik axborotni himoya qilish vositasi sifatida amalga oshirilishi mumkin. Bu tashkilot uchun nimani anglatadi? Bu shuni anglatadiki, barcha operatsiyalar mustaqil sertifikatlangan tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi va qalbakilashtirish deyarli mumkin emas.
  

«Tasdiqlayman»

O’IBD o’rinbosari

_______ A. G’aybullayev

Guruhlar	1-KI	2-KI	5-AX	6-AX
Dars o‘tilgan sanasi

Mavzu: 4 - Kriptografik shifrlash turlari.

O’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi modeli

Vaqt: 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni _____
Mashg’ulot turi	Nazariy/Amaliy
Mavzu rejasi	Kriptografiyaning shifrlash turlariga bo’linishi. Shifrlash usullari. Kriptografiya vositalari.
Mashg’ulot maqsadi	Axborot xavfsziligi asoslari fani to’g’risida tushuncha olish.
O’qitish natijasi	Ushbu mavzuni o’zlashtirish o’quvchida shaklanadigan asosiy bilim, ko’nikma va kompetensiyalar.
Pedogogik vazifalar: 1. Kriptografiyaning shifrlash turlariga bo’linishini tushuntirib berish; 2. Shifrlash usullari bilan tanishtirish; 3. Kriptografiya vositalarini batafsil yoritib berish.	O’quv faoliyati natijalari: 1. Kriptografiyaning shifrlash turlariga bo’linishini tushuntirib beradilar; 2. Shifrlash usullari bilan tanishadilar; 3. Kriptografiya vositalarini batafsil tushinib oladilar.
O’qitish metodlari	Tushuntirish, ko’rsatish, yo’riqnoma berish, amaliy topshiriq berish va boshqalar.
O’qitish vositalari	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, kompyuter, proektor, vidoefilm, namunalar, chizma, interaktiv doska, elektron yo’riqnoma.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli	Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda.
O’qitish sharoiti	Maxsus texnik vositalar bilan jihozlanganm guruhlarda ishlashga mo’ljallangan o’quv xonasi
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, bajarilgan o’quv topshiriqlarini baholash

O‘quv mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (5 daq.)	Tashkiliy qism: 1. O’quvchilarni mashg’ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.	Mashg’ulotga tayyorlanadilar
2-bosqich. Asosiy (65 daq.)	Tayanch bilimlarni faollashirish: 1. Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifani belgilanishi: 1. Mashg’ulot nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalari bilan tanishtiradi; 2. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi. 3. O’quv mashg’ulotida o’quv ishlarini baholash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi(-ilova). Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: 1. Tezkor-so’rov, savol-javob, aqliy xujum, “o’ylang va juftlikda fikr almashing” va boshqa texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv materiallari bayoni: 1. Nazariy mashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o’qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha xarakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi. 2. Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi(-ilova). Yangi o’quv materialini mustahkamlash: 1. Mustaxkamlash uchun savollar beradi(-ilova). Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 2. Kichik guruhlarga bo’ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi(-ilova) har bir guruhga topshiriq beradi(-ilova) va baholash mezoni bilan tanishtiradi(-ilova). Ishni bajarish yo’riqnomasini beradi(-ilova). 3. Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifasini bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qayta aloqa o’rnatadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi. 4. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, garuhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarni, shu bilan birga o’zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi. 5. Guruhlar ishini o’zaro baholashni o’tkazadi, mavzuning har bir qismi bo’yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan bog’lab mavzuni yakunlaydi.	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzuni nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o’z topshiriq varaqlari bo’yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o’zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 daq.)	Mashg’ulot yakuni: 1. Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab, baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi(-ilova).	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

4- Mavzu: Kriptografik shifrlash turlari.

Reja:

1. 
   Kriptografiyaning shifrlash turlariga bo’linishi.
   
2. 
   Shifrlash usullari
   
3. 
   Kriptografiya vositalari.
   

Kriptografiyaning shifrlash turlariga bo’linishi.

Shiflashtirish algoritmlari 2 turga bo`linadi:

1. 
   Simmetrik shifrlashtirish;
   
2. 
   Asimmetrik shifrlashtirish.
   

1) Simmetrik shiflashtirishda axborotni kodlashtirish va uni qayta ochish uchun bitta kalitning o‗zidan foydalaniladi. Bu usul foydalanilganda qabul qiluvchi va yuboruvchi oldindan qaysi kalit ishlatilishini kelishib olishlari kerak.

E(R)=S

D(S)=R
Simmetrik algoritmlar yordamida shifrlash 2 turga bo`linadi:

Ulardan biri ochiq matnni bitma-bit qayta ishlaydi, ikkinchisi ochiq matnni bir necha bitli bloklarga bo`ladi. Birinchi turdagisi potokli shifrlash, ikkinchisi blokli shifrlash deyiladi.

Zamonaviy kompyuter algoritmlarida blok uzunligi 64 bitni tashqil qiladi

.

2) Asimmetrik Shifrlashtirish. Bunday usul yordamida shifrlashtirilganda ochiq tekstni shifrlash uchun ishlatilgan kalit uni ochishda ishlatiladigan kalitdan farq qiladi. Bundan tashqari shifrlash kalitini manfiy saqlab turishga xojat yo`q. Undan xoxlagan mijoz o’z ma‘lumotlarini shifrlashda ishlatishi mumkin. Shuning uchun shifrlash kaliti ochiq kalit va shifrni ochadigan kalit, yashirin yoki yopiq kalit deb ataladi.

E(R)=S

D(S)=R
Shifrlash usullari

Ma‘lumotlarni shifrlash kompyuterlar ixtiro qilinmasdan ancha oldin paydo bo`lgan. Ko`pchilik keng tarkalgan kriptografik algoritmlar bir xarfni boshqa xarf bilan almashtirish yoki xarflar ketma-ketligini o’zgartirish orqali bajarilgan.
Quyida bir qancha shifrlash algoritmlari keltirilgan:

Almashtirish shifrlari. Bu usul bilan shifrlashda shifrlanayotgan ochiq matndagi xar bir xarf shifrlangan matndagi qandaydir simvol bilan almashtiriladi. Ma‘lumotni qabul qiluvchi uni teskarisiga joyiga qayta qo`yish orqali ochadi. Bu usul yordamida shifrlashtirishda ochiq matndagi xarflar boshqasi bilan almashtirilmaydi, balki ularning o’rinlari almashtiriladi. Masalan, oddiy ustunlar bo’yicha o’rinlashtirishda dastlabki ochiq matn qatorlar bo`yicha maxsus ustunlarga yozib chiqiladi. Shifr matn xarflarni ustunlar bo’ylab o`qish orqali hosil qilinadi. Qayta ochish ham xuddi shunday hosil qilinadi. Shifr matn ustunlarlar bo`yicha yozib chiqiladi. Ochiq matn gorizontal bo`yicha o`qish orqali hosil qilinadi.

Rotor mashinalar. 20-yillarda shifrlash va uni ochish jarayonini avtomatlashtirish maqsadida turli xil mexanik mashinalar ishlab chiqilgan edi. Ularning ko‗pchiligi ochiq matnni kiritish uchun klaviaturadan va rotorlar to`plamidan iborat bo’lib , bu rotorlar xarflarni boshqa xarflar bilan almashtirish vazifasini bajaradi.

Eng ko’p mashxur bo’lgan rotor mashinalardan biri nemislarning "Enigma" nomli mashinasi bo`lib, undan Germaniya Ikkinchi jahon urushida o’z axborotlarini shifrlashda foydalangan.

Modul 2 qo`shish amali. Bu amal S dasturlash tilida ^ belgisi bilan , matematikada esa + belgisi bilan belgilanadi va bitlar ustida quyidagi standart mantiqiy amalni bajaradi:
0+0=0

0+1=1

1+0=1

1+1=0
Modul ikki amali yordamida ochiq matnni shifrlashtirish mumkin. Buning uchun ochiq matnning xar-bir biti kalitning xar bir biti bilan modul ikki qonuniga asosan qo`shiladi. Natijada shifr matni hosil bo`ladi. Qayta ochish uchun esa yana shunday qonun asosida shifr matni va kalit qo`shiladi. Natijada ochiq matn hosil bo`ladi. Bu shifrlashtirish usuli simmetrik shifrlashtirish hisoblanadi.