|
4. Yangi muvzuni tushuntirish:
Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi boyicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularning fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.
Mavzu: Mutafakkirlar so’z haqida. Nutqiy muomala odobi va uning xalq kitoblari, mumtoz vadiiy asarlardagi talqini
REJA:
1.Turkiy til.
2. Yusuf Xos Xojiy va A. Navoiy, tilning mohiyati haqida.
3. Xalq donishmandligi. Alisher Navoiy so'z haqida.
Tadqiqotchilarning ko’rsatishicha A.Navoiy 27 mingdan ortiq so’zdan foydalangan. Lingvistik adabiyotlar Shekspir 25 ming, A.S.Pushkin 20 mingdan ortiq so'zdan foydalangan degan fikrlar bor. Ko'rinib turibdiki, A. Navoiyning leksikani ikki buyuk alloma leksikonidan ancha ortiq.
A.Navoiyning sevikli tilimizning qudratli, boyligini o'zining butun umri davomida yaratgan o'lmas asarlarida namoyish o’di. Bu yo'lda mislsiz qimmat va g'ayratko'rsatib katta xayrli ishlar qildi, yaxshilik bilan ot qoldirib ajib saodatga erishdi.
A. Navoiy xalq tilidagi har bir so'z va uning ma'nosiga alohida e’tabor berdi.
U o'zigacha va o'z davridagi varcha so'zlardan foydalanib ularni adabiy tit sahnasiga olib chiqdi. Yuqorida biz A. Navoiy 27 mingdan ortiq so'zdan foydalangan degan xukmni tadqiqotchilar - tilidan aytdik.
Bu so'zlar shoir asarlarida uchraydigan so'zlar, xolos. Eslab ko'ring. A. Navoiy o'sha davr tilidagi varcha so'zlarni: shevaga xos so'zlarni, jonli tilda mavjud bo'lgan so'zlarni birorta qoldirmay adabiy tilga olib kirgan deb kafolat beradi. A. Navoiy o’zi bilgan va o'sha davr tilida istemolda bo'lgan so'zlarning hammasini ham asarlariga olib kirmagan bo'lishi tabiiy. Bundan chiqadiki, A.Navoiy bilgan va o'z asarlariga olib kirgan so'zlar miqdori 27 mingdan bir necha marta ortiq bo'lishi turgan gap.
A. Navoiy butun ijodi davomida so'zga, uning qudratiga alohida ahamiyat berdi. Shuning uchun ham dostonlarning kirish qismida ‘So'z ta'rifida’ degan bob ajratdi.
A.Navoiy asarlarining ko'pida so'z haqida gap boradi. Unda shoir so'zni har xil manolarda so'z, gap, nutq, til ma'nolarida qo’llanishini ko'ramiz.
A. Navoiy lingvistik dahosi bepayon va ko'p qirralidir. U har bir so'zning ma'nosiga alohida e'tabor bilan qaraydi. Shuning uchun shpoir asarlarida har biri o'z o'rnida mixlanganday tuyuladi. Masalan, A.Navoiy chekmoq so'zini 20 xil ma'noda ishlatganligini ko'ramiz. Shoir asarlarida qo'llanilgan har bir so'zning manosi, uning ma'no attenkalari A. Navoiy e'tiboridan cho’da qolmagan. Shuning uchun ham shoir ‘Tilga ixtiyorsiz - elga e'tiborsiz’ shiori bilan doim birga yashadi va tarixda so'z mulkining sultoni bo'lib qoldi A.Navoiy so'zni qimmatli duru gavhardan ortiq ko'rdi: Ey so'z, ne valo ajab guharsen, Gavhar neki, vahru mavjvarsen.
Shoir fikricha, varcha ezgu niyatlar, orzu - umidlar so'z orqali amalga oshadi.
A.Navoiy so'zni yoqimli - yoqimsiz, yumshoq - dag'al, achchiq - shirin, chin va yolg'on kabi turlarga ajratadi: “Har kimki chuchuk so'z elga izhor aylar, Har negakim ag'yordurur yor aylar.”
So'zning qudrati shu qadar kuchliki, ‘u o'lik tanga jon ato qiladi yoki tandan jonni judo qiladi’:
So'zdin o'lukning tanida ruxi pok. Rux dog'i tan aro so'zdin halok.
Dunyodagi jamiki mo'jizalar so'zdan ulug', so'zdan ortiq emasligini shoir alohida qayd etadi:
Donai dur so'zini afsona bil, So'zni jahon dengizida durdona bil. A. Navoiy so'z fikrning libosi ekanligini:
Bo'lmasa so'z ajab val obo'lg'ay, Bulbuli nutq benavo bo'lg'ay. deb asoslaydi.
A. Navoiy buyuk tilshunos sifatida so'zga alohida e’tibot bilan qaradi. U o'z davridagi vareka so'zlarni asarlariga olib kirdi, nalijada tilimizning obro’ - e'tiborini oshirib uning boyligini namoyish o’di. Insonni so'z ayladi judo hayvondin, Valki, go'hari sharifroq yo'q ondin.
Tangriki insonni qilib ganji roz, So’z bila hayvondin anga imtiyoz.
A. Navoiy dunyodagi jamiki mo'jizalar so'zdan ulug', so'zdan ortiq emasligini alohida qayt etadi.
So'z kelib avvalu jahon so'ngra, Ne jahon, qavn ila makon so'ngra.
Ey so'z, ne valo, ajab guhar sen, Garhar neki, vahru mavjvarsan. Donom dur so'zini afsona So'zni jahon vahrida durdona bil.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
