Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

Tayanch so'z va iboralar: Davlat tili, konstitutsiyaviy huquq, qonunni vajarish, O’zbek tilining adabiy til normalari, joriy qilish, so'zsiz amal qilish, modda, davlat muassalari, boshqa xalqlar tili, til o'rganish, ftiqarolarning tnuomala tili, hujjat tili, zaruriyat, ish yuritish.

"Davlat tili" deganda biz davlar va jamiyat boshqaruvida, vazirliklar, boshqarma, tashkilot, korxona, muassasalari va xalqaro doirada mazkur davlat nomidan ish yuritganda qo'llaniladigan til tushuniladi.

Ma’lumki, XX asr boshlaridan, aniqrog'i 1906 yildan boshlab O’zbek yozuvini isloh qilish va tilning ijtimoiy-huquqiy maqomini liklash bo'yicha harakat boshlandi. Bu harakat turli ob'ektuv savablar natijasida 1927 yilga, keyinchlik esasavabsiz muddatga surildi. Chunki, tilimizga davlat tili maqomi berilishidan hukumronlar manfaat ko'rmasdilar. Shuning uchun tilning ijtimoiy-siyosiy huquqini tiklash borasidagi har qanday urinish g'oyaviy-siyosiy qo'poruvchilik deb vaholanardi. Ona tilining haqsizligi, o'z yurtida, vatanida o'z ona tilisida emas valki, boshqa o’zi bilmagan tilda so'zlashishga majbur qilish xalqning milliy haqsizligini talab qilishga olib keldi. Oltmishinchi, yetmishinchi yillarda bir guruh ziyolilar tilning ozodligi, unga davlat tili maqomi berilishini talab qilib chiqa boshladilar. Saksoninchi yillarning boshlariga kelib bu harakatga mahalliy siyosatchilar ham aralasha boshladi. Shundan so’ng, keng xalq O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilishini talab qilib miting va namoiyshlar qila boshladi. 1986 yilda o'sha paydagi O’zbekiston rahvari ln'omjon Usmonxo'jayev hukumat majlisini ochiq ravishda O’zbek tilida yuritdi. Bunga o'sha paytdagi va'zi rahvarlar va mustamlakachi kuchlar juddiy tanqid bilan qarashi. Ammo g'isht qolipdan ko'chgan, millat o'zligini taniy boshlagan. Bu jarayon 1989 yil 21 oktyabrda Oliy Kengashning navvatdagi favqullodda yig'ilishida "Davlat tili to'g'risida" gi qonunning qabul qilinishi bilan tugadi. Endi O’zbek tili davlat tili maqomiga erishgan edi. Lekin hali ham ko'plab idoralarda ish yuritish hamon rus tilida olib borilardi. Faqat mustaqillikdan keyingina O’zbek tili rasman adabiy normalari asosida davlat boshqaruvida ishlatila boshlandi. Bu yil tilimiz davlat tili maqomini olganiga ........ yil to'ladi. To'g'ri …….. yil ichida mazkur qonunga bir necha marta o'zgartirishlar kiritildi va uning yangi tahrirdagi matni e'lon qilindi. Bu 1995 yil dekabr oyida bo'lib o'tdi.

Hozirda amal qilinayotgan qonun yangi tahrirdagi variantdir. Unda 24 - modda bor. Qonunning 1-moddasi "O’zbekiston Respublikasining davlat tili O’zbek tilidir" degan tarixiy maqsad bilan boshlanadi.

Mazkur moddadan kelib chiqadigan birinchi vazifa O’zbekistonning har bir fuqarosi O’zbek tilida yozish, o'qishni, ish yuritishni bilishi shartligidir. Bu vazufalarni vajarish maqsadida respublikamizning varcha maktablarida, u xoh O’zbek tilida ta'lim beruvchi, xoh rus, qozoq, qirg'iz, tojik bo'lsin O’zbek tili fani kiritildi va uning dasturini o'zlashtirish varcha o'quvchular uchun majbur etib belgilandi.

2-modda. O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o'z ona tilisini qo'llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

Mazkur moddadan quyidagi vazifalar kelib chiqadi. Avvalo, O’zbek tilidan boshqa tilda so'zlashuvchi kishilarning o'z ona tillarini o'rganishga qarshilik qilinmasligi, O’zbek tilida so'zlashishga majbur qilinmasligi belgilanadi.

Qonunning 3- moddasi quyidagichadir. O’zbek tilining O’zbekiston Respublikasi huhudida davlat lili sifatida amal qilishning huquqiy asoslari ushbu qonun va boshqa qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalasida hamda diniy va ibodat bilan bog'liq udumlarni ado elishda qollanishini tartibga solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o'z xohishlariga ko'ra tanlash huquqiga egadirlar.

Ana shu modda muhim ahamiyatga ega bo'lgan moddalardan biri sanalib, unda uchta tamoiyl belgilanadi.

1. Davlat tilining huquqiy asoslari ko'rsatilgan. Bular mazkur qonun va u asosidagi boshqa yuridik hujjatlar, President farmonlari, Vazirlar Mahkamasi, viloyat, shahar va tuman hokimlari qarortlari, turli darajadagi vazirlilar, boshqarmalar, idoralar, tashkilotlar farmoiysh va buyruqlari davlat tilida ish tashkil etishga asos boMishi mumkin. Lekin shuni unutmaslik kerakki, mazkur qonun birinchi galdagi asosdir.

2. Shaxsga shaxsiy muomalada (ish yuritishda emas)tilini taniash huquqini o'zi tanlash imkonini beradi.

3. Turli diniy marosimlar o'sha dinniy talabi bo'yicha zarur bo'lgan tilda olib boriladi.

Yuqoridagi tamoiyllar mazkur qonunning adolatli tamoiyl asosiga qurilganinga dalil bo'ladi.

Qonundagi varcha moddalar ham o'ziga xos maqsadda tashkillangan, ularning ijlimoiy hayotdagi qadri cheksizdir. Ammo, ular orasidagi 7, 8 -moddalarining ahamiyatiga toxtalmasdan iloj yoq.

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda O’zbek tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi.

Davlat o"zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta'minlaydi, shu jumladan, unga hamma e'torof qilgan ilmiy-tenikaviy va ijtimoiy atamalarni joriy etish hisobiga ta'minlaydi.

Yаngi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan so'ng va oliy Majlisning tegishli qo'mitasining roziligi bilan o’zbek tiliga joriy etiladi.

Mazkur moddada mamlakatimizning varcha hududlarida faoliyat ko'rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar O’zbek lilining adabiy normalariga rioya qilishlari shartligi vazifa qilib belgilangan. Shundan kelib chiqib, varchamiz davlat tili talablarini bilishimiz va unga zarur hollarda amal qilishimiz kerak.

Shuningdek, moddada Oliy Majlisning atamalar qomitasining ish faoliyati ko'rsatib o'tilgan.

8- modda. O’zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokomiyad va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlar tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Bu hujjatlalrning tarjimalari zarur hollarda boshqa tillarda ham e'lon qilinadi.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari davlat tilida va mazkur millat tilida e'lon qilinadi.

Bu modda ham katta ijtimoiy-siyosiy ahamiayga ega bo'lgan moddalardandir. Unda qatiy ravishda davlal tilida qonunlar va boshqa hujjatlar tayyorlanishi ko'rsatilgan. Bu bizga ham tegishli deylik, xususiy korxona ochmoqchimiz, uning Hizomi, vayyonnomalari, biyruqlari va muhrlari alvatta O’zbek tilida bolishi kerak.

Xullas, qonun O’zbek tilining tarixiy huquqini tikladi. Endi O’zbeklar yurtida O’zbekcha gapiriladigan, O’zbekcha ish yuritiladigan bo'ldi. Lekin hali uni takomillashtirish jahon standartlari darajasiga olib chiqish har bir fuqaroning oldidagi vazifadir. Buning uchun avvalo har birimizda, O’zbek tili va uning adabiy normalari haqida tushuncha bo'lishi kerak. Hammamiz O’zbek tilini yaxshi bilishimiz zarur. hozir hammani ham O’zbek tilini yaxshi biladi deya olmaymiz. Buning savabi nimada? Siz bu fikrga nima deysiz?

1-oquvchi. O’zbek tili bizning ona tilimiz, Ona tilini bilish har bir o'g'il-qizning burchi. Lekin uni birdaniga puxta egallay olmaymiz. Chunki, O’zbek tili dunyodagi eng boy va ko'rkam tillardan biridir. Uni puxta egallash uchun tinimsiz o'qish va izlanish kerak.

2-oquvchi. Men guruhdoshimning fikriga qishmcha qo'shilgan holda, biroz e'tirozim bor. O’zbek tili ona tilim deyapsiz. Ona tili sut bilan kiradi. Uni go'daklikdan o'rganamiz. Shuning uchun uni o'n-o'n ikki yoshgacha puxta egallash mumkin. Bundan keyin uni yaxshi bilmaslik gunoh hisoblanadi.

3-o'quvchi. Zamonlar o'tadi, taraqqiyot natijasida turli madaniy o'zgarishlar sodir bo'ldi. Shu jumladan tilimizdagi va'zi so'zlar unutiladi, yahgi kirib keladi. Shuning uchun tilni bir umr o'rganish kerak.

4-o'quvchi. To'g'ri, lekin O’zbek tilini puxta bilish uchun ko'proq vadiiy kitob o'qish, tinmsiz tahlil qilishni odat qilish kerak.

5-o'quvchi. To'g'ri, biz qornimiz ochqaganda ozuqaga qanchalik ehtiyoj sezsak, mutolaaga, til takomiliga ham shunchalik ehtiyoj sezishimiz karak. Ularni doimo ta'min1ab turishga esa bizdan ko'p vaqt talab qilmaydi.

6-o'quvchi. Shu o'rinda hazrat Navoiyning chuqur mazmun va jo'shqin histuyg'ularini mujassam etgan quyidagi vaytini keltirmoqchiman: Turk nazmida chu tortib men alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam.

o'qituvchi: Ona tlining ulug'ligi haqida ko'plab adiblar, olimlar, siyosatchilar, davlat va jamoat arboblari fikr bildirishgan. Shulardan biri taniqli shoir Habib Sa'dulla quyidagilarni yozgan: Onatilim, sening nafosating korsin deb olam, Navoiy sarf etdi butun umrini. Buyuk Hindistonda shoh bo’lganda ham, Bobur bitdi senda dardli she'rini.

Xullas, ona tilini sevish bu o'zlikni anglash, anglangan o'zlik orqali vatanga muhabvat, komillikka intilish degani. Ular kim o'z tilida so'zlashsa o'zini erkin his etadi.