"Tasdiqlayman" Toshkent Moliya instituti o’quv ishlari bo’yicha prorektor i f. d., prof
O’rta Osiyo- Sharqning yuksak ma’naviyat va tafakkur markazi
Download 3,09 Mb.
|
|
O’rta Osiyo tarixiy vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahoshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar uning taraqqiyoti va boyishga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta Osiyo madaniy merosi jahon madaniyati va ma’rifatining uzviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukumronligi davrida mamlakatimiz navqiron avlodi, Islom Karimov aytganidek, necha yillar bizni tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada ular o’z xalqining tarixini, uning boy tabiiy ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madaniyatdan baxramand bo’lish, o’rganishdan maxrum bo’lib keldi1. Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir o’tkazadi. Vaholanki, Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” kitobida ta’kidlaganidek: “... o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda”2 Mustaqillik tufayli ona zaminimizning ma’naviy merosini chuqurroq o’rganish, taxlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi. Ona zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab turgan qadimiy obidalar, asori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik an’analari haqida, Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va tushunchalar beradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-iftixor tuyg’ularini uyg’otadi.1 IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida “Renessans” (Uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-yashnaganligi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. dunyoviy fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida Bog’dodda “Bay tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar arab tiliga o’grildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar Abbos ibn Said Javhariy, Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy, Muxammad al Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar. Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-ej’tibori bilan dunyoviy gumanistik dunyoqarashi, antik davr madiniy merosiga murojaat qilish bamisoli uning qayta uyg’onishini anglatadi, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni targ’ib etish va boshqalarda namoyon bo’ladi. Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
tabiiy fanlar rivoji;
O’rta Osiyoning ko’hna va hamisha navquron Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlarida qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo’lib kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar Muso Muhammad al-Xorazmiy, Axmad al-Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nomi bilan bog’liq. Axmad al-Fag’oniy (798-861yy.) mashhur falakiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari “Falakiyot ilmining usullari haqida” kitob, “Axmad al-Farg’oniy jadvali”, “Usturlab bilan amal qilish haqida” kitob, “Usturlab yasash haqida” qitob, “Simoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida” kitob va boshqalar. Axmad al-Farg’oniyning “Astronomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi astronomiya sohasidagi bilimlarning qomusi bo’lgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar davomida Evropada astronomiya bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan. Muxammad al-Xorazmiy (783-850 yy). Olimga dastlabki buyuk shuhratni “Hisob al-Hind” “Hind hisobi” nomli risolasi olib keldi. Mazkur risolada jahon fani tarixida birinchi marta unlik sistema va uning amaliy ahamiyati haqida so’z boradi. Axmad al-Farg’oniyning bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va madaniyati taraqiyotiga munosib hissa qo’shdi. Quyosh tutilishini oldindan aytib berdi. Erning sharsimon ekanligini kashf etilishi olimga katta shuxrat keltiradi. 1998 yil YuNESKO tomonidan allomning tavollud topganligini 1200 yilligi keng nishonlandi. Al-Xorazmiy tomonidan “O” (Nul Tsifr)ning kashf qilinishi insoniyat ilmiy tafakkurining beqiyos ulkan yutug’idir. al-Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hisob al –Hind” kitobida eng muhim oltita arifmetik amallar – qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish va kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab chiqilgan va uning uslub va qonunlari kashf etilgan edi. al-Xorazmiyning yana bir buyuk xizmati algebra fanining kashf etganidir. Algebraning mustaqil fan sifatida vujudga kelishi va rivojlanishi al-Xorazmiy faoliyati bilan bog’liq. “Algebra” atamasining o’zi al-Xorazmiy tomonidan yozilgan (“Al-jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) nomli risoladagi “al-jabr” so’zining lotincha talaffuz ifodasidan kelib chiqqan. Algoritmlar azariyasini ham al-Xorazmiy nomi bilan bog’langanligi, hatto “Algoritm” atamasi ham lotincha ifoda etilgan “Dixi Algoritmik” (dediki al-Xorazmiy) so’zidan kelib chiqqanligini hech kim inkor etolmaydi. “Algoritm” tushunchasi hozirgi zamon kibenetika EHM (elektron hisoblash mashinasi) va hozirgi zamon informatsion texnologiya hamda jarayonlarning asosiy kategoriyasiga aylandi. Muxammad al-Xorazmiy “Hisob al-Qind”, “Ziji Xorazmiy”, “Astrolyabiya bo’yicha risola”, “Quyosh soati haqida risola”, “Erning shakli haqida” kitob, “Trigonomitrik jadvallar”, “musiqa bo’yicha risola”, “Tarix haqida” va boshqa asrlarning muallifi. Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiy (873-950 y) siz tasavvur etish qiyin. U “Sharq Aristoteli”, “Ikkinchi mualim” degan unvonga sazovor bo’lgan mashhur mutafakkirdar. Sharqda qadam Yunonistonning eng mashhur faylasufi. Aristotel “Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy 70 dan ortiq til bilgan qomusiy omil. U yaratgan asarlarning umumiy soni 160 dan ortiq bo’lib, uni ikki guruhga ajratish mumkin. 1. Qadimiy Yunon faylasuflari va tabiatshunoslari-Aristotel, Platon, Evklid, Galen va boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharxlash, targ’ib qilish va o’rganishga bag’ishlangan asarlar: 2. O’rta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar. Jumladan “Aristotelning” “Metafizika” kitobining maqsadi to’g’risida”, Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh”, Aristotelning Etika “kitobiga sharx”, “Qonunlar haqida kitob”, “Bushliq haqida kitob”, “Musiqa haqida so’z”, “Falsafani bo’lishdan oldin nimalarni bilish kerakligi to’g’risida”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Inson a’zolari haqida risola”, “Donolik asoslari”, “Mantiq ilmiga kirish”, “Aql to’g’risida”, “Fozil odamlar shahri” va boshqa asarlarni ko’rsatish mumkin. Farobiyning fikricha insonning va jamiyatning g’alabaga erishuvi yaxshilikni qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka ko’tarilishi inson va jamoatining o’z qo’lidadir. U davlatni fozil va johil davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharlarda ilm falsafa, axloq-ma’rifat birinchi o’rinda bo’lmog’i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat etuklikka erishadi, deydi. Fozil shahar boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi, yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan qarovchi, adolatni yaxshi ko’ruvchi va adolat uchun kurashuvchi bo’lishi kerak deb aytadi. Farobiy insonning kamoloti uchun xizmat qilgan, xayr – ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning kamolotiga to’sqinlik qiluvchi dangasalar, bekorchilar kabi yomon odatlar bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega bo’lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik va, kishilarni undan ogohlantiradi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni o’zlashtirish-ma’rifatli bo’lish orqali erishadi deb qaraydi. Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil odamlar shahri” kitobida inson takomilini to’rt bosqichga bo’ladi.
Shaholat hukmron bo’ladi.
qat’iy urinish ehtiyoji to’g’iladi. Tinimsiz mehnat natijasida inson takomilligining ikkinchi bosqichiga ko’tariladi. Bu davrda o’zini tiya bilish va adolat kabi xususiyatlarni asosiy mezonga aylantiradi. 3. Inson takomilining uchinchi davri ijodiy davr hisoblanib, unda mustahkam bilim, e’tiqod, o’zgalarni tushunish ustuvor mavqe kasb etadi. 4. Inson komillik sari intillar ekan, o’z takomilining turtinchi davrida donolik, faylasuflik maqomiga erishadi. Bu davrda uning adolati va muxabbati ham mukammal darajaga etadi. Muhimi, u nafaqat o’zini, balki boshqalarni ham baxt-saodat sari etaklay oladi. Abu Nasr Farobiyning fikricha inson o’z-o’zidan baxtli bo’la olmaydi, u baxtli bo’lishi uchun jamiyat unga ma’naviy unsurlarni taqdim qilib berishi kerak. Buning uchun avvalo odamlarni axloqiy jihatdan fozillashtirish darkor. Demak odamlarni fozillashtirish uchun quyidagilarni bilish lozim.
turki beradi.
Kishilardagi eng birlamchi quvvat-to’yg’udir. Tuyg’usi ulgan kishi axloqiy-ruhiy jihatdan rivojlanmaydi. Shu sababli Farobiy tuyg’u hayolning, hayol tafakkurining manbai bo’lishini o’qtiradi. Odamlar o’z tuyg’ularini avaylashi kerak, bu bilan xayol surishga yo’l ochiladi, xayol tufayli fikrlash va anglash kelib chiqadi. Farobiy bu uch tuyg’uni tarbiyalashni o’qtirgach, endi qalb va miyani tushuntiradi. Qalb badanning hech bir a’zosiga bo’ysunmaydi, miya xam shunday, lekin u faqat qalbga bo’ysunadi. Chunki qalb tuyg’ular, hislar va sezgilar makoni bo’lishi bilan insonning butun vujudini boshqaradi va miya ham undan quvvat oladi. Farobiy miyaning qalbga bo’ysunishini ta’kidlash bilan ma’naviy manba aqilda emas, ruhiy tuyg’ularda ekanligiga ishora qiladi. Demak tuyg’ularni tarbiyalash bilan ma’naviyat hosil qilish mumkin va bu xol axloqiy fazilatlarni o’zlikda tarkib topishiga olib keladi. Abu Rayxon Beruniy (973-1048y.) -buyuk qomusiy olim va mashhur mutafakkir. Beruniy ilm-fanning deyarli barcha sohalari bilan shug’ullangan allomadir. U o’z umri davomida 160 dan ziyod asarlar yaratgan. Shulardan mashhurlari “Qadiimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Menerologiya”, “Saydana” va boshqa asarlarida tarix, falsafa, ta’lim-tarbiyadan tashqari geologiya, astronomiya fanlarining dolzarb muammolariga doir tadqiqotlar olib borgan. Beruniyning tabiiy-ilmiy yutuqlaridan biri shundanki, u Erning markaz emasligini, uning quyosh atrofida harakat qilishi haqidagi geliotsentrik g’oyani ilgari surdi. Beruniyning bu ilmiy xulosasi o’sha davrdan 500 yil o’tgandan keyin astronom Kopernik tomonidan ilmiy asosda tasdiqlandi. Beruniyning mashhur “Hindiston” (Hindistonning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi) asari 1030 yilda yozilgan. Bu asar G’arb va Sharq olimlari tomonidan yuksak baholangan. Hindistonda sanskrit tilini puxta o’rganish uning hind madaniyati, adabiyoti va Hindistonning o’sha davr olimlari bilan yaqinlashishi bu mamlakat haqida o’lmas asar yaratishga imkon berdi. “Hindiston” hajmi jihatdan juda katta asar. Hozirgi zamon xindiston olimlari Beruniyning bu asarini hind madaniyati tarixini yoritish nuqtai nazaridan juda yuqori baholaydilar va muhim manba deb biladilar. Tarixda Amerika qit’asini 1492 yilda dengiz sayyohi Xristafor Kalumb kashf qilganligi qayd qilingan. Ammo bu borada Beruniyning ilmiy farazi mavjudligi ham ma’lum. Olim o’zining “Hindiston” asarida er yuzining tuzilishi, dengiz va quruqlik to’g’risida gapirib, Erning choragi ma’muraidir. Ma’murani G’arb va Sharq tomondan muhit urab turadi. Beruniy Evropalik olimlardan 450 yilcha oldin. Amerika qit’asi haqida o’z asarlarida yozgan. Beruniy birinchidan bo’lib Aristotelnign fan sohasidagi xizmatlariga yuksak baho berishi bilan tanqidiy fikrlarni ham bildiradi. Beruniy Aristotelning “Tabiiy joy”, “Dunyoning yagonaligi”, “Og’irlik va engillik” kabi tushunchalarini tanqid qiladi. Aristotelning “og’ir va engil” degan tushunchasidan farqli ravishda Beruniy Ibn Sinoga yozgan e’tirozlarida hamma narsaning er markazi tomon tortilishi haqidagi fikrini olg’a surdi. Bu tortilish kuchi haqidagi nazariyaning ishlab chiqish yo’lida qo’yilgan muhim qadam edi. Beruniyning bu nazariy xulosalari XVII asr boshida ingliz olimi I.N’yueton kashf etgan “Butun dunyo tortilish” qonuni bilan ilmiy jihatdan asoslandi. Beruniy yoshlarni ilmga o’rgatish jarayonida aqlga va tajribadan o’tgan bilimga tayanish lozimligi to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda, bolalar bilishi va o’rganishi lozim bo’lgan fanlarni haqiqiy fanlar (til, adabiyot, falsafa, tarix, etnografiya, she’riyat, psixologiya, matematika, fizika, jug’rofiya, geodeziya, falakiyot, minerologiya, tibbiyot)ga bo’ladi. Bu fanlarning har biriga o’z davrigacha bo’lgan bilimlarni umumlashtirib, o’zining yangi xulosalari bilan katta hissa qo’shdi. Jumladan, Beruniy umuman til, til ilmi haqida gapirib, til kishilar o’rtasidagi aloqa va fikr almashuvi vositasigina emas, balki til ilmi barcha fanlarning asosini o’rganishi kaliti deyiladi. Buni men o’zim uchun katta baxt deb hisoblayman. Insonning eng oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, yoshlar haqida g’amxurlik qilishdan iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’stligini, inoq, ittifoq bo’lib yashashi uchun kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga qirg’in keltiruvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibolr bergan allomadir. Markaziy Osiyoda uyg’onish davrining eng mashhur mutafakkiri Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh Ibn Sino (980-1037yy.) falsafa, tabobat, tabiatshunoslik, falakiyot, tilshunoslik, mantiq, adabiyot, pedagogika, psixologiya, fizologiya, fiqh, musiqa kabi fan sohilariga bag’ishlab 450 dan ziyod yozgan asarlari bilan jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo’shgan va o’z davrida “Shayx-ar-rais” (Olimlar raisi) unvoni bilan taqdirlandi. Olimning falsafaga oid asarlarining eng yirigi “Kitob ash-shifo” bo’lib, mantiq, fizika, matematika, metofizika va ilohiyot qismlarini o’z ichiga oladi. Mantiqning o’zi 9 kitob, fizika 8 kitob, matematika 4 kitob, ilohiyot 1 kitob, jami 22 ta kitobdan ibrat. “Kitob an-nojat”, “Ash-shifo”ning qisqartirilgan turi bo’lib, tabiat, ilohiyot, riyoziyot qismlardan iboratdir. “Danishnoma” ham mantiq, ilohiyot, tabiat, geometriya, astranomiya, arifmetika, musiqa kabi qismlardan iborat. Salomon va Isbol” falsafiy asar. Ibn Sino bilan Beruniyning yozishlari-fizikaga va falsafaga oid 18 ta maktub. Ibn Sinoning maktublariga Beruniyning e’tirozlari nomli risola chop etilgan. Ibn Sino falsafada Aristotel ta’limoti izdan borib, Farobiy g’oyalarini yanada kamolotga erishtirdi. Faylasuf Sharq allomalariga xos bo’lgan xususiyat, ya’ni axloq, odob, inson psixologiyasining kamolotiga alohida ahamiyat beradi. Ayniqsa, Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida talqin etilgan ta’lim-tarbiya xususidagi fikrlar g’oyat muhimdir. U bola tarbiyasini tug’ilmasdan ona qornidaligidanoq boshlash masalasiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha, bola tug’ilganidan boshlab esa ayoqqa turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, yo’rgaklash, uxlatish kabi muayyan tartib va qoidalardan iborat. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar asta-sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom bahsh etadi. “Bolaga do’q qilma, yomon bo’lma qo’pol, uyqu qochar, qurqar, oxir bulur battol, yumshoq o’rni o’xlaganda, qarong’uluq tushub tursin misli tunday... Uyg’oq chog’i yorug’likdan ayirmagil, yulduz – samo ko’rsun bola shodlinur dil. Rang- tuslarni ko’rsat unga turli-tuman, kunduz kuni, etmoq ersang kuzni ravshan. Gar istasang, o’rgatmoqqa so’zi kalom, erkalatib ovoz chiqar har xil muqom”. Zero, bolaning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bu davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. Ibn Sino nazarida, “Bola xulqini mo’’tadillikda saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Bundan ikki manfaat bor. Biri bolaning ruhi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi va keyinchilik bu unga ayrilmas malaka bo’lib qoladi. Ikkinchidan –uning badani uchundir, chunki yomon xalq turli mijoz buzilishidan bo’ladi. Shuningdek, agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. Masalan, g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi..”. Ibn Sino bolani kamolotga erishishining birinchi mezoni hisoblangan ilmu ma’rifatni egallashga da’vat etar ekan, ilmu ma’rafat insonni ma’naviy yuksaklikka ko’taradi va jamiyat ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi, deydi. 5-Mavzu. Islom dinida ma`naviyat va shaxs ma`naviy qiyofasining talqini Reja:
Adabiyotlar:
Islom dinida inson ma’naviyati va ma’rifati masalalari Mazkur mavzu bir jihatdan qaraganda hamma uchun tushunarlidek ko’rinadi, bunga sabab kundalik turmushda, turli yig’inlarda, marakalarda diniy suhbatlarning tinglanishidir. Ikkinchidan, mustaqillik tufayli din va diniy urf-odatlar, an’analar, marosimlarga oid bo’lgan kitoblarni erkin chop etila boshlaganligi, sotuvda bo’lishidan keng kitobxonlar ommosining baxramand bo’lishidir. Uchinchidan, radio, televidenie eshittirishlarida muntazam suratda diniy - axloqiy mavzularda turli suhbatlarning berib borilishi. Islom dini ko’p xalqlar orasida keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu dinga e’tiqod etuvchilar - musulmonlar jahonda 2 milliardga yaqin kishini tashkil etadi. Islom dini Arabiston yarim orolida VI asrning oxiri va VII asrning boshlarida kelib chiqqan. Uning asoschisi payg’ambar Muhammad alayhissalom (570-632) Makkada quraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tug’ilgan. U 609-610 yillarida Makkada yakka xudoga e’tiqod qilish to’g’risida targ’ibot boshlagan. Ammo zadogonchilarning qarg’ishiga uchragan 622 yilda o’z tarofdorlari bilan Madinaga qo’yadi. Shu yildan musulmonlarning xijriy yil xisobi boshlanadi. 630 yilga kelib, Makka ham musulmonlar ko’liga o’tadi va musulmon davlati shakillanadi. Muxammad alayhissalom vafotidan keyin, bu davlatni uning o’rinbosarlari, ya’ni noinblari (xalifalar) boshqaradilar. Shu munosabat bilan musulmonlar davlati tarixda “Arab xalifaligi” deb nom olgan. Dastlab arab xalifaligi katta xududlarni egallagan edi. O’rta Osiyo erlari –Movorunnahr VIII asr boshlaridan VIII asr o’rtalarigacha arablar tomonidan istiloa qilib, ular bilan birga Islom dini kirib keldi. Ana shu davrdan boshlab Markaziy Osiyoda Islom mintaqa madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati o’ziga xos ravishda shakllandi va taraqqiyot bosqichini boshidan kechirdi. Islom diniy ta’limotining asoslari – Qur’on va Hadis to’plamlarida, shuningdek,VIII-XII asarlar davomida vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida o’z ifodasini topgan. Qur’oni Karim ilohiy kitob bo’lib, u farishta Jabroil alayhissalom tomonidan Muhammad alayhissalomga nozil etilgan. Bu muqaddas kitob er yuzi musulmonlarining dasturulamali, diniy ahqomlar manbaidir. Qur’oni Karim sahifalarini bir kitobga jamlash xalifa Abu Bakr davrida boshlanib, xalifa hazrati Usmon davrida yakunlangan va keyinchaplik besh nusxada kuchirilgan. Ana shu ko’chirilgan dastlabki nusxasi Movaronnaxr musulmonlari diniy idorasida saqlanmoqda. Bunday muqadas kitobning yuritimizda bo’linsh Ollohning bizning yurtimizga bo’lgan inoyati deb bilmoq lozim. Ilohiyotda Islom dini uch elementdan – imon, Islom, ehsondan ibodat deb e’tirof etiladi. Imon talablari 7 ta aqidani – Ollohga, farishtalarga, muqaddas kitoblarga, payg’ambarlarga, oxirat kuniga, taqdirning Ollohdan ekanligiga va o’lgandan keyin qayta tirilishga ishonish talablarini o’z ichiga oladi. Islom talablariga, ya’ni din asoslari - arqon ad-din deb nom olgan 5 ta amaliy marosimchilik talablari kiradi. Bular – kalima keltirish, nomoz o’qish, ro’za tutish, zakot berish va imkoniyati topilsa haj qilish talablari. Ehson aqidalariga sidqidildan ishonish va marosimlarni ado etishdir. Hadislar Islom dinida Qur’ondan keyingi muqaddas manba. Hadislar to’plami sunnat deb ataladi. Hadisi shariflarda Muxammad alayhissalomning so’zlari, qilgan ish faoliyatlari va sahobalar tomonidan amalga oshirilgan ishlarga munosabatlari bayon ettirilgan. Hadisi sharaflarni yig’ib, kitob shakliga keltirish, asosan payg’ambarimiz Muxammad alayhissalomning vafotidan keyin amalga oshirilgan. Bu sharifli ish hijratning III asriga kelib keng quloch yozdi va u hadisshunoslikning oltin davri deb ataladi. Islom olamining o’sha davridagi madaniy markazlardan sanalgan Bag’dod, Kufa, Basra, Damashq, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz kabi shaharlarda hadis ilmi bilan shug’ullanuvchi muhaddislar ko’p bo’lgan. Ular ichida eng ishonchli manba sanalganlari oltita Abu Davud, imom bo’lib bularning imom Buxoriy imom Abu Muslim, imom At-Termiziy, imom An-Nasaviy va imom ibn Mojjo tuzishgan. Bu buyuk muhaddaslarning to’rt nafari turonizaminlik bo’lgani bizning faxrimizdir. 1998 yilda Imom al –Buxoriy tavalludining 1225 yilligi butun musulmon dunyosi, shu jumladan yurtimizda keng nishonlandi. Mustaqil O’zbekistonda shu munosabat bilan xalqaro anjuman o’tkazildi. Muqaddislik shu qadar sharafli va sermashaqqat ish bo’lganki, u muqaddisdan aql-zakovatni, kuch-quvvat, fidoiylik, yuksak iqtidor va hofizani talab qiladi. Masalan, imom Buxoriy jami 600 ming hadis tuiylab, shulardan 100 ming “Sahih” va 200 ming “G’ayri sahih” hadislarni yod bilganliklari aytiladi. Islomda axloqiy – hukuqiy qonun-qoidalar majmui shariat XI-XII asrlarda tula shakillangan. Shariat qonun-qoidalari qur’on va sunnat asosida ishlab chiqilgan. Unda musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, huquqiy va axloqiy hayotini tartibga soluvchi qonun-qoidalar belgilab berilgan. Bunday tartib qoidalar “Hidoyat”, “Viqoya”, “Muxtasari hadoya”, “Muxtasari viqoya” nomli kitoblarda jamlangan. Shariatda qonunlar muqaddas hisoblanib, unga har bir mumin-musulmon ijtimoiy holatidan qat’iy nazar Ollohning bandasi sifatida birdaya omil qilishi talab etiladi. Yuqorida Islom, uning muqaddas ilohiy kitobi Qur’oni Karim, hadislar va shariat haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirdik. Endi umuman Islom dinida, xususan Qur’oni Karim, hadislar va shariatda inson ma’naviyati, axloq-odob, ma’rifati haqidagi qarashlarning ba’zi jihatlari to’g’risida fakr yuritamiz. Qur’oni Karim, hadislar va shariat ko’rsatmalari inson ma’naviy-ma’rifiy kamolotining asosi bo’lgan axloq-odob tarbiyasining barcha qirralarini o’z ichiga olgan. Sirasini aytganda, hadislar ma’naviy-axloqiy tarbiyaga oid bo’lgan fikrlarning mukammal to’plamidir. Qur’oni Karim, hadislarni, shariat ko’rsatmalarini o’rganar ekanmiz, ularda axloqiy kamolot, halollik va poklik, imon va vijdon bilan bog’liq bo’lgan birorta ham muhim masala e’tibordan chetda qolmaganini ko’ramiz. Ayniqsa, Islom harom va halol masalalariga musulmonlar e’tiborini qaratadi. Shariatda Olloh tomonidan qilinishiga ruhsat etilgan atallar, ishlar halol deyiladi. Harom esa aksincha qilinishiga ruxsat etilmagan ishlar va amallardir. Olloh xarom etilgan ishlarni qiluvchilarga bu dunyoda yoki qiyomat kunida jazozini berishi aytilgan. Halol qilingan narsalar va ishlar ko’pchilikkka ma’lum, u haqda ko’p eshitganimiz. Harom qilingan ishlarni eslatib o’tish va eslab turish joizdir. Bulardan ayrimlari quyidagilar: sog’ bo’la turib ishsiz yurish, zinokorlik, ota-onaga oq bo’lish, savdo-sotiqda g’irromlik qilish, birovning haqqiga, omonatiga xiyonat qilish, qasamxo’rlik, sudxo’rlik, o’g’rilik, qaroqchilik, aroqxurlik, g’iybat, tuxmat, buxton, josuslik, qotillik, poraxurlik va boshqalar kiradi. Xullas, harom inson va jamiyatga zarur keltiradigan ish va amallardan iborat. Islomda ota-onaga mehr-muhabbat, g’amxo’rlik farzand tarbiyasi va oilaga sadoqat masalalariga alohida e’tibor berilgan Qishilarni yaxshilik qilish, savob ishlarga qo’l urish, insofli –dinyonatli, vijdonli bo’lish, mehr-shavqatlilik, to’g’rilik rostguylik, sofdil bo’lish, birodarga yordam berish, kamtarlikka chaqirish g’oyalari ilgari suriladi. Hadislarda axloqiy kamolot masalalarida etilgan ba’zi faqrardan namuna keltiramiz. Munofiqning belgisi uchtadir: yolg’on so’zlash, va’dasining ustidan chiqmaslik va omonatga xiyonat qilishdir; -omonat quygan kishining omonatini o’z vaqtida ado eting, -haqqingizga xiyonat qilgan kishiga siz xiyonat qimang, -qachonki, bir gunoh qilib qo’ysangiz, uni yuvish uchun orqasidan bir savobli ish qiling. O’zimdan keyin qoladigan ummatlarim uchun uch narsadan qo’rqaman: 1. Nafsu havosga berilib, yo’ldan ozishdan; 2. Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga berilib ketishdan. 3. Ilmu ma’rifatga ega bo’la turib, g’ofillarning ishini tutishdan. Beshta narsadan oldin beshta narsani g’animat biling: Ulimdan avval tirikligini, bemorlikdan avval salomatlikni, bandlikdan avval bo’sh vaqtni, keksalikdan avval yoshlikni, fiqirlikdan oldin boylikni. Islomda ilm-fanni egallash, ma’rifatni bo’lish juda katta savobli ish ekanligi qayta-qayta ta’kidlanadi. Beshikdan to qabrgacha ilm izlash lozimligini qayd qilinishining o’zi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Hodislardagi “Sadaqaning boshqa mo’minlarga ham o’rgatishdir”. Ilm ibodatdan afzaldir” kabi fikrlar ham tahlilga muhtoj emas. Qur’oni Karimda “Ilm so’zi asosida “Alima”-bilmoq fe’l negiziga tayangan kalimalar 750 marotaba uchrashi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan. Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomga ilk nozil bo’lgan oyat ham “Iqra..” o’qi” so’zidan boshlanadi. Ushbu oyat shunday: “O’qi” sening o’ta karamli Parvardigoring qalam vositasi bilan ta’lim berdi. Insonga u bilmagan narsalarni o’rgatadi” deb nozil qilingan. Ko’rinadiki, Islom e’tiqodi avalgi boshdanoq insonni o’qib- o’rganishga, ilm vositasi bilan dunyoni anglab etishga targ’ib etadi. Islom ma’naviyatida insonning er yuzida xalifa qilib belgilanishi uning yana bir muhim jihati hisoblanadi. Qur’oni Karimning juda ko’p oyatlarida insonning aziz va mukarram qilib yaratilgani, unga eru-osmondagi barcha narsalar bo’ysindirilib qo’yilganligi alohida uqtirib o’tildi. Inson Ollohning xalifasi sifatida bilim egasi, yorug’ dunyoning barcha bilimlariga uning idroki etadi. Faqat kibrga berilib ketmasa, o’zini hammadan ortiq ko’ya boshlamasa bas. Parvardigor bizni inson qilib yaratgan ekan, aql-xush, ilmu-amal bergan ekan, demak, biz inson sifatida tafakkur qilib, dunyoviy ilmlarni-dunyoni o’rganib, dunyo orqali Ollohning ilm-fanlarini kashf etib yashashimiz kerak. Din-ruhiyatimiz tarbiyachisi, ilm-dunyoni va oxiratni bilish quroli, inson unisini ham, bunisini ham egallamog’i kerak. Bizning bobolarimizning yo’li ana shunday bo’lgan. Rivoyat qilishlaricha, Abu Ali Ibn Sino bilan mashhur shayx Abusaid Abdulxayr uchrashibdilar. Ular bir kecha bir-birlariga hech narsa demay “suhbatlashib” chiqibdilar. Ertalab shayxning shogirdlari undan Ibn Sino haqida nima deysiz, deb so’raganlarida, Abusaid Abdulxayr: “Men nimani vajd (intuitsiya) bilan bilgan bo’lsam, u aql bilan bilib olgan” debdi. Ibn Sino esa o’z shogirdlariga: “Men nimaniki aql bilan yuilgan bo’lsam, u ko’ngil bilan idrok etadi”, deb aytgan ekan. Ko’rinadiki, Ibn Sino dunyoviy ilmlar olimi, Abusaid Abdulxayr esa tasavvuf shayxi, iloxiyyoti ammo ular bir-birini tushungan va har ikki ilm ham kerakligini anglaganlar. Al–Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Al-Beruniy, Al-Buxoriy, G’azzoliy, Qamadoniy, G’ijduvoniy va boshqa ulug’ zotlarning hayot tarzi, ilm uchun fidoiyligi, e’tiqod - imonining pokligi bilan bizlarga ibratdir. Bularning hammasi ko’rsatadiki, dindorlarni ham ma’rifatni, yuksak ma’naviyatni t jalb qiladi. Kishi qancha chuqur ilm egasi bo’lsa, olam va odam mohiyatini anglasa, uning Ollohni anglashi, imoni ham shuncha mustahkam bo’ladi. Gap hoh diniy, hoh dunyoviy ma’rifatni to’g’ri va chuqur anglashda, har ikkoqini ham egallamay nodon johil bo’lib qolmaslikdadir. Har ikki ilmni egallagan kishi ikki dunyosini obod qiladi. Islom bu faqat aqida emas, avalo, ma’rifat, ilmdir. Islom tarixiga nazar tashlasak, Muxammad payg’ambarimizgacha bo’lgan davr arablarda, “johiliya” davri deb ataladi. “johiliya” nodonlik davri degani. Islom ana shu nodonlik davri o’rniga keng ma’noda ma’rifat, madaniyat vujudga keltirdi ilm-fan, falsafa, adabiyot va san’atni rivojlantiradi, o’ziga xos ma’naviyat va ma’rifatni yaratdi. Bizning ulug’ bobolarimiz Islom ma’naviyati va ma’rifati taraqqiyotimizga ulkan hissa qo’shib, kalom ilmi, fiqh, tasavvur ta’limotini rivojlantirdilar. Yaqin o’tmishning yomon asoratlaridan biri shuki, sobiq shuro tuzumida dunyoviy ilm va diniy-falsafiy ta’limot bir-biriga qarama-qarshi qo’yildi. Ular bir-birini inkor etadigan hodisalar tarzida talqin etildi. Diniy tafakkur dunyoviy ilm rivojiga monelik ko’rsatadigan chirkin bid’at sifatida qoralandi. Biz bugun bunday qarashlarning tubdan zararli va tarixan-asossiz ekanligini ochiq aytishimiz mumkin. Dunyoviy va diniy ilm yuqorida ko’rsatganimizdek, o’tmish asrlarda doimo hamkor va hamnafas bo’lib kelganligini tarixni o’zi tasdiqlaydi.
Mustaqillik tufayli farzandlarimizni dunyoviy bilimlar bilan bir qatorda Imom Buxoriy to’plagan hadislar, Naqshbandiy ta’limoti, Termiziy o’g’itlari Yassaviy hikmatlari asosida tarbiya qilish imkoniyatiga ega bo’ldik. Qur’oni Karim va payg’ambarimiz hadislarining eng muxim va salmoqli qismi kishilarda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishga qaratilganligidir. Ulardagi ota-onaga, ilmga munosabat, sabr-bardosh, shukronalikka da’vat, o’zaro mehr, mehmondo’stlik, vafo va sadoqat, kamtarlik, samimiyat, rostgo’ylik va boshqa chin insoniylik xislatlarining birinchi o’ringa qo’yilishi barcha insoniyat uchun bebaho umuminsoniy ma’naviy boylik tizimini tashkil qiladi. Jismoniy va ma’naviy poklikka intilish Islom axloqining, Rasulloh hadislarining yana bir muhim mavzu yo’nalishidir. Tahorat, g’usl masalalari tashqi ozodlik talablari bo’lsa, haromdan yolg’on so’z, g’iybat, tuhmat, o’zga haqqiga xiyonat nohoqlik va zulmga yo’l qo’yilmaslik, ulardan qat’iy saqlanish ichki, ma’naviy poklikka oid talablardir. Bularning hammasi Qur’oni Karim hamda Rasuulloh hadislarida va ularga asoslangan sharoitda juda qat’iy qilib qo’yilgan.
Asli tasavvuf so’zi “Sufiy” so’zidan, “So’fiy” so’zi esa arabcha “So’f” so’zidan yasalgan. So’f deb arablar shundan bo’lgan matoni ataladilar. Dastlabki davrlarda so’fiylik yo’lini tutgan kishilar, boshqa oddiy kishilardan ajralib turish uchun shundan tikilgan chaqmon (u hirqa deb ham atalgan) yoki po’stin qiyib yurishni odat qilganlar. Shuning uchun ularni shun chaqmoq qiyib yurituvchilar, ya’ni sufiylar deb ataganlar. Sufiy boshqa odamlardan o’zini pok va g’arpbona turmush kechirishi, doimiy toat-ibodatda bo’lishi va faqft ilohiy ruhga qushilishni maqsad qilib qo’yishi bilan ajralib turadi. So’fiy uchun na dunyodan, na oxiratdan ta’ma bo’lmasligi kerak. Yagona istak bu Ollohning diydoriga etishishdan iborat. Faaqirlik tuyg’usiga ega inson na birovga banda-yu, na birovga hoji, u yolg’iz Ollohga banda, u yolg’iz Ollohga ehtiyoj sezadi. Xamma narsadan voz kechish, oxir oqibatda o’zlikdan kechish-so’fiylik ta’limotining ma’nosi mana shu. Buyuk so’fiy Boyazid Bistomiy aytadilarki: O’zingdan aytadilarki : Bizning \ech narsamiz yo’q, lekin ketidan yugurib g’am tashvishda ham emasmiz. Esingizda janda, orqamizda go’riston, agar o’lsak hech bir motam kerak emas. Tasavvuf –sufiylik ko’ngliga, diliga tayanadi “ko’ngilni, qalbni tarbiyalashga, ko’ngil kishisini voyaga etkazishga intiladi, chunki Olloh faqat kishining pokiza qalbidagina jilva qiladi. Tasavvufda insondagi jamiki xudbinliklar, illatlar, razolat dunyosiga hirs qo’yish jism ehtiyoji va nafas ta’masidan kelib chiqadi, deb o’rgatiladi. Komil inson bo’lish uchun avvalo jism va nafs ehtiyoji va ta’masini engish kerak. Dunyoga, boylikka mehr qo’yish kishini nafsiga qul qilib qo’yadi. Darvesh, so’fiy nafsni rad etadi. Nafs barcha filokaylar sababchisi insonni tublashtiradi. Insonni falokat boshg’og’idan, tubilik jaridan qutqarib, uni poklashning birdan-bir yo’li nafsning ehtiyonini engishdir. Buning uchun dunyo muhabbatidan voz kechish va Olloh muhabbatiga ko’ngil bog’lash darkor. So’fiylikda buni dunyo mohiyatini va o’zligini, insoniylikni anglash yo’li deb qaralgan. O’zligini anglash kishi esa dunyo va uning boyliklari o’tkinchi ekanligini anglaydi. Xoja Bahouddinay aytadilar: “O’z nafsing yomonligidan tonish o’zligini topishdir.” Demak, tasavvuf ilmi-inson haqidagi ilmdir. U inson qalbiga sayqal berish ilmidir. Biz bu ilmdan 70 yil davomida bexabar edik. O’tmishdagi Xoja Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Xoja Bahouddin Naqshbandiylar yurtimiz va xalqimiznign fayzi kamoli edilar. Istiqlol tufayli shu nur, shu fayz bizga qaytdi. Shuni iftixor bilan qayd etishimiz lozimki, tasavvuf ta’minoti taraqqiyotida Turkiston farzandlarining xizmatlari beqiyos bo’lgan. Xoja hakim at-Termiziy, Shayx Abu Mansur al-Maturdiy as-Samarqandiy, Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy, Xoja Axmad Yassaviy, Sulaymon Baqirg’oniy, Shayx NAjmiddin Kurbo, Xoja Ali Romitaniy, Yusuf Hamadoniy, BUhovuddin Naqshband kabi siymolar ilohiy marifat yo’lining rahnamolari bo’lganlar. Ular yaratgan jamiyat ta’minot va ilgari surgan ma’naviy-axloqiy g’oyalar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Chunonchi, Axmad Yassaviy hikmatlarida ilgari surilgan axloqiy pand-nasihatlardan kishilarni insofli, diyonatli imonli bo’lishga chaqirishda faydalanish o’rinli. Yassaviy inson hayotidagi katta kurash-nafsni taslim etishga xizmat qiladigan kurash deb hisoblagan. Nafsga mag’lub shoh-qul, nafslan ustunlikka erishgan g’arib-shohdir, deb aytadi. Nafs inson uchun katta yovdir. Shu yovning boshini yanchgan, uni enggan nafsga taslim bo’lmagan kishining g’ururi va insoniy qadr-qimmatini hech kim paymol qila olmaydi, -deb bilgan o’z hikmatlaridan birida shunday deydi: Nafs yo’liga kirgan kishi ravo bo’lur, yo’ldan ozib, toyib, tuzib gumroh bo’lur. Yotsa –tursa shayton bilan hamroh bo’lur... nafsiy meni yo’ldan urib xor ayladi, termultirib xaloyiqqa zor ayladi,-deb nafs beshdalariga tanqid etadi. Nafs insondagi butunlikni, iymonni sindiradi, ma’naviy jihatdan jarlikka qulatadi. Shu bois “Nafsni tanib mehnat etsa rohat”,-deb xitob qiladi. Bu g’oyalar bizning hozirgi kunimiz, tarbiyamiz uchun g’oyat muhim. Movaruonnahr tasavvuf ta’limotida xoja Bahouddin Naqshbandning o’rni alohida ahamiyatga ega ekanligini ham qayd etishimiz lozim. Naqshbandiya ta’limoti hayratlarni darajada ijztimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy ma’no va mohiyatga, hayotiy mazmunga ega. Naqshbandiya ma’naviy-axloqiy ta’limotiga hur fikrlikka keng o’rin berilgan. Bu sulikdagilar mehnat qilish ilm olish, o’z mehnati evaziga halol yashash noz-ne’matlarni ko’pchilik bilan baham ko’rish, faqirona hayot kechirishi, hammaga yaxshilikni ravo qurishni afzal bilganlar. Odamlarga yaxshilik qilish eng yuksak insoniy burch ekanligini ta’kidlab, sham kabi bo’lgan va odamlarga yorug’lik ber, o’zing esa qrong’uda bul, degan ekanlar. Xoja Bahoudinning “Ko’ngil Ollohda bo’lsinu, quling esa ishda” hikmatlarining inson-ma’naviy dunyosi takomilidagi ahamiyati beqiyosdir. Tasavvuf taraqatlari haqidigan ketganda. Najmiddin kubro asos solgan kubroviya haqida ham to’xtalib o’tishimiz zarur. Biz Najmiddin Kubro siymosida faqat tariqat boshchisini emas, balki o’z Vatanini xalqini dildan sevgan insonni ham ko’ramiz. 1221 yilda bosqinchi mo’g’il gaplari qadami Xorazmga etib boradi. Muhammad Xorazmshoh mamlakatni, fuqaroni o’z holiga tashlab qochadi. Shu qaltis damlarda urganchni himoya qilishga 76yoshlik Najmiddin Kubro boshchilik qiladi va jangda vaxramonlarga shahid bo’ladi. Uning siyomosi xalq qahramoni sifatida asrlar osha yashab kelmoqda. Najmiddin Kubro asos solgan Kubraviya tariqatining qoidalari o’nta bo’lib, ularda bu tariqat yo’lini tutgan sufiyning ichki ma’naviy dunyosi qanday bo’lish ko’rsatilgan. Insonning sabr-taqatli bo’lishi, boylik va mol-mulkka mukkasiga ketmaslik, har qanday pastkashlik, riyo, manr va hiyla-nayrangga bormaslik, hayvoniy xususiyat-shahvoniy hirslarga berilmaslik g’oyalari ilgari surilgan. Xulosa qilib aytganda, tasavvuf ilmi-inson haqidagi ilmdir. Inson qalbiga sayqal berish ilmi. U inson odobini –ya’ni ma’naviyatini yanada yuksaltiradi. Butun islom axloqining eng muhim qadriyatlarini bir nuqtaga jamladi. Shu tariqa tasavvuf komil inson nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqadi.
Islom dini va islomiy qadriyatlarning tiklanishi. Yaqin o’tmishda namoz o’qish, diniy marosimlarni o’tash langan, masjidlar, aziz-avliyolarnign ziyoratgohlariga qulf urilgan, odamlarning uylaridagi Qur’on, Hadis, turli diniy adabiyotlar terib olinib, yoqib yuborilgan edi. Mana buni “Johiliya”, modanlik desa bo’ladi. Qanchadan-qancha odamlarimiz hozirgi emin-erkin kunlarni qamrab, ammo, ko’rolmay armon bilan o’tib ketdilar. Shu bois biz mustaqillik keltirgan ne’matlar uchun har qancha shukronalar aytsak arziydi. Mustaqillik davrdagi islomiy qadriyatlar tiklandi, imon-e’tiqodimiz o’zimizga qaytdi. Bu savobli, ezgu ishlarga hurmatli Prezidentimiz bosh-qosh ekanligini har daqiqa eslab turishimiz lozim. Prezidentimiz ma’naviy va ma’rifatga oid ma’ruza va asarlarida Islomning ma’naviy-axloqiy, ma’rifiy tarbiyadagi yuksak roli, o’rni, ahamiyatini muntazam o’qtirib kelmoqdalar. Xususan bu masalalarga Prezidentimiz Islom KArimovnign “Istiqlol va ma’naviy to’plami, O’zbekistonnign siyosiy- ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari”, “O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lidi”, “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, “Olloh qalbimizda, yuragimizda”, “Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz” kabi asar va risolalarida javob topishimiz mumkin. “Islom dini, -jeb ta’kidlaydi Islom Karimov “Fidakor” gazetasi muxbiri savollariga javobida, hayotimiznign tub-zamiriga chuqur singib ketgan. Bu inkor etib bo’lmaydigan haqiqat. Milliy qadriyatlarimiznign zaminlar osha bezavol yashab kelishiga sabab-avvalo muqaddas dinimiz hisoblashadi”1 bu xolat xalqimizga, xususan yoshlarimizga milliy g’oyani singdirishga Islom olamidan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Ana shularni hisobga olgan holdja mustaqillik mamlakatimizda islom dini olamidan, uning boy ma’naviy va madaniy qadriyat sifatidagi katta imkoniyatlaridan qoydalanish maqsadida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Avvalo, masjidlarga, azio’-avliyolar yotgan maqbaralarga solingan qulflar olib tashlandi. Qarovsiz qolgan masjidlar ta’mirlandi yangilari barpo etildi. Ramazon va Qurbon haytlari dam olish kuni deb e’lon qilindi. Har yili minglab fuqarolarimizning haj va umraga borib kelishlari uchun imkoniyat va sharoit yaratib beriladi. Ulug’ allomalar Iso Termiziy, hakim Termiziy, Bahouddin Naqshband, Axmad Yassaviy, Zamaxshariy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Abu Mansur Maturdiy Al-Marg’inoniy va boshqa ulug’ zotlarning yubleyning 1225 yilligi nishonlandi. Qur’oni Karim, hadislar va boshqa diniy kitoblar nashr qilindi. O’tmishda birorta ham diniy ulamonini yubleyi o’tkazilmas edi, diniy kitoblarni nashr etish taqiqlangan edi, yuqorida aytganimizdek, borlari ham yo’q qilingan edi. 1999 yilda Toshkent Islom Universiteti tashkil etildi. Mustaqillikning 20 yilida islom dini va islomiy qadriyatlarni tiklash borasidagi asrlarga teng amaliy ishlar bajarildi. Islom va islomiy qadriyatlar ma’naviy va ma’rifiy hayotimizning tarkibiy qismiga aylanib qoldi. Prezidentimiz Islom Karimov so’zlari bilan aytganda. “Biz islom dini ota-bobolarimiz dini ekani u biz uchun ham imon ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini doimo yuksak qadrlaymiz... dinga hurmat va e’tiqod-biz uchun o’lmas qadriyatdir”1 Sobiq sho’rolar tuzumi tanazzulga yuz tutib, eski hukmron, yakka hokim bol’shevistik-kommunistik mafkura batamom inqirozga uchrab, yangi mustaqil davlatlar shakllanishi jarayonida ma’lum muddat g’oyaviy-mafkuraviy bo’shlik holati vujudga keldi. G’oyaviy bo’shliq nima? G’oyaviy bo’shliq, eski tuzumdan yangi tuzumga o’tish jarayonida oldin hukmronlik qilib kelgan mafkura o’tmishga aylangach taraqqiyot ilg’or g’oyaviy qarash tizimining ham shakllanib ulgurmas holatidir. Chunki, yangi mafkuranign shakllanishi uchun ma’lum davr talab etiladi. 1990 yillarining boshlarida bunday g’oyaviy-mafkuraviy bo’shliq O’zbekiston xududida ham namayon bo’ldi. Shu ma’noda, O’zbekiston Respublikasi prezidentining quyidagi fikirlari muhim axamiyatga ega: “Men ko’hna bir haqiqatni yana eslatmoqchiman: tabiatda bo’shliq bo’lganidan, insonning ongu tafakkurida hambo’shliq bo’lishiga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Har bir ongli odamnign voqelikka o’z munosabati, maqsad va intilishlari bo’lishi tabiiy”2 G’oyaviy bo’liq paydo bo’lish joyda muqarrir ravishda begona va zarurli mafkuralar xuruji boshlashadi. O’tish davrida, yangicha qarashlar mustahkam e’tiqodga aylanib ulgurmagan paytda tashqi mafkuraviy ta’sirlarnig foydali yoki zarurli ekanini hamma ham darhol fahmlay olmaydi. O’zbekistondagi mafkura maydoniga zarurli, xalqimizning orzu intilishlariga mutlaqo begona g’oyalarning hujumi ana shu bilan ham izohlanadi. So’ngi yillarda bizning diyorimizda ham taraqqiyotimiz, osayishtaligimizni ko’rolmaydigan “vaqqobiylik” va “qizbut-tahrir” kabi oqimlarning guruh va to’dalari paydo bo’lib qoldi. Bunday to’dalar o’zlaricha masjidlarda g’avg’o ko’tarib, o’tish davrining qiyinchiliklaridan foydalanib, ayrim yoshlarning ongini zaxarlamoqdalar. Mustaqilliknign bergan erkinligini suyiste’mol qilmoqdalar. Bu jutassib dindorlar o’zlarini “vahobiy” yoki “dinni tozatevchilar”, “Fundamentalistlar” deb yuritib, aslida esa birinchi navbatda islomning o’ziga zarba bermoqdalar. Vaxobiylar bir yarim ming yillik ilmning fan, madaniyat-tarixidan voz kechish, Imom Buxoriy, Imom G’azzoliy, Imom Abu Xanifa, Burxoniddin Marg’inoniy, Axmad al-G’arg’oniy, Bahouddin Naqshband, Mirzo Ulug’bek, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa yuzlab mutaffakkirlar, so’fiylar, olimlar merosidan voz kechish, ularning asarlarini yoqib yuborishni, maqbaralarni buzib tashlashni tavsiya qilmoqdalar. Ular, umuman, insoln aqli inson qalbi bilan yaratilgan jamiki ma’naviyo boyliklarni uloqtirib tashlashga da’vat etmoqdalar. Axir bu vaxshilik, nodonlik, Shohilimnign o’ziku. Ma’naviyatli va ma’rifatli kishi, buni mutlaqo qabul qilmaydi. Vahobiylik bizni orqali, jaholatga tortadigan, islomni, islom ahlini buzadigan xavfli oqim. “Dinni tozalash”, “Sof dinga qaytish” niqobi ostida tashviqotlar olib borish, odamlarni tahlikaga solish, qonli jinoyatlar qilish, otani bolaga, akani ukaga dushman qilib, jamiyatimizni xavf ostiga quyayotganlardan milliy qadriyatlarimizni avaylab-asrashimiz lozim. Diyorimizda din niqobi ostida ish ko’rayotgan ekstrelistlar, aqidaparastlar mavjud konstitutsion tuzumga qarshi borib, hokimiyatni egallash va O’zbekistonda Islom davlatini qurish, xalqni qo’rquvga solib, hukumatga ishonchsizlik uyg’otishi uchun turli jinoyatlar va terrorastlik harakatlar sodir etish yo’li bilan el tinchligini buzishga urinmoqdalar. Ularning asl maqsadi hukumatparastlik, ya’ni davlatni qo’lga olishdan iborat. Mustaqil yurtimizda ularga o’z vaqtida zarba berildi va ularning pati qirqildi. Xalqimiz endi-erkinligini qo’lga kiritilgan, o’zligini anglab etgan bir zamonda allaqanday kimsalarga ergashib yana jaholatga, qo’llik to’zog’iga qaytadil? Albatta yo’q. Ammo, hamma gap har qanday tahdid yoki tahlika oldida vahimaga tushmaslik, ana shu kurash va sinovlarga doimo tayyor turishda, ogoh va sergak bo’lishda. Ayniqsa, yoshlarimizni ularning zararli ta’siridan asrab qolish hozirgi tarbiya ishimiznign asosiy yo’nalishi bo’lib qolishi lozim. Begona va zararli, mohiyati g’ayri insoniy bo’lgan g’oyalarga qarashi to’ra olish uchun yoshlarimizda mafkuraviy immunitetni shakllantirishimiz zarur. Immunitet deganda organizmning doimiy ichki muayyanligini saqlay , o’zini tuli xususiyatlar ega ta’sirlardan, tashqi infentsiyalar kirib ketishidan himoya qilishga qodir bo’lgan reaktsiyalar majmui tushunildi. Lekin insonnig ko’plab xususiyatlari tug’ma bo’lsa mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish ijtimoiy-siyosiy hayotiy ehtiyoj sanaladi. Chunki kuchli mafkuraviy immunitetga ega shaxs har qanday oshkora yoki pinxona ko’rinishdagi mafkuraviy taziqlarga bardosh bera oladi. Yoshlarimiz doimo va har on ogoh va yana ogoh, sergak bo’lishlari zamon talabi. Buning uchun yoshlarimiz ongiga mustaqillik g’oyasini chuqur singdirishimiz lozim. Tashqi ular milliy ildizlari baqquvvat dunyoni chuqr anglaydigan, zamon taraqiyoti bilan baravar qandam tashlaydigan insonlar bo’lib etishsin. Ana shunday johil aqidaparastlarning “da’vati ham axloqni rad etadigan, biz uchun mutlaqo begona g’oyalar ham ularga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi.
Fuqaro shuni anglab etishi kerakki, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida o’ziga xos va mos yo’li bo’lgani kabi madaniy-ma’naviy rivojlanishida ham o’z yo’li bor. Bu o’ziga xoslikni dinga, diniy qadriyatlarga munosabatlarimizda ulardan ma’naviy tarbiyada foydalanishimizda ham ko’rishimiz mumkin. Bu yo’l Prezidentimiz asarlarida bayon qilib berilgan. Uning mohiyati, mutadil dindorlik islom ma’rifatini rivojlantirish, ichkibotiniy olamni poklab, Ollohni dilni dilda saqlab, aqlu tafakkur, ilmu-urfan bilan kamolam sari borish, o’z merosiy qadriyatlarimiz va dunyoviy ilmni egallab, zamon bilan hamkordan olg’a borish. Xulosa shuki, mustaqillik bergan hidoyat yo’lini yot unsurlardan asrash, ularga berilmaslik ularnign kirib kelishiga yo’l qo’ymaslik lozim bo’ladi. Taraqqiyot yaqdillik, fidoiylik va umumilliy g’oyalarimiznign moddiy kuchga aylanishidadir. 6-Mavzu. Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida ma`naviy yuksalish Reja:
2. Temuriylar sulolasi davrida ma`naviyat va ma`rifat ruvoji 3. Amir Temur va Temuriylar davrida yaratilgan ma`naviy merosini ma`naviy tiklanishida tutgan o`rni
Amir Temur buyuk davlat arbobi, yuksak ma’naviyat sohibi. Amir Temur –buyuk shaxs kuragi erga tegmagan sarkarda, yirik davlat arbobi, qonunshunos, tolantli memor, notiq, ruhshunos, shu bilan birga el-yurtni, xalqni sevgan va uni mashhuri jahon qilgan inson. Uzoq va mashaqqatli kurashlardan so’ng Amir Temur o’z raqiblarini engib, xokimiyatni qo’lga kiritdi. Mayda tarqoq feadallarini birlashtirib, markazlashgan davlat bunyod etdi. Mamlakatda iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar qildi. Amir Temurning tarix oldidagi xizmati benihoyat katta. Birinchidan; u mamlakatda yuqorida aytganimizdek, kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka barham berib, el-yurtni o’z to’g’ri ostiga birlashtira oldi, mug’ullar zulmiga barham berib, markazlashgan yirik feodal davlatni yaratdi. Bu bilan hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratib berdi. Bugun “Temur va temuriylar madaniyati”, “Temuriylar davlati”, “Ulug’bek astranomiyasi maktabi”, “Navoiy”, “Bobur” kabi qutlug’ so’zlari nafaqat o’zbekning, balki jahon xalqlari asarlari sahifalarida uchratar ekanmiz, bu gaplarning zaminida albatta, Amir Temurning ulkan xizmatlari yotadi. Ikkinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarni mustamlakachilar zulmidan ozod bo’lishiga yordam berdi. Masalan, o’sha davrning eng qudratli hukmdorlaridan hisoblagan Boyazid Yildirimni tor-mol keltirib, Bolqon yarim oroli va Evropa xalqlariga ozodlik bag’ishladi. Oltin O’rda xoni To’xtatishni ikki marta tor-mor etib, Rossiyani Mo’g’ullar hukmronligidan qutulishni tezlashtirdi. Amir Temur zamonida yozilgan asarlarni qunt bilan o’qisak, o’rgansak, uning ko’p yaxshi xislatlari: to’g’rilik, muruvvatlilik, el-yurtiga mehr-muhabbat va boshqalarni bilib olishimiz mumkin. Amrir Temurda vatanni sevish, xalqni ulug’lash faxrlanish va g’ururlanishi singari oliy ma’naviyat fazilatlar barq urib turgan. Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Nizomiddin Shomiy va Sharfiddin Ali Yazdiylarning “Zafarnoma”lari, Ibn Arlbshohning “Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari” va boshqa asarlarda keltirilgan sohibqironning ibratli ishlari, pand-nasihatlari va o’gitlaridan ham uning kimligini bilib olsa bo’ladi. Bular el-yurt va fuqorolarning tashvishi, ranyatparvarlik, mehr-muruvvat, qo’shnichilikka rioya qilishi va nihoyat, mardlik va qahramonlik haqidagi o’g’itlardir. Amir Temur 1370 yilda Movorounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirib, mustaqil davlatga asos soldi. 1370-1405 yillar davomida mazkur davlat asosida Osiyoning 27 mamlakatini o’zida birlashtirgan ulkan saltanat tuzub, bu davlatning har tomonlama taraqqiyoti va tinchligi, shuningdek, ma’naviy madaniyatining yuksalishi, gullab-yashnashi, o’tmish davrlar ajoyib an’analarining yangi tarixiy vaziyatda qayta tiklanishi uchun sharoit yaratdi. Amir Temurning salohiyati va buyuk ma’naviyat egasi ekanligi quyidagilarda namoyon bo’ladi. Aziz jonini garovga qo’yib Turon va Xurosondagi feodal tarqoqlikni bartaraf qilib, markazlashgan davlatga asos soldi. Ana shu hududdagi siyosiy ziddiyatlarga burkangan amiru beklarning qarshiligini goh qilich, goh siyosiy kelishuv bilan bartaraf qilib, ularni murosa-........ keltiribgina qolmasdan, ularning barcha kuch-imkoniyatlarini Vatan ravnaqi, yuksalishi sari burib yuboradi. Ikkinchidan, davlatni boshqarish ishlari adolat ustuniga qurilib, bu boshqaruvga iymonli, diyonatli Vatan, el-yurt manfaatini ustun qo’yadigan, mardlik va oliyjanoblik sifatlarini uyg’unlashtira olgan davlat amaldorlarni tanlab joy-joyiga qo’ydi. Uchinchidan, e’lon qilingan qonun va hukmlar so’zsiz o’z ijrosini topdi. Bu qonunlar xalq va davlat manfaatlari bilan hamohang edi. Bu qonunlar oddiy xalqqa ham, o’qimishli ziyoliga ham tushunarli, sodda, ammo hayotning muammolari echimini topa oladigan mazmun va mohiyatga ega edi. To’rtinchidan, turli tabaqalar, ayniqsa, ishlab chiqarish bilan bog’liq sohalar ravnaqini ta’minlaydigan adolatli soliq tizimi ishlab chiqilgan edi. Amir Temurning fikru-yodi Vatanni, xalq kuch-qudratini ulug’lash, boshqalar tomonidan e’tirof etilishini ko’zlab faoliyat yuritdi. Shu bilan Turon xalqlari kuchu mahoratida, jangu jadallardagi jasoratida, fan, ishlab chiqarish kabi barcha sohalarda dunyoda biron bir xalq yohud davlatdan kam emas, balki birinchilardan ekanligini o’zi bosh bo’lgan davr misolida isbotlab berdi. Amir Temur o’z ma’naviy olamining kuchi va yuksakligi bilan jahonga ta’sir-qiladigan imkoniyatlarning mavjudligini ko’rsatdi, uni erkin, bir vaqtda favqulotda jasorat va qat’iylik bilan amalga oshirdi. Shu bilan dunyo siyosiy-xududiy xaritasini jahon xalqlari manfaatlari yo’lida o’zgartira olgan buyuk davlat arbobi va harbiy sarkarda maqomiga ko’tarildi. Sohibquron bobomiz dunyoning unlab davlatlari birlashib amalga oshira olmagan siyosiy–harbiy ishlarga qo’l urdi. Bunga dastlab Tuxtamishdek hukmdor bilan keyingi navbatda esa Osiyo, Afrika va Evropa qit’asini titratgan Kichik Osiy hukmdori Yildirim Boyazid bilan bo’lgan hayot –mamot bobidagi siyosiy harbiy to’qnashuvlarda g’alaba qozonib, jahondagi o’zigacha o’tgan davlat va harbiy arboblardan ham yuqoriga ko’tarila oldi. Jahonning keyingi tarixi ham uning bu balandlik va buyuklik pog’onasini e’tirof etadi. Shu bois Amir Temurning siyosiy harbiy manfaatlari to’qnashuvi va uning oqibatlari misolida yaqqol ko’rish mumkin. Tuxtemish Oq O’rda va Rus knyazliklari xududlarini bosib olgach, butun jahonda hukmronlik da’vosini amalga oshirish to’g’risida fikrlay boshladi. Buning uchun birinchi navbatda Amir Temurni siyosiy-harbiy maydondan yulib tashlash lozim edi. O’zining harbiy dahosiga ortiqcha baho berib, g’alabasiga ishongan To’xtamishxon Mo’g’iliston Xududlaridan to Boltiq bo’ylariga qadar xududlardan lashkar to’plab, 1391 yil yozida Samara atroflarida o’zining son-sanoqsiz lashkarini Amir Temur qo’shini bilan to’qnashuvga hozirladi. Jang jahon tarixida eng og’ir to’qnashuv bo’ldi. Har ikki tomon bemisl qurbonliklar berdi. Sohibquron Amir Temur to’la g’alaba qozondi. Biroq Muxtamish bu mag’lubiyatni tasodifga yo’yib, oradan 4 yil o’tib, yana Amir Temurga qarshi chiqadi. Bu jang, Shimoliy Kavkaz xududida sodir bo’ldi. Terek daryosi bo’yidagi bu jang avvalgisidan ham qirg’inli kechdi. Amir Temur Tuxtamishni mag’lub qilar ekan, o’z saltanati va Vatani ravnaqi uchun qulay bo’lgan imkoniyatlarga ega bo’ldi. Avvalo Sharqiy Evropa va Dashti qipchoq, qozoq dashtlari tomonidan solinib turgan xavf-xatardan butunlay xolos bo’ldi. Shuningdek Chingizxongacha O’rta Osiyo orqali o’tgan va uning bosqini bilan yuzilib tashlangan Buyuk Ipak yo’lining Shtmoliy – g’arbiy va shimoliy-sharqiy yo’nalishi qayta tiklandi. Bu esa Amir Temur davlati iqtisodiy hayotiga katta ijobiy ta’sirini o’tkazdi. Xitoy va Sharqiy va G’arbiy Evropa bilan savdo, diplomatik aloqalar kayta tiklandi. Amir Temur davlatini dunyoga tanitgan va uni jahonning sarkardasi hamda davlat arbobi darajasiga ko’targan xizmatlaridan yana biri Ildirim Boyaziddek saltanat egasini siyosiy maydondan chetlatib, engilmas armiyasini o’z poytaxti-Anqara ostonasida mag’lub etganligi bo’ladi. Ayniqsa Evropa davlatlari Amir Temurni o’zlarining chinakam xaloskori deb bilardilar. O’z minnatdorchiligini bildirib, ushbu davlatlar qirollari elchilarini Tog’li Qarabog’ va Samarqandga sohibqiron huzuriga junatib, siyosiy, iqtisodiy va harbiy shartnomalar imzolashdi. Xavfsizligini ta’minlashda Amir Temurning kuch-qudratga tayandilar, sohibquron siymosida buyuk davlat arbobi, engilmas sarkarda, ishonchli ittifoqni ko’rdilar. Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyos. Amir Temur va uning avlodlari sa’y-harakatlari bilan qurilgan madrasalar, masjidlar, xanoqohlar, saroilar, bozorlar, qal’alar, kanallar va boshqa inshootlarnign son-sanog’i yo’q. Amir Temurning bevosita rahnomaligi bunyod etilgan Bibixonim jome masjidi, Guri Amir, Axmad Yassaviy, zangi ota maqbaralari, Oqsaroy va Shohi Zinda me’moriy mo’jizalari, Bog’i Chinor, Bog’i Dilqush, Bog’i Behit, Bog’u Baland singari unlab go’zal saroy bog’lar va bu kabi boshqa inshootlar shular jumlasiga kiradi. Tarix bu ko’xna dunyoda juda ko’p jahongirlarni ko’rgan. Amir Temurning ulardan farqi shundaki, u umr bo’yi bunyodkorlik bilan mashg’ul bo’lgan. Uning “qay bir joydan bir g’isht olsam, o’rniga un g’isht quydirdim, bir daraxt kestirsam, o’rniga o’nta ko’chat ektirdim” degan so’zlari bunyodkorlik, yaratuvchanlik faoliyatining tasdig’idir. “Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo’lsangiz, qurgan binolarimizga boqing”, deganda Amir Temur, avvalo o’z xalqiga, kelajak avlodlarga murojaat qilgay, desak yanglishmaymiz. Har qanday jamiyat taraqqiyotini ilm-ma’rifatimiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Buni teran anglagan sohibqiron hokimiyatga kelishi bilan chiqargan dastlabki Farmonlarini madrasalar barpo etishiga, ilm toliblarga nafaqalar tayinlangan bilan boshlagan. Qaysi bir shaharga tashrif buyurmasin Amir Temur avvalo, o’sha erlik olimu fozillar bilan uchrashar, ular bilan suhbat qurar, turli mavzularda bahslashar edi. Amir Temur ma’naviyatini belgilovchi bosh mezon uning butun umr bo’yi amal qilgan “Kuch-adolatda” degan shioridir. Bu shiorda Amir Temur hayoti va faoliyatining butun mazmuni mujassamlashgan desak-to’g’ri bo’ladi. Amir Temurning ma’naviy va ma’rifiy qarashlari unign o’z farzandlari, kabilari taxt vorislariga qoldirgan o’gitlari. “Temur tuzuklari”da mujassamlashgan. Bu bebaho tarixiy asarda, hokimlar va vazirlarning vazifalari, o’z ishiga munosabati, aholi turli qatlamlari-ranyatining xaq-huquqini himoya qilish, sinrehlarga munosabat kabi hayotiy ma’naviy-axloqiy qonun-qoidalar o’z ifodasini topgan. “Temur tuzuklari”da sohibqironning falsafiyy huquqiy – siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy qarashlari o’z ifodasini topgan.“Tuzuklar” Amir Temurning buyuk davlat arbobi salohiyati, daholik harbiy san’at nazariyotchiligi, insoniylik dunyosining ma’naviy ruhiy quvvatlari bilan mardlik va shijoatining xududiy kengliklari haqida to’la tasavvur beradi. Binobarin tuzuklarda ifodalangan g’oyalar orqali Amir Temur ma’naviy olamining turli jabxalari yorqin ko’zga tashlanadi. Bir inson ega bo’lishi mumkin bo’lgan fazilatlar, iste’dodlar, voqealarga aql-idrok, teran zehin va tafakkur bilan baho bera olish, har qanday og’ir vaziyat va sharoitlarda vazminlik, pirovard natijada uni o’z davlati, xalqi foydasiga hal etish kabi sohibqironga xos sifatlar har bir inson uchun bugunda shuningdek kelajak avllodlar uchun ham ibrat maktabi, soboq bo’lib qoladi. Sohibqironning “Temur tuzuklari”dan quyidagi sitrlarni mamnuniyat bilan o’qish mumkin: “Yuz ming otliq askar qila olmagan ishni bir to’g’ri tadbir bilan amalga oshirish mumkin.” “Zolimlardan mazlumlar xaqqini oldim. Zolimlar etkazgan ashyoviy va jismoniy zararlarni isbotlaganimdan keyin, ularni shariatga muvofiq odamlar o’rtasida muhokama qildim va bir gunohkorning o’rniga boshqasiga jabr-zulm o’tkazmadim”. “Kimki birovning molini zurlik bilan tortib olgan bo’lsa, mazlumning molini zolimdan qaytarib olib, egasiga topshirsinlar. Agar kimda-kim tish sindirsa, ko’zini ko’r qilsa, quloq va burun kessa, sharob ichsa, zino qilsa, devondagi shariat qozisi yoki ahdos qozisiga olib borib topshirsinlar”. Quyidagi tuzuklarda Amir Temurning kechirimli xislatlari namoyon bo’lgan. Buni u boshqalaridan ham talab qilgan. Kechirimli bo’lish inson uchun eng yaxshi fazilat sanaladi: “Menga yomonlik qilib, boshim uzra shamshir ko’tarib, ishimga ko’p ziyon etkazganlarni ham, iltijo bilan tavba-tazarru qilib kelgach, hurmatlab yomon qilmishlarini xotiramdan o’chirdim. Martabalarini oshirdim. Ular bilan muomalada shunday yo’l tutdimki, agar xotiralarida menga nisbatan shubhayu qurquv bo’lsa, unut bo’lardi”. “Menga hasad qilib, o’ldirishga qasd qilgan kishilarga shunchalik sovg’a in’omlar berib, muruvvatu ehson ko’rsatdimki, bu yaxshiliklarni ko’rib, xijolat teriga g’arq bo’ldilar. Hamisha mening roziligimni olib ish tutgan do’stlarim oldimga panoh tilab kelganlarida, ularni o’zimning taxtu davlatimga sherik qilib, hech qachon ulardan mol-mulk va tirikchilik ashyolarini ayamadim”. “Hech kimdan o’ch olish payida bo’lmadim. Tuimni totib, menga yomonlik qilganlarni parvardigori olamga topshirdim”..!! “Agar dushmaning bosh urib panohingga kelsa, rahm qilib yaxshilik va muruvvat ko’rsat”. Amir Temurnining do’stlik haqidagi pandu-nasihatlari ham haligacha biz uchun ibratdir. “Sodiq va vafodor do’st ulkim, o’z do’stidan ranjimaydi, do’stining dushmanini o’z dushmani deb biladi. Agar kerak bo’lsa, do’sti uchun jonini ham ayamaydi. Amir Temurning umr bo’yi obodonchilik, qurilish ishlariga katta ahamiyat berganligi, kambag’alparvarligini uning quyidagi ugitlaridan ham bilish mumkin: “Kimki biron sahroni obod qilsa, yoki qoriz ko’rsa yo biror bog’ ko’kartirsa, yoxud biror xarob bo’lib yotgan erni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar uchinchi yili qonun-qoidaga muvofiq xiroj yig’sinlar...”. “Katta-kichik har bir shahar, har-bir qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino qilsinlar, faqiru miskinlarga langaxona solsinlar, kasallar uchun shifoxona qurdirsinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar”. Amir Temurning quyidagi so’zlari asrlar osha xalqimizning asl farzandlarini el-yurt, Vatan haqida qayg’urishga chorlab keladi.: “Millatning dardlariga darmon bo’lmoq vazifangizdir. Zaiflarni quring, yo’qsillarni boylar zulmiga tashlamang”. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo’lsin. Bu jumlalarda Amir Temur ma’naviyati jamul-jam bo’lgan bo’lsa ne ajab. Buyuk sohibquron mafkurasining asosiy mohiyatini tashkil etgan- “millat dardiga darmon” bo’lishga chaqirig’i hozirgi kunda ham suv bilan havodek zarur da’vatdir. “Tarix tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyoda ikki kuch-bunyodkorlik va buzg’unchilik g’oyalari xamisha o’zaro kurashadi. Bunyodkor g’oya insonni ulug’laydi, unign ruhiga qanoat bag’ishlaydi. Sohibqiron Amir Temurning paroqanda yurtni birlashtirish, markazlashgan davlat barpo etish, mamlakatni obod qilish borasidagi ibratli faoliyatiga ana shunday ezgu g’oyalar asos bo’lgan”1 Temuriylar sulolasi davrida ma’naviyat va ma’rifat rivoji. Amir Temur va temuriylar davri, umuman Sharq, xususan O’rta Osiyo ilm-fani, madaniyati, adabiyot va san’ati rivojida muhim bosqich, yangi tarixiy davr tub burilishdir. Bu davrdagi ma’naviy-ma’rifiy hayotdagi ko’tarilish va yuksalishining manbai, boshlanishi IX-XII asrlarga borib taqaladi. XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrdagi O’rta Osiyoning madaniy, ma’naviy va ma’rifiy kamoloti IX-XII asr madaniyati, ma’naviyati, ma’rifatining davomidir. O’rta Osiyo xalqlari orasidan etishib chiqqan buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi xuddi shu davrda shakllandi va ijod etdi. Butun dunyoga nomlari mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir, Davlatshoh Samarqandiy, olimlar – Mirzo Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, Ali Qushni, faylasuf shoirlar-Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy, musavvirlar – Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Miriq Naqqosh; hattotlar-Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad xandon, Muxammad bin Nur va boshqalar shular jumlasidandir. Ularning barchasi o’sha davr va o’zlarigacha bo’lgan insoniyat ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati yutug’ining barcha sohalarini mukammal bilib va o’zlashtirib olgan, o’zlari tanlagan sohalarining hali hech kim tomonidan zabt etilmagan cho’qqilarini egallagan ulug’ siymolar, qomusiy ilm, aql egalari bo’lganlar. Shuning uchun ham ularning boy, serqirra ijodlari tengi yo’q va takrorlanmas ilmiy-falsafiy, badiy,tarixiy asarlari asrlardan asrlarga, davrlardan davrlarga esan-omon o’tib, barcha alg’ov-dalg’ovlarga bardosh berib bizlargacha etib keldi. Kamoliddin Behzod va uning shogirdlari ijodida yuksak bosqichga ko’tarilgan mussavirlik san’ati Sharq uyg’onish davrining yutuqlaridan biridir. Behzod o’zinig takrorlanmas ijodi, go’zal miniatyura san’ati va ajoyib joy mahorati bilan nafaqat Sharqda, balki, butun dunyoda ham o’chmas iz qoldirgandir. “Ikkinchi Moniy”, “Sharq Rafaeli” deb yuksak darajada e’zozlangan Behzod mashxur so’z san’atkorlari – Jomiy, Husayn Boyqaro, Shayboniyxon va boshqalarning simolarini yaratgan yuksak ma’naviyat egasidir. Temuriylar davri ilm-fan, madaniyat, ma’rifat rivoji Mirzo Ulug’bekning nomi bilan chambarchas bog’lanib ketgan. U davlat arbobi, fan, ma’rifat xomiysi, buyuk omil va munajjim. U o’zi bunyod ettirgan rasadxona va ilm ma’rifat markaziga turli sohalarda ish olib boruvchi 100 dan ortiq ilm ahillarini to’plab, keng jabhada ilmiy kuzatish ishlarini olib borgan. Bular Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Mavlono Axmad, Muhammad Xavofiy, Abdul Ali Birjondiy, Mirim Chalabiy, Muiniddin Koshiy kabi zamonning zabardast olimlari bo’lgan. Mirzo Ulug’bek shu asosda Samarqandda “Ulug’bek akademiya”siga asos solgan edi. “Ziji jadidi Kuragoniy” (Kuragoniyning yangi astranomik jadvali”) va “Turt ulus tarixi” nomli asarlarinig muallifidir. Mirzo Ulug’bek fan xomiysi bo’lishi bilan birga, mamlakatda ma’rifat rivojiga ham katta ahamiyat bergan allomadir. U Movarounnahrda uchta madrasa qurdirdi. Bulardan biri Samarqandda (1417-1420), ikkinchisi Buxoroda (1417) va uchunchisi G’ijduvonda (1433)dir. Hatto, Buxorodagi madrasa peshtoqiga hadisdan: “Ilm olish har bir mo’min va muslima uchun farzdir”, -deb yozdirib qo’ydi. Mirzo Ulug’bek ko’proq buyuk olim, ilm-fan, ma’rifat xomiysi bo’lgani uchun ham yanada qadrlidir. U geometriya, matematika, astranomiya, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa ilmlarini bilgan. Qur’on, Hadis va fiq ilmlaridan yaxshi xabardor bo’lgan allomadir. XV asrda aniq fanlarning, xususan astranomiyaning rivojida Mirzo Ulug’bekning xizmatlari beqiyosdir. Uning dahosi bugun ham insoniyatga xizmat qilmoqda. Temuriylar davri ma’naviyati va ma’rifati rivoji o’zlarininng ongli hayoti va faoliyatini insonning baxt-saodati, xalqlar osoyishtaligi obodonlik ishlari, ilm-fan, adabiyot va san’at rivojiga bag’ishlangan ikki buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy (1414-1492) va Mir Alisher Navoiy (1441-1501) larning nomi bilan chambarchas bog’liqdir. Abdurahmon Jomiy O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy olamida, badiii tafakkur osmonida yorqin nur sochib, o’lmas iz qoldirgan.mutafakkirlardan biridir. Abdurahmon Jomiy temuriylar davri dunyoqarashi, mafkurasi bo’lmish naqshbandiychilikka ixlos qo’ygan, uni qabul qilgan, o’zi shu yo’ldan borgan va uning g’oyalarini targ’ib etgan. Naqshbandtlik adolatni, o’z mehnati asosida bunyod etilgan halol luqmani ma’qullagan, dabdabali hayotni rad etgan, g’irrom yo’llar bilan mol-mulk topishni qoralagan. Bu ta’limot insonparvarlik, rostgo’ylik, halollik, mehnatsevarlik, ma’naviy poklik, kamtarlik, samimiylik kabi chin insonniy fazilatlarni ulug’laygan. Uning “Dil ba yoru dast ba kor” – “Ko’ngil Ollohdayu, qo’l mehnatda” shiori Jomiy va Navoiy kabi mutafakkirlarni o’ziga jalb etgan. Shu sababli bu ikki siymo, so’z san’atkorlari naqshbandiylik yo’lini qabul qilganlar va o’z ijodlarida uning g’oyalarini tarannum etganlar. Abdurahmon Jomiy “Xirandnomi Iskandar” (Iskandar aqlnomasi) asarida el-ulus dardi bilan yashovchi, uning arzu dodiga quloq tutuvchi hukmdor siymosini yaratadi. Hukmdor adolatli va odil bo’lishi lozim deb, odillik va adolatni nurga o’xshatadi. Agar chiqsa adolatning quyoshi, Taralgay har tomon nuri ziyosi. Agar zulm etsa zolim, bu sitamdan, Jahon bo’lgay qaro, yo’q intihosi-deb xitob qiladi. Jomiy el-ulusga, insonga yaxshilik qilish, ularga nisbatan muruvvat qo’rsatish inson jonini ulug’laydi, deb shohlarni, hukmdorlarni shunga chaqiradi:
Qachongacha tojumuhr qoladi? Mulku boylik bari ketadi bir kun Na zamon, na zamin na Nahr qoladi. Qo’yilgan kelgancha yaxshilik qilg’il, Jahonda senga shul mehr qoladi., - deb yozgan Jomiy nechog’liq xaq ekanligini anglab yotmog’imiz darkor. O’zbek xalqining buyuk farzandi, mutafakkir, davlat arbobi, o’zbek adabiyoti va tilining asoschisi Alisher Navoiy O’rta Osiyoning ma’naviy va ma’rifiy fikr taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. U adabiyot san’atning turli sohalariga oid qirqdan ortiq asar yaratdi. “Chor devon”, “Hamsa”, “Mahbubul qulub”, “Muhoqamat u-lug’atayn”, “Majolis un-nafois”, “Lison ut-tayr” va boshqalar shular jumlasidandir. Alisher Navoiy o’z asarlarida zolim, mustabid, nodon maishatparast shoh va hukmdorlarni qoralab, ularga qarshi insonparvar, xalqparvar,odil, adolatli hukmdor obrazini qo’yadi. Odami ersang demagil odami, Oniki yo’q xalq g’anidin g’ami. Mazkur bayt Alisher Navoiy ma’naviyati va insonparvarligining nuqtasi desak, hech yanglishmaymiz. Alisher Navoiy butun umri davomida insonparvarlikni, odamiylikni o’ylab, uni ulug’lab o’tgan. Kishilar g’amida bo’lish, yaxshilik qilish, muruvvat ko’rsatish bu buyuk zot hayotining mazmuni bo’lgan. Uning qabrida mana bu so’zlar bitib qo’yilgan: “Shohi g’aribon”, ya’ni g’ariblar, yolg’izlar, faqirlar shohi. Alisher Navoiy saxovat va muruvvatda benazir inson bo’lgan. O’zining joylardagi er-suvlari, mol-mulklaridan kelgan daromadlarini to’laligicha xayriya ishlariga sarflagan. Birgina Hirot shahrida o’zining jamg’armasi hisobidan qanchadan-qancha binolar, inshootlar barpo etgan. Injil kanalining janub tomonida katta tibbiyot o’quv yurti va shifoxona barpo ettirgan, ularga taniqli tabib va dorishunoslarni jalb etgan. Ixlosiya madrasasi yonida katta saroy qurdirib, undagi mexmonxonada kambag’al beva-bechoralarni tekin ovqat bilan ta’minlagan. Muhtoj kishilarga har yili ikki ming po’stin va kiyim-kechak tarqatgan. Alisher Navoiyning bundan qariyb 550 yil avval ilgari surgan g’oyalari asrlar osha ahamiyatini, hayotiyligini yo’qotmagan. Prezidentimiz Islom Karimovning insonparvarlik, xalqlar tinchligi uchun olib borayotgan kurashi bilan hamohang bo’lib yangiramoqda. Xulosa qilib aytganda, Temuriylar davri ilm-fan, ma’rifat, ma’naviyat va madaniyati jahon tsivilizatsiyasi rivojiga ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Bunda ulug’ bobomiz, davlat arbobi, sarkarda sohibqiron Amir Temurning xizmatlari beqiyos va benazirdir. Buni hammamiz to’g’ri anglamog’imiz lozim, ul ulug’ zod ila faxirlanishmiz barchamizning barchimiz. Amir Temur va temuriylar davrida yaratilgan ma’naviy merosini ma’naviy tiklanishida tutgan o’rni Milliy mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sohasida o’z o’rinlariga ega bo’lgan piru-komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy-ma’rifiy merosni teran anglash, o’rganish va ulug’lash imkoniyati yuzaga keldi. Buyuk davlat arbobi, ma’rifat homiysi, yuksak ma’naviyat egasi Amir Temur va uning avlodlari qoldirgan, abadiylikka daxldor merosi bugungi kunda xalqimiz ruhiy-ma’naviy poklanishi va milliy o’zligini anglashning bitmas-tuganmas chashmasidir. Biz bugun yashayotgan Mustaqil O’zbekiston davlatidagi tarixiy go’zal maqonlarning ko’pchiligi Amir Temur va temuriylar davrida vujudga kelgan. temuriylar davri har sohada chinakam uyg’onish davri bo’ldi. 150 yillik mustamlakachilik, 70 yilik qaramlik yillarida shunday buyuk zot, dunyoga mashhur davlat arbobi, ulug’ bunyodkor Amir Temur shaxsiyatining asl mohiyatiga xolis va haqqoniy baho berish imkonidan mahrum bo’lib yashadik. Sho’ro tuzumi sohibqiron haqidagi haqiqatni xalqdan yashirib keldi. Bobokalonimiz to’g’risida ikki og’iz iliq so’z aytilgan barcha manbalar ko’zdan yashirildi, taqiqlandi yoki soxtalashtirildi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek. “Amir Temur nomi tariximiz sahifalaridan qora buyoq bilan o’chirildi, unitishga mahkum etildi. Maqsad xalqimizning yuragidan, milliy ong, milliy g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi”. Yoki Prezidentimizning yana quyidagi so’zlarini eslaylik. “Shuro davrida bizga Amir Temurni bosqinchi, zolim, qonxur jallod, borib turgan johil, deb o’qtirib kelishdi.. Amir Temur haqidagi bu uydirma-sof siyosiy maqsadlarni ko’zlagan tuhmatdan iborat. Bilasizmi, bu ishlarning tagidagi maqsad bitta bo’lgan, ya’ni bizning o’zligimizni, tariximizni unuttirish bizni manqurtga aylantirish. Shuning uchun ham biz Amir Temurning hurmatini joyiga quyar ekanmiz, birinchi galda shu savobli ish orqali xalqimizning, millatimizning izzat-xurmatini joyiga qo’ygan bo’lamiz. Buni hech qachon unutmaslik zarur. O’zligimizni anglashimiz, milliy qadriyatlarimizni tiklashimiz ham qarz, ham farz”. O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilanoq Prezidentimiz Islom Karimov boy ma’naviy merosimiz, danu-imonimiz, qadriyatlarimiz, shu jumladan ulug’ bobomiz sohibqiron Amir Temur nomini, u haqidagi tarixiy haqiqatni tiklashga shaxsan rahnamolik qilib kelmoqda. O’zbekiston mustaqilligi bizga buyuk sohibqironni ham qaytarib bergani bilan alohida qadrlidir. Xorijda siymosi yillar davomida teatr sahnalaridan tushmay kelgan, Evropa tillarida 500 dan ziyod, Sharq tilarida esa 900 ga yaqin kitoblar yozilgan, ko’pdan-ko’p suvratlari ishlangan, qisqasi, dunyoga mashhur bo’lgan ulug’ zot Amir Temur yana xalqimiz qalbidan munosib o’rin oldi. Istiqlolimiz endi ko’rtaq otayotgan davrda Toshkentning markazidagi xiyobonda sohibqironga o’rnatilgan muhtasham haykal mustaqillik poydevoriga qo’yilgan oltin g’isht bo’ldi. 1994 yilda Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligi 1996 yilda esa sohibqiron tavalludining yilligi munosabati bilan dunyo miqyosida ulkan tadbirlar o’tkazildi. Parijdagi YuNESKO qarorgohida o’tkazilgan yubiley tantanalari muhim ahamiyat kasb etdi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra “Amir Temur” sayriya jamg’armasi tashkil etildi. Dunyoning taniqli siyosat arboblari, olimlari, yozuvchilari, tarixchilari ishtirokida ilmiy – amaliy anjumanlar o’tkazildi. Prezident farmoni bilan yuksak mukofot Amir Temur ordeni ta’sis etildi. Temuriylar tarixi davlat muzeyining barpo etilishi respublikamiz, xalqimiz hayotida muhim voqea bo’ldi. Yubiley munosabati bilan kuylab tarixiy-ilmiy asarlar, risolalar, albomlar va boshqalar. Shu o’rinda Amir Temurning o’zi yaratgan “Temur tuzuklari” risolasini akademik Buriboy Axmedovning “Amir Temur” tarixiy romanini, Erkin Azimovning “Amir Temur saltanati” risolasini, Abdulla Oripovning “Sohibqiron” she’riy dramasini, Sharafiddin Ali Yazdiy va Nizomiddin Shomiylarning “Zafarnoma” asarlarini F.Ashrlfiyning “Temuriylar davri miniatyurasi” kabi nashrlarni alohida qayd etish mumkin. Yuqorida aytganimizdek, o’zoq yillar davomida mustamlaka va qaramlik iskanjasi ostida kun kechirgan xalqimiz Amir Temur kabi o’z vatandoshini qadrlash, uning tarixiy mavqeyini munosib o’rniga ko’yish imkonidan maxrum edi. Bunga intilgan, harakat qilgan olim, faylasuf, tadqiqotchiga millatchi, o’tmishni ideallashtiruvchi degan tamg’a bosilar edi. Mustaqillik tufayli bularning hammasiga barham berildi. Mustaqillikning manashu nurafshon kunlarida yurtimiz uzra Amir Temurning ruhi bizdan rozi bo’lib kezib yurgan bo’lsa ne ajab! “... davlatchiligimiz asoslarini yaratib ketgan Temur bobomiz g’ayrat- shijoati, yuksak aql-zakovati, tadbirkorligi, elparvarligi bilan bizga hamisha ibrat namunasi bo’lib qolg’usidir. Biz u zoti oliydan hamisha ruhiy madad olamiz”1. Bularning hammasi Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mustaqillik tufayli o’zbek xalqining ma’naviy tiklanishi borasida olib borilayotgan keng jabhadagi xayrli ishlardan bir nishona xolos. Takrorlash uchun savollar:
7-Mavzu. Jadidchilarning ma`rifatparvarlik harakatlari va ularning xalq ma`naviyatini ko`tarishda tutgan o`rni. Reja:
Adabiyotlar:
Jadidchilik harakatining mazmuni va unig umumxalq ma`naviyatini ko`tarishdagi ro`li Ma’rifatning lug’oviy ma’nosi bilishi, tanish bilim demakdir. Boshqacha aytganda ma’rifat bilmoq, kishilarning ong-bilimini, madaniyatni oshirishga qaratilgan ta’lim tarbiya jarayonlaridir. Ma’rifat so’zining ko’plikdagi ma’nosi maorifdir. Ma’rifat atama sifatida-tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqidagi turli-tuman bilimlar, ma’lumotlar majmuasini bildiradi. Ma’rifatli degani-bilimni, muayyan sohada ma’lumoti bor demakdir. Ma’rifatni hayotga singdirish maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Demak ma’rifat –bilim va madaniyatning qo’shma mazmuni bo’lib, maorif esa ana shu mazmunni yoyish quroli, vositasidir. Ma’rifat asosan umumiy va o’rta maxsus bilim beruvchi maktab va kasb-hunar kollejlarida tarqatiladi. Ma’rifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bo’lib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning hamma turlari, shakllari va sohalarini o’z ichiga oladi. Jamiyatda ma’rifat, ya’ni bilim ma’rifatparvarlar orqali yoyiladi. Ma’rifatparvar-ma’rifat uchun kurashuvchi ilm, blim chirog’ini yoquvchi, ma’rifat xomiysi va tarafdori demakdir. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir tarixiy davrga o’tishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonning eng-etuk, ongli, oq-qorani tanigan, fidoiy, elim, yurtim deb yashavchi, uzoqni ko’zlovchi ma’naviyatli kishilari ma’rifatparvarlik bilin shug’ullanadilar. Ma’rifatparvarlar odamda davr uchun, jamiyatning, mamlakatning, xalqning buguni va kelajagi uchun muhim g’oyalarni ilgari suradilar, shu g’oyalarni amalga oshirish uchun kurash olib boradilar. Ma’rifat ma’naviy qaramlik, qo’rquv bartaraf etadi. Insonga beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat baxsh etadi. Shuning uchun ozodlik uchun kurashchilar mamlakat, millat ozodligini xalqning ma’rifiy uyg’oqligida deb biladilar va ma’rifat uchun kurashadilar. Turkiston ma’rifatchiligi maktabi boy o’tmish va ulkan merosga ega. Maxmudxo’ja Behbudiy, Mutavvarqori Abdurashidxonov, Abdulqodir Shakuriy, Ashulli Zoxidiy, Saidrasul Saidaziziy, Ishoqxon Ibrat va Axmad Danishlar XIX asr oxirlarida faoliyat boshlab, mamlakatni, xalqni milliy zulm va qoloqlikdan xolos etishning yagona yo’li ma’rifatda deb bildilar. Bu fidoiy zodlar mustabid tuzum va jaholatga, ma’naviy qullik va zulm-zo’ravonlikka qarshi bor kuchlari bilan kurash olib bordilar. Bu ma’rifatparvar bobolarimiz dunyo kezib, jahon xalqlarining ilmu-ma’rifati, madaniyati bilan tanishib, mustamlaka o’lkan, uning kishanlarini ilm chirog’i bilangina parchalamoq, ozodlik sari boshlamoq mumkin ekanligini chuqur his etdilar. Shu sababli ham eng avvalo yurtimizda maktab-maorif ishlarini rivojlanishida ham nazariy ham amaliy jihatdan azmu shijoat namunasini ko’rsatdilar. Ko’rinadiki, jadidchilik, ma’rifatchilik ham millatni ma’rifatli qilish, ma’naviyatni yuksaltirish maqsadlarida yuzaga kelgan buyuk tarixiy harakatdir. Jadidchilikning asosida “Jadid” so’z yotadi. Jadidning ma’nosi “yangi demadir, u shunchaki “yangi” yo bo’lmasa “yangilik tarafdori” degani emas. Balki “yangi tafakkur” , “yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni o’zida mujassam etgan. Jadidchilik g’oyasi Millat va Vatanning hayot–momot masalasi kun tartibiga qo’yilgan haqida bong uradi. Chaqmoqdek charaqlab uning bag’ridagi jarohatlarni yoritadi. Obirahmat bo’lib, ona-Turkiston ko’ksidagi maorif, matbuot, teatr nihollariga hayot baxsh etadi. Bu g’oyaning asosida milliy uyg’onish, milliy mustaqillik uchun kurash yotadi. Jadidchilikning mohiyatini Millat va Vatanni anglashdan ular manfaati uchun ko’rashgacha bo’lgan qizg’in va hayojonli jarayon tashkil qiladi. Bu harakat millatni ham tarbiyalab bordi. Jadidlarimiz millatning yashamog’i, taraqqiy topmog’i uchun birinchi navbatda, ozod, mustaqil bo’lmog’i lozimligini anglab etadilar va tinch xalqni uyg’otishiga alohida e’tibor beradilar. Xalq esa, Po’latxon va Dukchi eshon voqealaridan “Turkiston” muxtoriyat” mohiyatini anglash va qo’llashgacha bo’lgan masofani bosib o’tdi. Jadidlarimiz siyosiy ishlar-haq-huquq, milliy davlat, hokmiyat masalalari bilan muntazam shug’ullandilar. Ayni paytda, maktab - maorif isloh qilina boshlandi. Milliy matbuot yo’lga qo’yildi. Teatr paydo bo’ldi. Yangi adabiyot shakllandi. Bir so’z bilan aytganda, yangi tafakkur maydonga keldi. Bu milliy o’zlikni anglash va mustaqillik mafkurasi edi. “Jadid” atamasi Turkiya turklarida ilk marta Sulton “Salim hukmronligi (1739-1802) davrida paydo bo’ldi. Avstriyaga elchi qilib yuborilgan Abubakr Ratib afandi shohga yozgan bildiruvlarida u erda ko’rgan idora tizimini “nizomi jadid” deb tushintiradi. 1789 yilgi Frantsuz inqilobidan keyin qurilgan yangi tizimni esa “Fransiya nizomi jadidi” deyila boshlandi. Shu yillari “nizomi jadid”-tor ma’noda askariy tizimni ovrupalashtirishni, keng ma’noda ilm-fan, maorif, sanoat va qishloq xo’jaligini zamonaviylashtirishni ko’zda tutadi. Jadid va qadim iborasi keyingi qarrorda maydonga kelgan bo’lsada, u mohiyatdan eskilik va yangilik, asrlarda va turg’unlik o’rtasidagi, eski kurashdir. “Yunon qadimchilari miloddan avvalgi IV asrda Suqroatni Jadidchilik qabohati bilan ayblab, qatl ettirdilar”, -deb yozadi. Ismoil Gaspiriskiy “Qadimchilik-Jadidchilik” (“tarjimon”, 1909 yil 19-son) maqolasida. Shundan hozirgacha, masalan, hatto zamonamizning eng madaniy, eng mutaraqkiy insonlari o’lan inglizlar orasida ham qadimchilar g’oyat ko’pdir”, -deb davom etadi muallif va bularning tepasida hatto olamga mashhur olimlar, siyosatchilar, iqtisodiyotchilar turganini aytadi. Abdulla Avloniy “Bu kunda madaniy millatlar urushlarini sanoat va tijoratga aylantirdilar va bu sohada bir-birlariga g’alaba va raqobat qila boshladilar”, -deb yozadi. Fitrat va Cho’lpon bo’larni “madaniyat vahshiylari” deb ataydilar. Mohiyat o’sha-o’sha, o’zgargan emas. Faqat shakllar har xil. Samovarni suvining ichida o’t yonati, bu erda sehr bor, binobarin noshar’iy, tome’larining shamlarini elektr bilan almashtirishga tish-tirnoqlari bilan qarshi chiqishi “usuli jadid” maktabini, zamonaviy fan-texnikasini rad et ish, gazeta, teatrga “shaytoniy ish”, “shakkohlik” deb qarash va ularning hammasidan kofirlik izlash jadid-qadim kurashining bir ko’rinishi sifatida namoyon bo’lgan edi. Jadidlik oqim emas, harakat. Ijtimoiy, siyosiy ma’rifiy harakat yaqingacha ham u faqat ma’rifatchilik harakati deb kelishdi. Bu ataylabdan qilingan edi. Maqsad- jadidchilikni doirasini toraytirish, sotsialistik-kommunistik mafkuradan boshqasi keng xalq ongini qamrab olishi, egallash mumkin emas, degan soxta tushunchaning asorati edi. Aslida esa:
bo’lib xizmat qildi:
bilan dunyo qurgan Turkiston muxtoriyati bu yo’ldagi amaliy harakatlarning dastlabki natijasi edi;
moslab chiqardi. “Rusiya jadidchitligi”, “Buxoro jadidchiligi”, “Turkmaniston jadidchiligi” degan atamalarni uchratamiz. Bizningcha, harakat umumiy, ko’rinishlar konkret bo’lganligi uchun farqli, mohiyat bitta yangilanish. Bu turli joyda turlicha namoyon bo’ldi. Masalan, Turkiyada 1839 yildagi mashhur Mustafo Rashiy Posho tomonidan yozilgan, Gulxoni xatti Humoyun” nomi bilan qirib, “Tanzimotni” boshlab bergan davr ham, bizcha, yangilanishdir - jadidchilikdir. To’g’ri, u asosan, g’arblashishni tamal qilib olgan edi. Shuning uchun ham ko’p o’tmay, bunga qarama-qarshi ravishda “turkchilik”, “usmonchilik”, “islomchilik”, “turonchilik” kabi milliy g’oyalar o’rtaga tashlaydi. Ovrupalashish bizda ham jadidchilikning muhim hususiyatlaridan biri bo’lgan. Chor hukumati bundan mahalliy halqni ruslashtirish yo’lida foydalandi ham. Lekin mezon-mahalliy halqning o’z dini va e’tiqodini dahlsiz qoldirish. Ovropa ilm-fanini shularning muhofazasiga xizmat qildirish uchun kurash ketdi. Turkchilik, islomchilik, mahalliy o’zbekchilik kabilarning bu erda ham maydonga kelishi bejiz emas. Aslida bizning jadidlarda fikr va g’oya qorishiqligi juda kuchli. Mana, masalan, yangi o’zbek adabiyotining shakllanishi boshida turgan Muqimiy, Furqatlarni oling. Ular 30-yillarda jadid adabiyoti vakillari sifatida to’g’ri talqin qilingan. Muqimiy o’z hajviy asarlarida savdo va sanoatning, ya’ni kapitalistik turmush tarzining milliy ahloqimizni buzayotganini tanqid qiladi. Furqat esa, uning hayotimizga kirib kelayotganini madh etadi. Biri tasdiq, ikkinchisi inkor yo’lidan boradi. Yoki Dukchi Eshonni oling. U kuch, zo’rlik bilan mustaqillikka erishish tarafdori, u ham jadid: din islohotchisi, siyosiy kurashchi, juda ko’p jadidlarimiz uni rad etdilar. Bir qator jadidlarimiz ongli suratda sovetlar bilan hamkorlik qildilar, kommunist bo’ldilar. Bu bilan ham hisoblashmoq kerak. Bu hol, ayniqsa, mustaqillik uchun olib borilgan kurashda yaqqol ko’rindi. Bu borada 3 yo’lni kuzatish mumkin: 1.Rusiyaga tobelikdan zo’rlik bilan qutulish, kuch bilan istiqlol olish (Dukchi Eshon qo’zg’oloni, 1916 yil mardikorlik harakati, bosmachilik). 2. Murosa yo’li. Ruslar yordamida ma’rifatga erishish. Ma’rifat masalasida haq-huquq olish, milliy xususiyatlarni tiklash (I.Gasriali, M.Behbudiy). 3. Hamkorlik yo’li. Chor ma’murlari, so’ng esa Sho’ro hukumati bilan birga ularning dasturlarida qatnashish va imkon bo’lishi bilan mustaqillikni qo’lga kiritish. Buning uchun ma’lum tayyorgarlik ko’rib borish (Munavvarqori, Hamza, Avloniy). Jadidlarning poydevori, tamal toshi usuli jadid maktabi edi. Bu tabiiy, hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi mumkin edi. Yangi avlodni esa etishtirmoq lozim. Eski an’anaviy usulda bu ishni amalga oshirish qiyin. Chunki zamon o’zgargan. U tezkorlikni talab qiladi. Ikkinchidan, bugungi o’quvchi tarix, jug’rofiya, iqtisod, fizika, kimyo, matematika kabi zamoniviy fanlarni bilishi kerak. Sungi uch-to’rt asr dunyo taqdirini boshqa o’zanga solib yubordi. Ovrupani oldinga olib chiqdi. Endi Ovrupo ilm-fanini egallamasdan dunyo bilan barobar yashab bo’lmaydi. Bu ilm-fanni o’zlashtirmoq uchun Ovrupo tillarini bilmoq kerak. Ayni paytda o’zlikni ham saqlamoq lozim. Din-diyonat ham zarur. Xullas, yashamoq uchun uchala jihatni ham ushlamoq kerak bo’ladi. Ushlaganda ham hech birini suiste’mol qilmasdan. Aks holda muvozanat buziladi. Muvozanat buzilishi esa, yomon oqibatlarga olib keladi. Masalan, yolg’izgina din ushlansa, dunyo qo’ldan ketadi. Faqat o’zlik, millat desak, yana dunyodan ajralib qolamiz. Birovning biz bilan ishi bo’lmaydi. Ovrupa talashsak, o’zlik yo’qoladi. Bu ham fojia. Bugun biz yuzma-yuz bo’lib turgan milliy g’oya, milliy mafkura masalalari bundan yuz yil oldin jadidlarimiz tomonidan ham kun tartibiga qo’yilgan va qizg’in muhokama qilingan edi. Avvalo, “Milliy” va “milliylik” haqida. Ma’lum bo’lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi bundan salkam ikki yarim ming yil muqaddam yashagan, Demokrit tomonidan qo’llanilgan ekan. U bu tushunchani “har bir mamlakaning yagona sohibi” deb tushuntiradi. Din va irq masalasi, millat va mazhab masalasi turkiy xalqlarda hech bir zamonda chetga surib qo’yilgan emas. Aksincha, hamisha diqqat-e’tiborda kelgan. Buyuk Navoiy zamondoshlarini ta’riflar ekan, -“shams ul-millat”, “zayn-ul-millat”, “nur ul-millat” sifatlarini qo’llaydi. Endi g’oya haqida. Xalqlar hayotidagi barcha voqealarning tog-zaminida u yoki bu g’oya yotadi. Eng ulug’ kashfiyotlar, avvalo ular haqidagi orzu-niyatlardan boshlangan. Islom g’oyalari yarim dunyoni bir hovuch arablar atrofiga birlashtirdi. Moskva atrofiga birlashuv g’oyasi qudratli Rusiyani maydonga keltirdi. Tenglik va ozodlik g’oyasi fantsuzlar mavqeini Ovrupada sarband qildi. G’oyasizlikchi! Tarix necha martalab aqlu iste’dodiga guvoh bo’lgan sharq xalqlari nega bunday zalolatga botdi? Necha yuz milion xitoylar, hindlar so’ngi ming yil davomida o’zlarini ko’rsata olmay, nega boshqalar etoviga tushib qoldilar. Sababi-g’oyasizlik Bir millatning – quvvat va matonati uning saodati va farog’ati ahlining oz-ko’pligi bilan emas, a’zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy xususiyatlarining darajasi bilan o’lchanadi. Ilmu-hunar g’ayrat va mehnat bilan ko’lga kiradi. G’ayrat va mehnat esa ilmu hunar tufayli samara beradi. Bular o’zaro bog’liq tushunchalardir. Qavmining ko’pchiligi jisman sog’ bo’lib, ilmu hunardan bebaxra qolishi va hayoti parishon bo’lib, o’zini himoya qilmoqdan ojiz holda tushishi mumkin. Ilm-ma’rifatda quvvatli Ovrupo millatlarining sog’lom Afrikani asoratga olishlari bejiz emas. Xo’sh, buning oldini olish uchun nima qilish kerak? Ma’rifatga ehtiyot, ilm-fanni egallash g’oyasi millatning ko’pchiligi tomonidan anglanish kerak. Darhaqiqat, jadidlarimiz olib borgan barcha ishlar matbuotning yo’lga- qo’yilishi, “usuli jadid” maktabi nazariyasi va amaliyoti, teatrchilik, hamma-hammasi shunga xizmat qildirildi. Shu tariqa har bir g’oyaning milliy g’oyaga aylanishi, jadidlarimiz fikricha ikki shartni taqozo etadi. 1. G’oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan, turish-turmushidan, asriy an’analaridan, o’zligidan va tabiiki, imkoniyatidan kelib chiqmog’i lozim.
boshqacha aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o’tga aylanmog’i, so’ngsiz ishtiyoq hosil qilmog’i kerak. Tabiiyki, har bir millat taraqqiy topmog’i uchun jahon ilm-fani yangiliklaridan, umuminsoniy g’oyalardan foydalanmog’i shart. Lekin muhim bir shart bilan. Bu fikr-g’oyalar millatning qalbi va ongidan o’tmog’i, “Milliylashmog’i” kerak. Shundagina u millat yo’lida xizmat qila oladi. Millat tushunchasi birlikni talab qiladi. Birlik deyilganda, asosan lisoniy, irqiy, diniy mushtaraklik ko’zda tutiladi. Shular asosida millatning uyg’onishi, o’z-o’zini anglashida muhim rol uynagan, lekin so’ngroq asossiz ravishda ayblov vosiqasiga aylantirilgan panislomizm, panturkizm, panturonizm, mahalliy millatchilik kabi tushuncha va atamalar paydo bo’ldi. Ularning ayrimlari o’z davrida milliy g’oya darajasiga ko’tarildi lekin siyosiy jihatdan amalga oshirish imkoniyati bo’lmagan uchun zamon qatlarida qolib ketdi. Dunyoda yashab turgan har bir millatning o’z fe’li-tabiatidan, hayot sharoiti va turmush tarzidan, maslak –e’tiqotidan kelib chiqqan, asosiy tarixiy tajribalari bilan mustahkamlanib, takomillashib borgan va boradigan fikr-qarashlari tizimi bor. Bu tizim millatning borliq va tabiatga munosabatidan tortib, jamiyat, axloq, siyosatigacha bo’lgan qarashlarini qamrab oladi. Davlatchiligi, uning kamoli va zavoli, idora tuzumi, askar tutumi. Zehniyati, zavqi –didi, imon-e’tiqodi kabi millatning tarixi, turmushi bilan bog’liq unlab masalalarni oydinlashtirmasdan u haqda aniq fikr bildirish qiyin. Lekin shunisi aniqki, milliy mafkura jamiyat hayotining jon tomiri. U qurisa, millat o’sishdan to’xtaydi, jamiyat buziladi. Uning asoslari tarixda, urf-udum, an’analarimizda. Uni tiklashning zarurligini birinchi bo’lib jadidlarimiz sezdilar. “Mafkura”–“fikr”dan olingan. Fikr-g’oya, demakdir. Fikr-g’oya ko’proq “hikmatli so’zlar”da maqollarda saqlanib qolgan. Mirza Bobur 1527 yilda bir ko’ngilsiz voqea munosabati bilan Humoyun va Kamronga hat yozadi. Jumladan, Kamronga maktubida “Sevarlarning itini ham sevarlar” degan otalar so’zini keltiradi. 1505 yilda Husayn Boyqaroning temuriylar qo’shinini Shayboniyga qarshi birlashtirish muhokama qilinadigan yig’inga taklifiga javoban esa, “El ayoq bila borsa, biz bosh bila borgaymiz. El tayoq bila borsa, biz tosh bilan borgaymiz”, -deb yozadi. Bu millatning muhabbatiga, sadoqatiga timsol. Muhabbat va sadoqatning bu millatda hech qachon chala-chulpa bo’lmaganligiga, hamisha butun kelganiga dalil. Mahmudxo’ja Behbudiy millatimizning ruslar tomonidan “Sart” atalishiga isyon qilib chiqqan bir maqolasida yozadi: “Qabilasining ismini va etti otasining otini bilmayturganlarni qul-marquq (man qurt shundan olingan) derlar”. Demak, bu millatnig tarixini tanishi, nomus-iftixor tuyg’usi banalnd bo’lgan. Mafkura tuqilmaydi, yaratilmaydi. Asriy an’analardan shakllanadi. Bu erda tarix muhim. Tarixning ham adabiyot, falsafa etnografiya, psixologiya bilan tutash nuqtalari ayricha ahamiyatga ega.
Jadidchilik g’oyalarini unig yorqin vakillaridan Behbudiy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, Fitrat, Fayzulla Xo’jaev, Sufizoda, Tavllo, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon Ishoqjon Ibrat kabilar g’oyat og’ir sharoitlarda targ’ib qilishga harakat qilganlar. Ular millatining kamolatini yuksaltirish, unig qadr-qimmatini erga urishga yo’l qo’ymaslik borasida katta ishlar qildilar. Ma’rifatchi jadidlar moddiy qiyinchiliklar, g’oyaviy-siyosiy tazyiqlarga qaramay millatning ma’naviy yuksalishi uchun imkoniyatlar yaratishiga harakat qildilar. Tarixning murakkab, mas’uliyatli burilish davrlarida millatning ongini yuksaltirish, milliy iftixor tuyg’usini kuchaytirish birinchi darajali vazifalardan ekanligini anglab etganliklari uchun ham bu boradagi barcha ishlarni o’z zimmalariga oldilar.
Fitrat (taxallusi aslism sharifi Abdurauf Abduraxim o’g’li) (1886-1938) – yozuvchi, tarixchi, adabiyotshunos, tilshunos, san’atshunos va siyosatshunos olim, davlat va jamoat arbobi. Birinchi o’zbek professori Turkiya, Xindiston, Arabiston va Rossiyaning yirik shaharlarida bo’lgan. O’qishni davom ettirish maqsadida Turkiyaga borib 1909-1913 yillarda Istambulda yashagan. Fitrat o’sha vaqtda Turkiyada kuchaygan yosh turklar harakati ta’sirida Turkiyadagi buxorolik yoshlar yordamida “Buxoro ta’limi maorif jamiyati”ni tuzadi. Jamiyat Buxoro va Turkiston maorifining olg’a siljishiga doir muhim ishlarni amalga oshiradi. Fitrat Turkiyada tahsil olish, ma’ruzalar o’qish bilan birga samarali ijod ham qilgan. 1909 yili Istambulda uning fors tilida yozgan “Munozara”, “Sayha” ( “Na’re”) she’riy majmuasi, 1912 yilda esa “Saliha hindi” (Bayonati sayyohi hindi) asarlari nashr etiladi. Keyinchalik Fitratning millatchi, turkparast va islomparast yozuvchi sifatida qoralanishiga sababchi bo’lgan bu asarlar XX asr boshlarida Turkistondagi milliy uyg’onishi - harkatining norasmiy dasturi bo’lib xizmat qilgan. Ayniqsa, “Munozara” va “Sayyohi hindi” asrarlari yoshlar dunyoqarashining keskin o’zgarishi va ularning jadidlar safiga kelib qushilishiga sababchi bo’lgan. Fitrat vataniga qaytgach jadidchilik g’oyalarini keng targ’ib etdi. Yosh buxoroliklar harakatining mafkurachisi va g’oyaviy rahbarlaridan biriga aylandi. 1915 yildan esa yosh buxoroliklar harakatining so’l qanotiga boshchilik qildi. 1917-1918 yilarda Samarqandda, 1918 yil martidan Toshkentga kelgan. 1919-1920 yillarda Afg’onistonni Toshkentdagi vokolatxonasida tarjimonlik qilgan, “Chig’atoy guruxning” ma’rifay-adabiy uyushmasini, shuningdek, “Tong” jurnalini tashkil etib, yosh ziyolilar avlodini millatparvorlik va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga kirishgan. BXSR tashkil topishi bilan Fitrat 1921 yilda maorif, 1922 yilda xorijiya –tashqi ishlar naziri, xalq xo’jaligi kengashi raisi, MIK va Xalq nozirlari sho’rosi raisining o’rinbosari va boshqa lavozimlarda ishladi. U shu davrda BXSR mablag’i hisobiga 70 nafar turkistonlik istiqbolli yoshlarning Germaniyaga borib o’qishi, Buxoroda Sharq musiqasi matabining tashkil etilishi, fan va madaniyat tarixigadoir xalq qo’lida sochib yotgan noyob qo’lyozmalarni to’plashda tashabbuskor bo’ldi. Fitrat 1923-1926 yillarda Maskvada Sharshunoslik ilmiy tekshirish institutida ishladi. 1927 yildan 1937 yilgacha Samarqand Oliy pedagogika instituti hamda Toshkentdagi Til va adabiyot institutlar faoliyat olib boradi Munavvarqori Abdurashidxonov (1878, Toshkent 1831 Maskva) – O’rta Osiyo jadidchilik harakatining yo’lboshchisi. XX asr o’zbek milliy matbuoti va yangi usuldagi milliy maktab asoschisi, yangi milliy teatr tashkilotchilardi biri, adib va shoir. Munavvarqori ham boshqa jadidlar kabi Vatan ravnaqi va milliy taraqqiyotining asosiy omili deb xalqini savodli va ma’rifatli qilishni tushunadi. U ana shu fikrdan kelib chiqib Toshkentda 1901 yilda usuli jadid maqtabini ochgan va shu maktablar uchun maxsus o’quv dasturlari tuzgan, darsliklar yozgan. 1904 yildan boshlab ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotga aralasha boshlagan. 1906 yildan “O’rta Osiyoning umrguzorligi”, “Taraqqiy” gazetalarida adabiy xodim. Shu yili nashr va muxarrir sifatida “Xurshid” gazetasini tashkil etgan. “Shuxrat”, (1907), “Tujjor” (1907), “Osiyo” (1908) gazetalarini g’oyaviy boshqargan va adabiy xodim vazifasini bajargan. Sung “Sadoyi Turkiston” (1914-1915) gazetasida mas’ul muxarrir muovini, “Al-isloh” jurnali. (1915-1917)da maxfiy muxarrir. “Najot” va “Kengash” (1917) gazetalarida mas’ul muxarrir. Munavvarqori turli jamiyat va uyushmalar tashkilotchisi. U “Jamiyat Imdodiya”(1909), “Turon” (1913), “Turkiston” kutbxonasi (1914), “Umid” (1914), “Maktab” (1914), “Kumak” (1921) jamiyat, tashkilot, shirkat va uyushmalarida muassis, muovin, rais. Munovvarqori bir qancha darsliklar muallifidir. Uning “Adibi avval” (1907), “Adib us-soniy” (1907), “Usuli hisob”, “Tarixi qavm”, “Tajvid” (1911), “Javoyiji diniya”. “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islomiya” (1912), “Er yuzi” (1916-1917), 4 qismdan iborat “O’zbekcha til saboqlari” (Shorasul Zunnun va Qayum Ramazon bilan birga) darsliklari bir necha marta chop etilgan. Evropa savdo-sanoat, ilm-fanini o’rganishga chaqirgan, ma’naviy qoloqlikni qoralagan. Chor va shuro hukumatlari olib borgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi izchil kurash olib borgan. 1917-1924 yillarda “Shuroyi islom” “Turk sdam markaziyat”, “Ittihod va taraqqiyot”, “Milliy ittihod”, “Nashri maorif” kabi jamiyat, firqa va tashkilotlar faoliyatiga rahbarlik qilgan. U vijdon erkinligini inkor etmagan dunyoviy demokratik davlat tarafdori bo’lgan. Umr bo’yi o’z vatanini mustaqil ko’rishni istagan. Maxmudxo’ja Behbudiy (1875-1919) – ma’rifatparvar, Turkiston jadidchilik harakatining rahnamosi. U yangi zamon o’zbek madaniyatining asoschisi: yangi maktab g’oyasining nazoratchisi va amalyotchisi, o’zbek dramachiligini boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, naashir, jurnalist. Yoshligidan ilm-fanga qiziqdi, hisob, huquq, din sohasini, shunigdek arab, fors, rus tillaridan chuqur saboq oldi. U Makkaga, Madinaga bordi, haj ziyoratini ado etib, Misr va Turkiya shaharlarida bo’ldi. Pretrburg, Minsk, Qozon, Ufa, Orenburg va Nijniy Novgorod kabi Rossiya shaharlarida yangi davr madaniyati bilan tanishdi. Yosh Behbudiy dunyo qarashining shakllanishida Rossiya jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gaspirinskiyning ta’siri katta bo’lgan. Mahmujxo’ja Bephbudiy bolalarga diniy va dunyoviy ilm berish bilan birga, millat farzandlarini zamonaviy ilm olish uchun taraqqiy topgan mamlakatlardagi o’quv yurtlariga yuborish kerak, degan masalani o’rtaga tashladi. U quyidagi uch qoidani olg’a suradi:
etishtirish;
ellar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy munosabatlarda jahon andozalari darajasida ish yuritadigan millatga aylanish. Uning tashabbusi bilan yangi usul maktablari ochildi. Adib bu maktablar uchun 1904-1909 yillarda “Risolai asbobi savod”, “Risolai jug’rofiyan umroniy”, “Risolai jug’rofiyan Rusiy”, “Kitobat ul-atfol”, “Amaliyoti islom”, “Muxtasar tarixi islom” kabi darslik va o’quv qo’llanmalari yozadi. Behbudiyning ma’rifatni o’stirishi uchun maktabning maorif sohasidagina xizmat qilib qolmasdan, dramaturugiya va matbuotni ham yo’lga qo’yadi. Uning “Padarkush” (1913) asari o’zbek dramasining ilk namunasidir. Muallif “Milliy fojiya” deb atalgan 3 parda, 4 manzarali bu drama hajman ixcham, mazmunan nihoyatda sodda edi. Bu asar o’qimagan bolaning buzuq yo’llarga kirib, o’z otasini o’ldirgani, nodonlik va jaholat pand berganligi haqida hikoya qiladi. “Padarkush” dastlab Samarqandda 1914 yiligi 15 yanvarida sahnaga qo’yiladi. Avloniyning “Turon” teatr truinasi tomonidan Toshkentda 1914 yilning 27 fevralida namoyish qilinadi. Boy rolini Avloniy ijro etadi. O’z maishatiga o’ralib, dunyoni unutgan millatdoshlarga spektakl kuchli ta’sir ko’rsatadi. Xalqning dunyoqarashi milliy ongning yuksaltirishda matbuotning o’rni nihoyatda muhim ekanligini bilgan Behbudiy 1913 yildan matbuot ishlari bilan shug’ullana boshlaydi. U “Samarqand” gazetasi va “Oyna” jurnalini nashr etishda bosh-qosh bo’ldi. “Nashriyoti Behbudiya” nomi bilan o’z xususiy nashriyotini ochdi. Behbudiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ma’rifatparvarlik g’oyalari asosiy o’rin tutadi. Behbudiy ilmi ma’rifat xalq ommasi tomonidan o’zlashtirib olingandagina ijtimoiy taraqqiyotda hal qiluvchi kuchga aylanadi, deb fikr yuritadi. U millat ozodligini ma’rifatparvarlik darajasi balan bog’lab, ma’rifatni ozodlikka erishishning yagona omili, deb ishongan. Millat ozod bo’lib, o’zining mustahkam davlatini o’rnatmaguncha, ijtimoiy adolatni tiklab bo’lmaydi degan xulosaga keladi. Behbudiy istiqlol haqida fikr yuritar ekan, har qanday zo’rovonlikni rad etadi. Uningcha zurovonlik g’ayriaxloqiy. Behbudiyning istiqlol olishni Ismoil Gaspiriali singari murosa yo’lini tanlab, ruslar yordamida ma’rifatga erishish, ma’rifat masalasida haq-huquqlarni ko’lga kiritishi milliy xususiyatlarni tiklashda deb biladi. Abdulla Avloniy (1878-1934 Toshkent). O’zbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan biri, ma’rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi. XX asr boshlarida Avoloniy jadidchilik harakatiga qo’shilib, faol ishtirokchilaridan biri bo’lib tanildi. U yangi usulda, yangicha maktab ochib, dars berdi va darsliklar yozdi. Maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya” ochib, etim va boquvchisini yo’qotgan bolalarni o’qitdi. Avloniy asos solgan yangi usul maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy ilm-fanni bolalarga o’rgatishini o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’ygan, yoshlarni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega bo’lishni ta’minlaydigan haqiqiy xalq maktabi bo’ldi. 1905 yilgi inqilobiy kutarilishlar behuda ketmadi. Podsho hukumati yon berishga majbur bo’ldi. 17 oktyabr Manifesti e’lon qilindi. Shaxsning daxlsizligi, vijdon, so’z, yig’ilishlar erkinligi ta’minlanishi haqida va’da berildi. Manifest matbuot ishlarining yurishib ketishiga yo’l ochdi. Rusiyaning barcha yirik shaharlaridagi singari Turkiston shaharlarida ham gazeta va jurnallar chop etila boshlandi: 1906 yilda Ismoil Obidiyning “Taraqqiy” gazetasi paydo bo’ldi. Ko’p o’tman “Xurshid”, “Tujjor”, “Osiyo” gazetalari chiqa boshladi. Abdulla Avloniy bularning maydonga kelishida bevosita ishtirok etdi. 1907 yil 4 dekabrda esa uning muxarrirligida “Shuxrat” gazetasining birinchi soni bosmadan chiqdi. A.Avloniy uni o’z uyida Sanyorlar ko’chasida tayyorlab chop etdi. Umuman, Avloniy ijodiy va amaliy ish bilan qizg’in shug’ullandi. O’z she’rlarini “Hijron”, taxallusi bilan e’lon qildi. Maqolalarini esa “Mulla Abdulla”, “Avloniy”, “Abdulla Avloniy” nomlari bilan bosdirdi. So’ngroq uning ko’p ishlatgan laqablaridan biri “Indamas” bo’lgan edi. 1909 yilda “Jamiyati xayriya” ochdi va mahalliy xalq bolalarining o’qib bilim olishi uchun pul yig’ib, maktablarga tarqatdi. 1913 yilning oxirlarida toshkentlik mashhur jadidlar-taraqqiyparvarlarning tashabbusi bilan “Turon” jamiyati maydonga keldi.Jamiyatning 73 moddalik ushbu nizomida uning maqsad –vazifalari quyidagicha belgilangan. a) aholi o’rtasida sahna ishlariga, ezgulikka muhabbat uyg’onish, jiddiy munosabat o’stirish; b) xalq uchun spektakllar qo’yib berish va ular orqali xalqqa sog’lom hordiq bag’ishlash; v) ma’naviy va moddiy ahvolini yaxshilashga muxtoj bo’lgan. Turkiston o’lkasi doirasidagi musulmon e’tiqodiga mansub kishilarga yordam berish. Avloniy truppasi sahnalashtirgan birinchi asar Behbudiyning “Padarkush”i bo’ldi. 1914 yil 27 fevral Toshkentning 2000 kishilik muhtasham “Kolizey” teatri tomoshabinlar bilan to’la. Galereya va yo’laklarda ham odam qaynaydi. Sahna ochiladi. O’rta bo’yli, miqti, evropacha kiyingan kishi paydo bo’ladi. -Muhtaram jamoati! –gap boshlaydi u. -Bugun Toshqand xalqi hayotida tarixiy kundir” Notiq teatr va uning jamiyat hayotidagi o’rni haqida so’zlaydi. “Teatru uyunbozlik emas! Masxarabozlik ham emas, -davom etadi u. Teatr bamisoli oynavand bir uykim, kirgan har bir kimsa o’z husnu qabihini ko’ra olur...” Yuziga un surtib masxaraboz shakliga kirgan zotlar tabibi hoziqdirlar...” Notik teatrni har bir xalq, milliy taraqqiyotining muhim belgilaridan deb hisoblaydi, rus, frantsuz, turk, tatar, ozarbayjon turmushidan misollar keltiradi. U mashhur taraqqiychimiz Munavvarqori edi. Spektakl boshlandi. U mahalliy xalq turmushidan olingan, erli havoskor yoshlar tomonidan qo’yilgan birinchi sahna asari mashhur “Padarkush” edi Spektakl deklamatsiyaga ulanib ketdi. Taraqqiychilik tug’yon urub turgan “Oila munozarasi” tinglandi. Xalq milliy quylariga solib yozilgan, ijtimoiy dard bilan yoniq qo’shiqlar yangiradi. Nihoyat tomosha tugadi. Kishilar teatrdan olgan tassurotlarini qizg’in muhokama qilgancha tarqaldilar. “Turon” o’z faoliyatini shunday boshlagan edi. Truppa ishi qardoshlar ham ishtirok etdilar. Jumladan, A.Avloniy taniqli tatar rejissyori 3 aki Boyazidskiy, mashhur Ozorboyjon san’atkori Sidqiy Ruhillo bilan hamkorlik qildi. Masalan, trupponing spektakllarini Zani Boyazidskiy sahnaga qo’ygan edi. Truppaning g’oyaviy-badiiy rahbari A.Avloniy edi. 1914 yilning 26 dekabrda truppa “ Turkiston” nomi bilan Farg’ona vodiysi bo’ylab safarga chiqdi, bir qator shaharlarda gastrolda bo’ldi. Agar siz usha yillari chiqib turgan vaqtli matbuot saxifalariga ko’z tashlasangiz, truppaning Qo’qon (1915 yil 7 yanvar), Andijon (9 yanvar), Namangan (21-24 yanvar), O’sh (29 yanvar)da qo’ygan spektakllari va ularda A.Avloniyning faol ishtiroki, xususan ijrochilik mahoratiga oid ehtiros bilan yozilgan maqolalariga duch kelasiz. “1915 yilda maxalla xalqi, domlamiz” “teatrchi” bo’ldi, “masxaraboz bo’ldi”, -deb meni maktabdan quvib, Mirobod maxallasidagi boshlang’ich maktabni yoidilar”, -deb yozadi A.Avloniy o’z tarjimai holida. Ikkinchi tomondan hukumat siqardi. Teatrchiligini emas, yangi maktabni ham “usuli jadid”, “usuli savtiya” nomi bilan tarixga kirgan bu maktablar aslida chinakam fidoiylik namunalari edi. Shunga qaramay A.Avloniy ijtimoiy faoliyatda qizg’in davom etdi. Jumladan, uning shu yillarda “Nashriyot”, “Maktab” kabi shirkatlar tuzishda bosh-qosh bo’lganini eslash kifoya. Adib bularni keyinroq o’z tarjimai holida shunday izohlaydi. “Bu vaqtlarda bizning maqsadimiz zohirda teatru bo’lsa ham botinda Turkiston yoshlari siyosiy jihatdan birlashtiruv va inqilobga hozirlov edi. Darhaqiqat, bu jamiyatning ishtirokchilari xususan Munavvarqori, shoir Tovallo, Nizomiddin Xo’jaev, Ubaydullo Xo’jalar Turkistonning ma’lum va mashhur kishilari edilar. A.Avloniy 1917 yil Fevral voqealaridan keyin “Yashasin xalq jum huriyat!” shiori ostida “Turon” gazetasini chiqardi. Gazeta o’z maslak-maqsadini “Musulmonlar orasida ko’p yillardan beri –davom o’lkan udumga zurlik, bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo’ladurg’on jumxuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” deb e’lon qildi. 1908 yilda A.Vloniyning Mirobaddagi maktabi yopiladi. Buning sabablari ko’p bo’lishi kerak. A.Avloniy nazarimda, o’z tarjimai holida shulardan bittasini keltiradi: “Maktabimda er, odamlar, tog’-toshlar, daryo, osmon haqida suhbatlar o’tkazilmoqqa harakat qilganimni Mirobod johil kishilari bilishib, meni kofir bo’lding, deb maktabimni yopdilar”1Adib-1909 yildi Degrez mahallasida yana bir maktab ochadi. A.Avloniy dars berish jarayonida ochilayotgan yangi usuldagi maktablar uchun har jihatdan qo’lay bo’lgan ko’plab darsliklar yaratish zaruriyatini his qiladi. Negaki, yangi maktabning afzalligini shunchaki targ’ib qilish, o’z o’quvchilari misolida ko’rsatishi hali kifoya emas edi. Yangi o’quv sestemasining keng yoyilishi uchun uning printsiplaridan kelib chiqib yozilgan darsliklar ham kerak edi. A.Avloniy yozadi, “Bizim Turkiston maktabi islomiyasinda avvaldan oxira qadar ta’lim o’linajak kitoblar: Chor kitob”, “Sabotul ojizin”, “Fuzuliy”, “Navoiy”, “Xo’ja Hofiz”, “Bedil, “Maslak ul-muttaqin”lar kabi she’r kitoblar o’ldig’i jumlaning ma’lumidir. Bu kitoblarning ba’zilari e’tiqod va amaliyoti islomga talluq mushkul masalalardan iborat o’lg’onlaridin hamda aksarlari varsiy tilda yozilg’onlari uchun yosh bolalarning onlardan istifodalari, bir narsa anglamoqlari imkon xorijinda edi. Shuning uchun ham adibning 1909-1917 yillar davomida maxsus maqtab bolalari uchun yozilgan undan ortiq kitobi maydonga keldi. Uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy Guliston yoxud axloq”, “Maktab gulistoni” singari darsliklari; “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”-to’plami inqilobga qadar bir necha bor qayta bosilib chiqdi va Turkistonning juda ko’p usul maktablari uchun qo’llanma bo’lib xizmat qildi. “Muallim afandilar va adabiyot muhiblari banim bu asari nochizonalarimni iltifotsiz qoldurmadilar. Turkistonning eng mashhur muallimlari dars jadvalini kiritub, maydoni ta’lima quydilar”, -deb yozgan edi Avloniy mamnuniyat bilan.1 Mukammal insonni o’ylab. 1913 yilda Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari bosilib chiqdi. 1917 yilda ikkinchi marta nashr qilindi. Kitob maktablarning yuqori sinf o’quvchilariga darslik sifatida yozilgan. Lekin asrimiz boshlaridagi o’zbek jadid ma’rifatchiligining noyob hodisalaridan bo’lgan bu asarning ahamiyati faqat maktab doirasi bilan cheklanmadi. U adabiyot va axloq havoskorlari uchun ham qo’llanma bo’lib xizmat qildi. Asarda insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilm –axloq haqida fikr yuritiladi. Axloq, bu- xulqlar majmui. Xulq esa, ezgulik yoxud razillikning muayyan bir insonda namoyon bo’lish shakli. Binobarin, har bir xulq ezgulik va oliyjanoblikning yoki razilik va badbinlikning timsoli. Shu jihatdan ular yaxshi va yomonga bo’linadilar. Lekin bular kishida o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar to’g’ilishidan yomon bo’lib tug’ilmaydilar. Ularni muayyan sharoit yomon qiladi. Demak hamma narsa tarbiyaga bog’liq. Tarbiya “yo hayot yo, mamot, yo najot-yo halokat, yo sadoqt yo falokat” masalasidur. Tarbiya tug’ilgan kundan boshlanadi va umrning oxiriga qadar davom etadi. U ikki bosqichdan-uy va maktab tarbiyasidan iborat. Avloniy tarbiyaning doirasini keng tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo’ymaydi. “Sog’ tanda sog’ aql” degan hikmatning bejiz emasligini yaxshi biladi. Gapni, birinchi navbatda, bolaning sog’ligi haqida qayg’urish lozimligidan boshlaydi. “Badanning salomat, quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o’qumoq, o’rganmoq, o’rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdir”. Avloniy masalaning falsafiy asosiga ko’chdi. Jism bilan ruhning uzviy birligi haqida gap ochadi: badan tarbiyasining fikr tarbiyasiga ham ta’siri bordir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, maqsadga erishib bo’lmaydi. Jism bilan ruh, shakl bilan mazmunning uzviy birligi va ularning o’zaro bir-biriga ta’siri masalasi juda muhim va murakkab bo’lib, Avloniy uni asosan to’g’ri tushunadi va to’g’ri talqin qiladi. XIX asrning mashhur munaqqidlaridan biri yozadi: “Nimaiki mazmunda bo’lsa, shaklda o’z ifodasini topadi. Mana – bu odamning mudroq, tund ko’zlariga, bo’kib to’yib olganidan harsillab qolgan, bah-baqaloq, davang turqiga nazar tashlang. Naqadar hayvoniy qiyofa! Endi, mana bunisiga razm soling. Bu ozg’in, rangiar kishining ko’zlaridan qanday o’t chaqnaydi. U naqadar harakatchan, uning ovozida qanchalar ehtiros bor! Birinchisi-o’lik, ikkinchisida hayot yashaydi-to’g’ri emasmi!” Sinchiklab qarang, kishi jims bilan ruhning, ma’naviy olam bilan jismoniy hayotning o’zaro munosabatini ikki muhit, ikki davrda yashagan har ikki adibning deyarli bir xil tushunayotganligini his qilmay iloji yo’q. Bolalarda fikrlash iqtidorini hosil qilish, fikr tarbiyasi benihoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning “diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan” bo’lib, ularnnig yordamiga muhtoj. Negaki, “fikrning quvvati, ziynati, kengligi” muallimga ko’p jihatdan bog’liq. Bolalarning fikrlashi tarbiyachining o’zini fikrlash va intilish doirasi, saviyasi bilan ham aloqador. Bu xususda adibning keskin mulohazalari bor. Avloniy fikrini o’stirish masalasiga alohida e’tibor bilan qaraydi. XVIII asr frantsuz ma’rifatchilari aql va ongning roliga juda yuksak baho bergan edilar. Jahon adabiyotidagi ma’rifatchilik bosqichi bilan shug’ullangan tadqiqotchilar bu davr Evropa madaniyating umuman hamma jabhalarida uning ma’lum darajada ilohiylashtirilganligini e’tirof etadilar. Bu, tabiiyki, Evropa mamlakatlarida kapitalizmning rivoji, feodal -patriarxal munosabatlarning taraqqiyotiga to’g’anoq bo’lib qolishi, jamiyat hayotida ilm-fan rolining birdan kuchayib ketishi kabi qator omillarga bog’liq edi. XX asr boshlaridagi Turkistonda ham shunga yaqin sharoit maydonga keldi. O’lkamizda 1905 yildan keyin yaqqol ko’zga tashlangan fiqriy uyg’onish va madaniy ko’tarilish o’z mohiyati bilan XVIII asr frantsuz ma’rifatparvarchiligi ko’p jihatdan uxshash edi. Avloniy ma’rifatchiligining ildizi hama shunga borib taqaladi. “Turkiy guliston”.. da aql va ilmning, ma’naviy-axloqiy olamning favqulodda ehtiros bilan ulug’lanishi adib ma’rifatchiligining bevosita mazmunidan kelib chiqadi. Mana u nima deb yozadi: “Aql insonlarnnig piri komili, murshidi yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir..” muallif o’z fikrini yanada aniqroq va ravshanroq anglashi uchun shunday muqoyasa keltiradi: “Xayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan keladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish, tumshuq va tirnoqlar ila qaytarurlar. Lekin inson aql va idroki ssoviyasida o’ziga keladurgan zarar va zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilub, buynidan boylab, iplarining uchini qullariga bergan insonlarning aqlidur”. Hukamolardan biri. “Har narsa ko’paysa, arzon bo’lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaho bo’lur”-demish. Adibning qarashlarida Navoiyning inson haqidagi mashhur “inson-hilqat toji” nuqtai nazarining ta’siri yaqqol sezilib turadi. Uning fikricha ham aql faqat insongagina nasib etgan sifatdir jahonning ziynati oqil insonlardir. Yuqorida Avloniy aqlning ilm va tajriba soyasida kamol topishiga ishora qilgan edi. Darhaqiqat bular uzviy tushunchalardir. Ilm ham “insonlarning madori hayoti, rahbari najoti”, boringki, “dunyoning izzati”. U-“inson uchun g’oyat oliy va muqaddas bir fazilat”. Muallif bu fazilatlarni shunchaki qayd etmaydi, uning konkret hayotiy, amaliy ahamiyati ustida ham to’xtab o’tadi. Uning insonni kamolotga etkazishda bosh omil ekanligini atroflicha dalillashga harakat qiladi. Ilm egallash esa o’z-o’zidan bo’lmaydi, albatta. U har bir kishidan muayyan layoqat va qobiliyatni talab qiladi. Chunonchi, sinchkovlik har bir narsaga ibrat nazari bilan qaray olish, sa’y-g’ayrat, shijoat kabilar shunday sifatlar jumlasiga kiradi. “Inson ibrat nazari ila boqib, dunyo kitobidan o’z qadr-hissasini bilib olmog’i lozimdir”, deb yozadi, Avloniy. Ma’rifat sohibi bo’lmak uchun ahvoli olomdan xabardor bo’lmak kerak. Shunig uchun aql sohiblari, fatonat egalari o’zlariga foydasi bo’lsa-bo’lmasa sinchiklab qaragan narsalaridan bir hissa olmay qo’ymaslar!. Ziyraklik, ochiq fikrli bo’lishga intilishning ham ahamiyati katta. Bular hammasi yoshlikdan boshlanadi. Umr-g’animat, uni behuda ishlar bilan o’tkazib yuborish jinoyatdir. Adib zehn va idrokni quvvatlashtirish uchun o’qish –yozishni o’rganishga ulgurgan har bir bolani har xil kitoblar gazeta va jurnallar o’qishga va shu orqali dunyoning bordi-kueldisini anglash, u haqda fikr yurita olish darajasiga erishishga chorlaydi. Ilm olish riyozat chekishni, sa’y- g’ayratni talab etadi. Adibning obrazli ifodasiga ko’ra, ilm bamisoli badomning ichidagi mag’iz. Uni qo’lga kiritishi uchun mehnat qilish, chaqib po’chog’idan ajratib olish kerak. Avloniyninng vijdon haqidagi fikr-mulohazalari ham diqqatga sazovor. Uningcha, vijdon aql va tafakkur mezoni. Umuman olganda, bunday yondashish vijdonning ahamiyatini va mohiyatini to’g’ri tushinishga yordam beradi. Vijdon tarozisining “aql va hikmatga muvofiq” ishlariga muxabbat qo’ydirib, “qabohat va yomon” ishlardan “Nafrat” ettirishni aslida to’g’ri tushuntirish. Biroq uning to’g’rilik darajasi yaxshi yoki yomon deb nomlanadigan muayyan hodisaga nisbatan qo’llanilgandagina konkretlashadi. Adibning “yaxshi” va “yomon” tushunchalarini anglashida esa ma’lum mavhumlik yo’q emas. U bulari talqin qilganda, ko’pincha, aqlga muvofiq keladigan, muvofiq kelmaydigan degan printsipdan kelib chiqadi. “Agar ahmoq odam bo’lsa, o’z tug’ishgan birodarini ham sevmasligi mumkin, lekin Vatani, u qanday bo’lmasin, sevmaslik mumkin emas. Ammo bu muhabbat uning mavjud ahvoldan bir umr mamnunlik bo’lib qolmasligi, balki uni mukammallashtirishga chanqoq intilishdan iborat bo’lmog’i lozim”, -degan edi donishmandlardan biri. Vatan tuyg’usi eng insoniy, eng mo’’tabar tuyg’ulardan biri. Vatanni shunchaki sevish mumkin emas. Uning dardi bilan yashamoq, uning baxtidan quvonmoq, u bilan faxrlanmoq kerak. Avloniy Vatan Onadek muqaddas. Uni qadrlash, e’zozlash, uning shodlik va quvonchiga sherik bo’lish, g’am- hasratini baham ko’rish farzandning bo’rchi. Vatan va uning oldidagi burchni shunday tushunadi. Farzandlar ham har xil bo’ladi. Onaning baxtiga sherik bo’lib, baxtsizligida yolg’iz tashlab ketuvchi farzandlar ham topiladi. Vatanning ham fusunkor tabiatini, bog’-rog’larini xush ko’radigan, lekin tashvish va g’amlarini uylamaydigan farzandlar yo’q emas. Vatanni, u qanday bo’lmasin, sevish kerak. “Biz turkistonliklar o’z vatanimizni jonimizdan ortiq suydig’imiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumliq, issiq cho’llarini, eskimo’llar Shimol taraflarini, eng sovuq qor va muzlik erlarini boshqa erlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasilar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson erlarga o’z vatanlarini tashlab, hijrat qilurlar edi. Bobolarimiz “kishi yurtida sulton bo’lguncha, o’z yurtingda cho’pon bo’l”, -demishlar. Muallif o’z fikrini xilma-xil misollar bilan asoslashga harakat qiladi. Masalan, u shunday tamsilni keltiradi. Ayrim kishilar o’z havli-joylarini, mol-mulklarini sotib, Makkaga ziyoratga borishadi. Hatto shularning ham aksari yana o’z vatanlariga qaytib keladilar. “Buning sababi, ya’ni bularni tortib keturgon quvvat o’z vatanlari tuproqlarining mehru muhabbatidur” deydi. Jadidlarning qismati chor hukumati, Vaqtli hokimiyat va ayniqsa, sobiq Sho’rolar tuzumi davrida nihoyatda fojiyali bo’ldi. Ularning ko’pchiligiga yuqorida bayon qilingan talablari uchun millatchi “panto’rkist”, “panislomist”, degan tamg’a bosilib, qatag’on qilindi. Jadidlar g’oyalariga va harakatlariga qora chiziq tortildi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini yana bir asarga orqaga surdi. Jadidchilik bir asr davomida avval kommunistik g’oyaning taziyqida keyinchalik esa iskanjasida bo’lib, to’la ravishda namayon bo’la olmadi. Uning zaminlari shakllanishi tarzini o’rganishga intilganlar ham taziyq ostiga olindi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqlarining erki, mustaqilligi, milliy davlatchilik g’oyalari, ma’rifati uchun kurashgan vatanparvarlarning muborak nomlari tiklandi, asarlari chop etildi. Jadidchilar umummiliy ma’rifatni ko’tarish, milliy ongni rivojlantirish, miliy birlikka erishish, jahon madaniyatini egillash kabi g’oyalar bilan milliy ma’naviyatimiz rivojiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar.
Ma’rifatchi jadidlar moddiy qiyinchiliklar, g’oyaviy-siyosiy tazyiqlarga qaramay millatning ma’naviy yuksalishi uchun imkoniyatlar yaratishiga harakat qildilar. Tarixning murakkab, mas’uliyatli burilish davrlarida millatning ongini yuksaltirish, milliy iftixor tuyg’usini kuchaytirish birinchi darajali vazifalardan ekanligini anglab etganliklari uchun ham bu boradagi barcha ishlarni o’z zimmalariga oldilar. Behbudiy, Fitrat, Abdulla Avloniy, Munavvarqori va boshqa millat uchun jonkuyar jadidlar maktablar ochar, ular o’zlari dars berar, o’quv qo’llanmalari yozar, nashr etar va bu yo’lda jonbozlik ko’rsatar edilar. Bu yo’lda hatto o’z mablag’larini ayamaganlar. Bunday saxovotpeshalik, savobtalablik kabi ezgu ishlar bizning hozirgi mustaqil ravojlanishimiz uchun ham nihoyatda zarur. Biz erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish sari intilmoqdimiz. Bu ulug’vor vazifalarni hal etish, Prezidentimiz Islom Karimovning “Turkiston gazetasi muxbirini savollariga bergan javoblari, ya’ni “O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan ko’rmoqdamiz”da: “Bugun jamiyatimiz oldida turgan bu ulug’vor va murakkab vazifalarni hal qilish, eng avvalo, ta’lim-tarbiya, ma’rifat masalasiga borib taqaladi. Bu masala keng jamoatchilik diqqatini jalb etish kerak. Matbuot orqali, televidenie orqali odamlarda ma’rifatparvarlik g’oyalarini tarbiyalash. Maktab-maorif tarmoqlariga xomiylik, saxovatpeshalik, savobtalablik kabi ezgu xususiyatlarni kuchaytirish zarur”1.-deb ta’kidlaganlarida yuqorida biz kalamga olgan fidoiy, saxiy, millatparvar insonlar kabi bo’lishga chorlayotgan bo’lsalar, ne ajab! Fitrat (taxallusi aslism sharifi Abdurauf Abduraxim o’g’li) (1886-1938) – yozuvchi, tarixchi, adabiyotshunos, tilshunos, san’atshunos va siyosatshunos olim, davlat va jamoat arbobi. Birinchi o’zbek professori Turkiya, Xindiston, Arabiston va Rossiyaning yirik shaharlarida bo’lgan. O’qishni davom ettirish maqsadida Turkiyaga borib 1909-1913 yillarda Istambulda yashagan. Fitrat o’sha vaqtda Turkiyada kuchaygan yosh turklar harakati ta’sirida Turkiyadagi buxorolik yoshlar yordamida “Buxoro ta’limi maorif jamiyati”ni tuzadi. Jamiyat Buxoro va Turkiston maorifining olg’a siljishiga doir muhim ishlarni amalga oshiradi. Fitrat Turkiyada tahsil olish, ma’ruzalar o’qish bilan birga samarali ijod ham qilgan. 1909 yili Istambulda uning fors tilida yozgan “Munozara”, “Sayha” ( “Na’re”) she’riy majmuasi, 1912 yilda esa “Saliha hindi” (Bayonati sayyohi hindi) asarlari nashr etiladi. Keyinchalik Fitratning millatchi, turkparast va islomparast yozuvchi sifatida qoralanishiga sababchi bo’lgan bu asarlar XX asr boshlarida Turkistondagi milliy uyg’onishi - harkatining norasmiy dasturi bo’lib xizmat qilgan. Ayniqsa, “Munozara” va “Sayyohi hindi” asrarlari yoshlar dunyoqarashining keskin o’zgarishi va ularning jadidlar safiga kelib qushilishiga sababchi bo’lgan. Fitrat vataniga qaytgach jadidchilik g’oyalarini keng targ’ib etdi. Yosh buxoroliklar harakatining mafkurachisi va g’oyaviy rahbarlaridan biriga aylandi. 1915 yildan esa yosh buxoroliklar harakatining so’l qanotiga boshchilik qildi. 1917-1918 yilarda Samarqandda, 1918 yil martidan Toshkentga kelgan. 1919-1920 yillarda Afg’onistonni Toshkentdagi vokolatxonasida tarjimonlik qilgan, “Chig’atoy guruxning” ma’rifay-adabiy uyushmasini, shuningdek, “Tong” jurnalini tashkil etib, yosh ziyolilar avlodini millatparvorlik va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga kirishgan. BXSR tashkil topishi bilan Fitrat 1921 yilda maorif, 1922 yilda xorijiya –tashqi ishlar naziri, xalq xo’jaligi kengashi raisi, MIK va Xalq nozirlari sho’rosi raisining o’rinbosari va boshqa lavozimlarda ishladi. U shu davrda BXSR mablag’i hisobiga 70 nafar turkistonlik istiqbolli yoshlarning Germaniyaga borib o’qishi, Buxoroda Sharq musiqasi matabining tashkil etilishi, fan va madaniyat tarixigadoir xalq qo’lida sochib yotgan noyob qo’lyozmalarni to’plashda tashabbuskor bo’ldi. Fitrat 1923-1926 yillarda Maskvada Sharshunoslik ilmiy tekshirish institutida ishladi. 1927 yildan 1937 yilgacha Samarqand Oliy pedagogika instituti hamda Toshkentdagi Til va adabiyot institutlar faoliyat olib boradi Munavvarqori Abdurashidxonov (1878, Toshkent 1831 Maskva) – O’rta Osiyo jadidchilik harakatining yo’lboshchisi. XX asr o’zbek milliy matbuoti va yangi usuldagi milliy maktab asoschisi, yangi milliy teatr tashkilotchilardi biri, adib va shoir. Munavvarqori ham boshqa jadidlar kabi Vatan ravnaqi va milliy taraqqiyotining asosiy omili deb xalqini savodli va ma’rifatli qilishni tushunadi. U ana shu fikrdan kelib chiqib Toshkentda 1901 yilda usuli jadid maqtabini ochgan va shu maktablar uchun maxsus o’quv dasturlari tuzgan, darsliklar yozgan. 1904 yildan boshlab ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotga aralasha boshlagan. 1906 yildan “O’rta Osiyoning umrguzorligi”, “Taraqqiy” gazetalarida adabiy xodim. Shu yili nashr va muxarrir sifatida “Xurshid” gazetasini tashkil etgan. “Shuxrat”, (1907), “Tujjor” (1907), “Osiyo” (1908) gazetalarini g’oyaviy boshqargan va adabiy xodim vazifasini bajargan. Sung “Sadoyi Turkiston” (1914-1915) gazetasida mas’ul muxarrir muovini, “Al-isloh” jurnali. (1915-1917)da maxfiy muxarrir. “Najot” va “Kengash” (1917) gazetalarida mas’ul muxarrir. Munavvarqori turli jamiyat va uyushmalar tashkilotchisi. U “Jamiyat Imdodiya”(1909), “Turon” (1913), “Turkiston” kutbxonasi (1914), “Umid” (1914), “Maktab” (1914), “Kumak” (1921) jamiyat, tashkilot, shirkat va uyushmalarida muassis, muovin, rais. Munovvarqori bir qancha darsliklar muallifidir. Uning “Adibi avval” (1907), “Adib us-soniy” (1907), “Usuli hisob”, “Tarixi qavm”, “Tajvid” (1911), “Javoyiji diniya”. “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islomiya” (1912), “Er yuzi” (1916-1917), 4 qismdan iborat “O’zbekcha til saboqlari” (Shorasul Zunnun va Qayum Ramazon bilan birga) darsliklari bir necha marta chop etilgan. Evropa savdo-sanoat, ilm-fanini o’rganishga chaqirgan, ma’naviy qoloqlikni qoralagan. Chor va shuro hukumatlari olib borgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi izchil kurash olib borgan. 1917-1924 yillarda “Shuroyi islom” “Turk sdam markaziyat”, “Ittihod va taraqqiyot”, “Milliy ittihod”, “Nashri maorif” kabi jamiyat, firqa va tashkilotlar faoliyatiga rahbarlik qilgan. U vijdon erkinligini inkor etmagan dunyoviy demokratik davlat tarafdori bo’lgan. Umr bo’yi o’z vatanini mustaqil ko’rishni istagan. Maxmudxo’ja Behbudiy (1875-1919) – ma’rifatparvar, Turkiston jadidchilik harakatining rahnamosi. U yangi zamon o’zbek madaniyatining asoschisi: yangi maktab g’oyasining nazoratchisi va amalyotchisi, o’zbek dramachiligini boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, naashir, jurnalist. Yoshligidan ilm-fanga qiziqdi, hisob, huquq, din sohasini, shunigdek arab, fors, rus tillaridan chuqur saboq oldi. U Makkaga, Madinaga bordi, haj ziyoratini ado etib, Misr va Turkiya shaharlarida bo’ldi. Pretrburg, Minsk, Qozon, Ufa, Orenburg va Nijniy Novgorod kabi Rossiya shaharlarida yangi davr madaniyati bilan tanishdi. Yosh Behbudiy dunyo qarashining shakllanishida Rossiya jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gaspirinskiyning ta’siri katta bo’lgan. Mahmujxo’ja Bephbudiy bolalarga diniy va dunyoviy ilm berish bilan birga, millat farzandlarini zamonaviy ilm olish uchun taraqqiy topgan mamlakatlardagi o’quv yurtlariga yuborish kerak, degan masalani o’rtaga tashladi. U quyidagi uch qoidani olg’a suradi:
etishtirish;
ellar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy munosabatlarda jahon andozalari darajasida ish yuritadigan millatga aylanish. Uning tashabbusi bilan yangi usul maktablari ochildi. Adib bu maktablar uchun 1904-1909 yillarda “Risolai asbobi savod”, “Risolai jug’rofiyan umroniy”, “Risolai jug’rofiyan Rusiy”, “Kitobat ul-atfol”, “Amaliyoti islom”, “Muxtasar tarixi islom” kabi darslik va o’quv qo’llanmalari yozadi. Behbudiyning ma’rifatni o’stirishi uchun maktabning maorif sohasidagina xizmat qilib qolmasdan, dramaturugiya va matbuotni ham yo’lga qo’yadi. Uning “Padarkush” (1913) asari o’zbek dramasining ilk namunasidir. Muallif “Milliy fojiya” deb atalgan 3 parda, 4 manzarali bu drama hajman ixcham, mazmunan nihoyatda sodda edi. Bu asar o’qimagan bolaning buzuq yo’llarga kirib, o’z otasini o’ldirgani, nodonlik va jaholat pand berganligi haqida hikoya qiladi. “Padarkush” dastlab Samarqandda 1914 yiligi 15 yanvarida sahnaga qo’yiladi. Avloniyning “Turon” teatr truinasi tomonidan Toshkentda 1914 yilning 27 fevralida namoyish qilinadi. Boy rolini Avloniy ijro etadi. O’z maishatiga o’ralib, dunyoni unutgan millatdoshlarga spektakl kuchli ta’sir ko’rsatadi. Xalqning dunyoqarashi milliy ongning yuksaltirishda matbuotning o’rni nihoyatda muhim ekanligini bilgan Behbudiy 1913 yildan matbuot ishlari bilan shug’ullana boshlaydi. U “Samarqand” gazetasi va “Oyna” jurnalini nashr etishda bosh-qosh bo’ldi. “Nashriyoti Behbudiya” nomi bilan o’z xususiy nashriyotini ochdi. Behbudiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ma’rifatparvarlik g’oyalari asosiy o’rin tutadi. Behbudiy ilmi ma’rifat xalq ommasi tomonidan o’zlashtirib olingandagina ijtimoiy taraqqiyotda hal qiluvchi kuchga aylanadi, deb fikr yuritadi. U millat ozodligini ma’rifatparvarlik darajasi balan bog’lab, ma’rifatni ozodlikka erishishning yagona omili, deb ishongan. Millat ozod bo’lib, o’zining mustahkam davlatini o’rnatmaguncha, ijtimoiy adolatni tiklab bo’lmaydi degan xulosaga keladi. Behbudiy istiqlol haqida fikr yuritar ekan, har qanday zo’rovonlikni rad etadi. Uningcha zurovonlik g’ayriaxloqiy. Behbudiyning istiqlol olishni Ismoil Gaspiriali singari murosa yo’lini tanlab, ruslar yordamida ma’rifatga erishish, ma’rifat masalasida haq-huquqlarni ko’lga kiritishi milliy xususiyatlarni tiklashda deb biladi. Abdulla Avloniy (1878-1934 Toshkent). O’zbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan biri, ma’rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi. XX asr boshlarida Avoloniy jadidchilik harakatiga qo’shilib, faol ishtirokchilaridan biri bo’lib tanildi. U yangi usulda, yangicha maktab ochib, dars berdi va darsliklar yozdi. Maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya” ochib, etim va boquvchisini yo’qotgan bolalarni o’qitdi. Avloniy asos solgan yangi usul maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy ilm-fanni bolalarga o’rgatishini o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’ygan, yoshlarni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega bo’lishni ta’minlaydigan haqiqiy xalq maktabi bo’ldi. 1905 yilgi inqilobiy kutarilishlar behuda ketmadi. Podsho hukumati yon berishga majbur bo’ldi. 17 oktyabr Manifesti e’lon qilindi. Shaxsning daxlsizligi, vijdon, so’z, yig’ilishlar erkinligi ta’minlanishi haqida va’da berildi. Manifest matbuot ishlarining yurishib ketishiga yo’l ochdi. Rusiyaning barcha yirik shaharlaridagi singari Turkiston shaharlarida ham gazeta va jurnallar chop etila boshlandi: 1906 yilda Ismoil Obidiyning “Taraqqiy” gazetasi paydo bo’ldi. Ko’p o’tman “Xurshid”, “Tujjor”, “Osiyo” gazetalari chiqa boshladi. Abdulla Avloniy bularning maydonga kelishida bevosita ishtirok etdi. 1907 yil 4 dekabrda esa uning muxarrirligida “Shuxrat” gazetasining birinchi soni bosmadan chiqdi. A.Avloniy uni o’z uyida Sanyorlar ko’chasida tayyorlab chop etdi. Umuman, Avloniy ijodiy va amaliy ish bilan qizg’in shug’ullandi. O’z she’rlarini “Hijron”, taxallusi bilan e’lon qildi. Maqolalarini esa “Mulla Abdulla”, “Avloniy”, “Abdulla Avloniy” nomlari bilan bosdirdi. So’ngroq uning ko’p ishlatgan laqablaridan biri “Indamas” bo’lgan edi. 1909 yilda “Jamiyati xayriya” ochdi va mahalliy xalq bolalarining o’qib bilim olishi uchun pul yig’ib, maktablarga tarqatdi. 1913 yilning oxirlarida toshkentlik mashhur jadidlar-taraqqiyparvarlarning tashabbusi bilan “Turon” jamiyati maydonga keldi.Jamiyatning 73 moddalik ushbu nizomida uning maqsad –vazifalari quyidagicha belgilangan. a) aholi o’rtasida sahna ishlariga, ezgulikka muhabbat uyg’onish, jiddiy munosabat o’stirish; b) xalq uchun spektakllar qo’yib berish va ular orqali xalqqa sog’lom hordiq bag’ishlash; v) ma’naviy va moddiy ahvolini yaxshilashga muxtoj bo’lgan. Turkiston o’lkasi doirasidagi musulmon e’tiqodiga mansub kishilarga yordam berish. Avloniy truppasi sahnalashtirgan birinchi asar Behbudiyning “Padarkush”i bo’ldi. 1914 yil 27 fevral Toshkentning 2000 kishilik muhtasham “Kolizey” teatri tomoshabinlar bilan to’la. Galereya va yo’laklarda ham odam qaynaydi. Sahna ochiladi. O’rta bo’yli, miqti, evropacha kiyingan kishi paydo bo’ladi. -Muhtaram jamoati! –gap boshlaydi u. -Bugun Toshqand xalqi hayotida tarixiy kundir” Notiq teatr va uning jamiyat hayotidagi o’rni haqida so’zlaydi. “Teatru uyunbozlik emas! Masxarabozlik ham emas, -davom etadi u. Teatr bamisoli oynavand bir uykim, kirgan har bir kimsa o’z husnu qabihini ko’ra olur...” Yuziga un surtib masxaraboz shakliga kirgan zotlar tabibi hoziqdirlar...” Notik teatrni har bir xalq, milliy taraqqiyotining muhim belgilaridan deb hisoblaydi, rus, frantsuz, turk, tatar, ozarbayjon turmushidan misollar keltiradi. U mashhur taraqqiychimiz Munavvarqori edi. Spektakl boshlandi. U mahalliy xalq turmushidan olingan, erli havoskor yoshlar tomonidan qo’yilgan birinchi sahna asari mashhur “Padarkush” edi Spektakl deklamatsiyaga ulanib ketdi. Taraqqiychilik tug’yon urub turgan “Oila munozarasi” tinglandi. Xalq milliy quylariga solib yozilgan, ijtimoiy dard bilan yoniq qo’shiqlar yangiradi. Nihoyat tomosha tugadi. Kishilar teatrdan olgan tassurotlarini qizg’in muhokama qilgancha tarqaldilar. “Turon” o’z faoliyatini shunday boshlagan edi. Truppa ishi qardoshlar ham ishtirok etdilar. Jumladan, A.Avloniy taniqli tatar rejissyori 3 aki Boyazidskiy, mashhur Ozorboyjon san’atkori Sidqiy Ruhillo bilan hamkorlik qildi. Masalan, trupponing spektakllarini Zani Boyazidskiy sahnaga qo’ygan edi. Truppaning g’oyaviy-badiiy rahbari A.Avloniy edi. 1914 yilning 26 dekabrda truppa “ Turkiston” nomi bilan Farg’ona vodiysi bo’ylab safarga chiqdi, bir qator shaharlarda gastrolda bo’ldi. Agar siz usha yillari chiqib turgan vaqtli matbuot saxifalariga ko’z tashlasangiz, truppaning Qo’qon (1915 yil 7 yanvar), Andijon (9 yanvar), Namangan (21-24 yanvar), O’sh (29 yanvar)da qo’ygan spektakllari va ularda A.Avloniyning faol ishtiroki, xususan ijrochilik mahoratiga oid ehtiros bilan yozilgan maqolalariga duch kelasiz. “1915 yilda maxalla xalqi, domlamiz” “teatrchi” bo’ldi, “masxaraboz bo’ldi”, -deb meni maktabdan quvib, Mirobod maxallasidagi boshlang’ich maktabni yoidilar”, -deb yozadi A.Avloniy o’z tarjimai holida. Ikkinchi tomondan hukumat siqardi. Teatrchiligini emas, yangi maktabni ham “usuli jadid”, “usuli savtiya” nomi bilan tarixga kirgan bu maktablar aslida chinakam fidoiylik namunalari edi. Shunga qaramay A.Avloniy ijtimoiy faoliyatda qizg’in davom etdi. Jumladan, uning shu yillarda “Nashriyot”, “Maktab” kabi shirkatlar tuzishda bosh-qosh bo’lganini eslash kifoya. Adib bularni keyinroq o’z tarjimai holida shunday izohlaydi. “Bu vaqtlarda bizning maqsadimiz zohirda teatru bo’lsa ham botinda Turkiston yoshlari siyosiy jihatdan birlashtiruv va inqilobga hozirlov edi. Darhaqiqat, bu jamiyatning ishtirokchilari xususan Munavvarqori, shoir Tovallo, Nizomiddin Xo’jaev, Ubaydullo Xo’jalar Turkistonning ma’lum va mashhur kishilari edilar. A.Avloniy 1917 yil Fevral voqealaridan keyin “Yashasin xalq jum huriyat!” shiori ostida “Turon” gazetasini chiqardi. Gazeta o’z maslak-maqsadini “Musulmonlar orasida ko’p yillardan beri –davom o’lkan udumga zurlik, bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo’ladurg’on jumxuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” deb e’lon qildi. 1908 yilda A.Vloniyning Mirobaddagi maktabi yopiladi. Buning sabablari ko’p bo’lishi kerak. A.Avloniy nazarimda, o’z tarjimai holida shulardan bittasini keltiradi: “Maktabimda er, odamlar, tog’-toshlar, daryo, osmon haqida suhbatlar o’tkazilmoqqa harakat qilganimni Mirobod johil kishilari bilishib, meni kofir bo’lding, deb maktabimni yopdilar”1Adib-1909 yildi Degrez mahallasida yana bir maktab ochadi. A.Avloniy dars berish jarayonida ochilayotgan yangi usuldagi maktablar uchun har jihatdan qo’lay bo’lgan ko’plab darsliklar yaratish zaruriyatini his qiladi. Negaki, yangi maktabning afzalligini shunchaki targ’ib qilish, o’z o’quvchilari misolida ko’rsatishi hali kifoya emas edi. Yangi o’quv sestemasining keng yoyilishi uchun uning printsiplaridan kelib chiqib yozilgan darsliklar ham kerak edi. A.Avloniy yozadi, “Bizim Turkiston maktabi islomiyasinda avvaldan oxira qadar ta’lim o’linajak kitoblar: Chor kitob”, “Sabotul ojizin”, “Fuzuliy”, “Navoiy”, “Xo’ja Hofiz”, “Bedil, “Maslak ul-muttaqin”lar kabi she’r kitoblar o’ldig’i jumlaning ma’lumidir. Bu kitoblarning ba’zilari e’tiqod va amaliyoti islomga talluq mushkul masalalardan iborat o’lg’onlaridin hamda aksarlari varsiy tilda yozilg’onlari uchun yosh bolalarning onlardan istifodalari, bir narsa anglamoqlari imkon xorijinda edi. Shuning uchun ham adibning 1909-1917 yillar davomida maxsus maqtab bolalari uchun yozilgan undan ortiq kitobi maydonga keldi. Uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy Guliston yoxud axloq”, “Maktab gulistoni” singari darsliklari; “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”-to’plami inqilobga qadar bir necha bor qayta bosilib chiqdi va Turkistonning juda ko’p usul maktablari uchun qo’llanma bo’lib xizmat qildi. “Muallim afandilar va adabiyot muhiblari banim bu asari nochizonalarimni iltifotsiz qoldurmadilar. Turkistonning eng mashhur muallimlari dars jadvalini kiritub, maydoni ta’lima quydilar”, -deb yozgan edi Avloniy mamnuniyat bilan.1 Mukammal insonni o’ylab. 1913 yilda Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari bosilib chiqdi. 1917 yilda ikkinchi marta nashr qilindi. Kitob maktablarning yuqori sinf o’quvchilariga darslik sifatida yozilgan. Lekin asrimiz boshlaridagi o’zbek jadid ma’rifatchiligining noyob hodisalaridan bo’lgan bu asarning ahamiyati faqat maktab doirasi bilan cheklanmadi. U adabiyot va axloq havoskorlari uchun ham qo’llanma bo’lib xizmat qildi. Asarda insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilm –axloq haqida fikr yuritiladi. Axloq, bu- xulqlar majmui. Xulq esa, ezgulik yoxud razillikning muayyan bir insonda namoyon bo’lish shakli. Binobarin, har bir xulq ezgulik va oliyjanoblikning yoki razilik va badbinlikning timsoli. Shu jihatdan ular yaxshi va yomonga bo’linadilar. Lekin bular kishida o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar to’g’ilishidan yomon bo’lib tug’ilmaydilar. Ularni muayyan sharoit yomon qiladi. Demak hamma narsa tarbiyaga bog’liq. Tarbiya “yo hayot yo, mamot, yo najot-yo halokat, yo sadoqt yo falokat” masalasidur. Tarbiya tug’ilgan kundan boshlanadi va umrning oxiriga qadar davom etadi. U ikki bosqichdan-uy va maktab tarbiyasidan iborat. Avloniy tarbiyaning doirasini keng tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo’ymaydi. “Sog’ tanda sog’ aql” degan hikmatning bejiz emasligini yaxshi biladi. Gapni, birinchi navbatda, bolaning sog’ligi haqida qayg’urish lozimligidan boshlaydi. “Badanning salomat, quvvatli bo’lmog’i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o’qumoq, o’rganmoq, o’rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdir”. Avloniy masalaning falsafiy asosiga ko’chdi. Jism bilan ruhning uzviy birligi haqida gap ochadi: badan tarbiyasining fikr tarbiyasiga ham ta’siri bordir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, maqsadga erishib bo’lmaydi. Jism bilan ruh, shakl bilan mazmunning uzviy birligi va ularning o’zaro bir-biriga ta’siri masalasi juda muhim va murakkab bo’lib, Avloniy uni asosan to’g’ri tushunadi va to’g’ri talqin qiladi. XIX asrning mashhur munaqqidlaridan biri yozadi: “Nimaiki mazmunda bo’lsa, shaklda o’z ifodasini topadi. Mana – bu odamning mudroq, tund ko’zlariga, bo’kib to’yib olganidan harsillab qolgan, bah-baqaloq, davang turqiga nazar tashlang. Naqadar hayvoniy qiyofa! Endi, mana bunisiga razm soling. Bu ozg’in, rangiar kishining ko’zlaridan qanday o’t chaqnaydi. U naqadar harakatchan, uning ovozida qanchalar ehtiros bor! Birinchisi-o’lik, ikkinchisida hayot yashaydi-to’g’ri emasmi!” Sinchiklab qarang, kishi jims bilan ruhning, ma’naviy olam bilan jismoniy hayotning o’zaro munosabatini ikki muhit, ikki davrda yashagan har ikki adibning deyarli bir xil tushunayotganligini his qilmay iloji yo’q. Bolalarda fikrlash iqtidorini hosil qilish, fikr tarbiyasi benihoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning “diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan” bo’lib, ularnnig yordamiga muhtoj. Negaki, “fikrning quvvati, ziynati, kengligi” muallimga ko’p jihatdan bog’liq. Bolalarning fikrlashi tarbiyachining o’zini fikrlash va intilish doirasi, saviyasi bilan ham aloqador. Bu xususda adibning keskin mulohazalari bor. Avloniy fikrini o’stirish masalasiga alohida e’tibor bilan qaraydi. XVIII asr frantsuz ma’rifatchilari aql va ongning roliga juda yuksak baho bergan edilar. Jahon adabiyotidagi ma’rifatchilik bosqichi bilan shug’ullangan tadqiqotchilar bu davr Evropa madaniyating umuman hamma jabhalarida uning ma’lum darajada ilohiylashtirilganligini e’tirof etadilar. Bu, tabiiyki, Evropa mamlakatlarida kapitalizmning rivoji, feodal -patriarxal munosabatlarning taraqqiyotiga to’g’anoq bo’lib qolishi, jamiyat hayotida ilm-fan rolining birdan kuchayib ketishi kabi qator omillarga bog’liq edi. XX asr boshlaridagi Turkistonda ham shunga yaqin sharoit maydonga keldi. O’lkamizda 1905 yildan keyin yaqqol ko’zga tashlangan fiqriy uyg’onish va madaniy ko’tarilish o’z mohiyati bilan XVIII asr frantsuz ma’rifatparvarchiligi ko’p jihatdan uxshash edi. Avloniy ma’rifatchiligining ildizi hama shunga borib taqaladi. “Turkiy guliston”.. da aql va ilmning, ma’naviy-axloqiy olamning favqulodda ehtiros bilan ulug’lanishi adib ma’rifatchiligining bevosita mazmunidan kelib chiqadi. Mana u nima deb yozadi: “Aql insonlarnnig piri komili, murshidi yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir..” muallif o’z fikrini yanada aniqroq va ravshanroq anglashi uchun shunday muqoyasa keltiradi: “Xayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan keladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish, tumshuq va tirnoqlar ila qaytarurlar. Lekin inson aql va idroki ssoviyasida o’ziga keladurgan zarar va zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilub, buynidan boylab, iplarining uchini qullariga bergan insonlarning aqlidur”. Hukamolardan biri. “Har narsa ko’paysa, arzon bo’lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaho bo’lur”-demish. Adibning qarashlarida Navoiyning inson haqidagi mashhur “inson-hilqat toji” nuqtai nazarining ta’siri yaqqol sezilib turadi. Uning fikricha ham aql faqat insongagina nasib etgan sifatdir jahonning ziynati oqil insonlardir. Yuqorida Avloniy aqlning ilm va tajriba soyasida kamol topishiga ishora qilgan edi. Darhaqiqat bular uzviy tushunchalardir. Ilm ham “insonlarning madori hayoti, rahbari najoti”, boringki, “dunyoning izzati”. U-“inson uchun g’oyat oliy va muqaddas bir fazilat”. Muallif bu fazilatlarni shunchaki qayd etmaydi, uning konkret hayotiy, amaliy ahamiyati ustida ham to’xtab o’tadi. Uning insonni kamolotga etkazishda bosh omil ekanligini atroflicha dalillashga harakat qiladi. Ilm egallash esa o’z-o’zidan bo’lmaydi, albatta. U har bir kishidan muayyan layoqat va qobiliyatni talab qiladi. Chunonchi, sinchkovlik har bir narsaga ibrat nazari bilan qaray olish, sa’y-g’ayrat, shijoat kabilar shunday sifatlar jumlasiga kiradi. “Inson ibrat nazari ila boqib, dunyo kitobidan o’z qadr-hissasini bilib olmog’i lozimdir”, deb yozadi, Avloniy. Ma’rifat sohibi bo’lmak uchun ahvoli olomdan xabardor bo’lmak kerak. Shunig uchun aql sohiblari, fatonat egalari o’zlariga foydasi bo’lsa-bo’lmasa sinchiklab qaragan narsalaridan bir hissa olmay qo’ymaslar!. Ziyraklik, ochiq fikrli bo’lishga intilishning ham ahamiyati katta. Bular hammasi yoshlikdan boshlanadi. Umr-g’animat, uni behuda ishlar bilan o’tkazib yuborish jinoyatdir. Adib zehn va idrokni quvvatlashtirish uchun o’qish –yozishni o’rganishga ulgurgan har bir bolani har xil kitoblar gazeta va jurnallar o’qishga va shu orqali dunyoning bordi-kueldisini anglash, u haqda fikr yurita olish darajasiga erishishga chorlaydi. Ilm olish riyozat chekishni, sa’y- g’ayratni talab etadi. Adibning obrazli ifodasiga ko’ra, ilm bamisoli badomning ichidagi mag’iz. Uni qo’lga kiritishi uchun mehnat qilish, chaqib po’chog’idan ajratib olish kerak. Avloniyninng vijdon haqidagi fikr-mulohazalari ham diqqatga sazovor. Uningcha, vijdon aql va tafakkur mezoni. Umuman olganda, bunday yondashish vijdonning ahamiyatini va mohiyatini to’g’ri tushinishga yordam beradi. Vijdon tarozisining “aql va hikmatga muvofiq” ishlariga muxabbat qo’ydirib, “qabohat va yomon” ishlardan “Nafrat” ettirishni aslida to’g’ri tushuntirish. Biroq uning to’g’rilik darajasi yaxshi yoki yomon deb nomlanadigan muayyan hodisaga nisbatan qo’llanilgandagina konkretlashadi. Adibning “yaxshi” va “yomon” tushunchalarini anglashida esa ma’lum mavhumlik yo’q emas. U bulari talqin qilganda, ko’pincha, aqlga muvofiq keladigan, muvofiq kelmaydigan degan printsipdan kelib chiqadi. “Agar ahmoq odam bo’lsa, o’z tug’ishgan birodarini ham sevmasligi mumkin, lekin Vatani, u qanday bo’lmasin, sevmaslik mumkin emas. Ammo bu muhabbat uning mavjud ahvoldan bir umr mamnunlik bo’lib qolmasligi, balki uni mukammallashtirishga chanqoq intilishdan iborat bo’lmog’i lozim”, -degan edi donishmandlardan biri. Vatan tuyg’usi eng insoniy, eng mo’’tabar tuyg’ulardan biri. Vatanni shunchaki sevish mumkin emas. Uning dardi bilan yashamoq, uning baxtidan quvonmoq, u bilan faxrlanmoq kerak. Avloniy Vatan Onadek muqaddas. Uni qadrlash, e’zozlash, uning shodlik va quvonchiga sherik bo’lish, g’am- hasratini baham ko’rish farzandning bo’rchi. Vatan va uning oldidagi burchni shunday tushunadi. Farzandlar ham har xil bo’ladi. Onaning baxtiga sherik bo’lib, baxtsizligida yolg’iz tashlab ketuvchi farzandlar ham topiladi. Vatanning ham fusunkor tabiatini, bog’-rog’larini xush ko’radigan, lekin tashvish va g’amlarini uylamaydigan farzandlar yo’q emas. Vatanni, u qanday bo’lmasin, sevish kerak. “Biz turkistonliklar o’z vatanimizni jonimizdan ortiq suydig’imiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumliq, issiq cho’llarini, eskimo’llar Shimol taraflarini, eng sovuq qor va muzlik erlarini boshqa erlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasilar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson erlarga o’z vatanlarini tashlab, hijrat qilurlar edi. Bobolarimiz “kishi yurtida sulton bo’lguncha, o’z yurtingda cho’pon bo’l”, -demishlar. Muallif o’z fikrini xilma-xil misollar bilan asoslashga harakat qiladi. Masalan, u shunday tamsilni keltiradi. Ayrim kishilar o’z havli-joylarini, mol-mulklarini sotib, Makkaga ziyoratga borishadi. Hatto shularning ham aksari yana o’z vatanlariga qaytib keladilar. “Buning sababi, ya’ni bularni tortib keturgon quvvat o’z vatanlari tuproqlarining mehru muhabbatidur” deydi. Jadidlarning qismati chor hukumati, Vaqtli hokimiyat va ayniqsa, sobiq Sho’rolar tuzumi davrida nihoyatda fojiyali bo’ldi. Ularning ko’pchiligiga yuqorida bayon qilingan talablari uchun millatchi “panto’rkist”, “panislomist”, degan tamg’a bosilib, qatag’on qilindi. Jadidlar g’oyalariga va harakatlariga qora chiziq tortildi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini yana bir asarga orqaga surdi. Jadidchilik bir asr davomida avval kommunistik g’oyaning taziyqida keyinchalik esa iskanjasida bo’lib, to’la ravishda namayon bo’la olmadi. Uning zaminlari shakllanishi tarzini o’rganishga intilganlar ham taziyq ostiga olindi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqlarining erki, mustaqilligi, milliy davlatchilik g’oyalari, ma’rifati uchun kurashgan vatanparvarlarning muborak nomlari tiklandi, asarlari chop etildi. Jadidchilar umummiliy ma’rifatni ko’tarish, milliy ongni rivojlantirish, miliy birlikka erishish, jahon madaniyatini egillash kabi g’oyalar bilan milliy ma’naviyatimiz rivojiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar.
8-Mavzu. Ma`naviyatda milliylik va umuminsoniylik. Reja: 1. Milliy ma`naviyat va uning xuxusiyatlari 2. Umuminsoniy ma`navioy va uning zaminlari 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida millatlararo madaniy-ma`naviy munosabatlarning kengayishi va chuqurlashuvi
Asarlar, 7-tom, T.: O’zbekiston, 1999.
Milliy ma’naviyat va uning xususiyatlari Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, halqlar, millatlar o’rtasidagi ma’naviy munosabat, aloqalar rivojlanib boraveradi. Ma’naviyatni to’rt guruhga bo’lish mumkin: Birinchisi- shaxs ma’naviyati. Ikkinchisi- milliy ma’naviyat. Uchinchisi – mintaqaviy ma’naviyat. To’rtinchisi – umuminsoniy ma’naviyat.
Mintaqaviy ma’naviyatda turli elatlarning umumiy birligi, bir-biriga yaqinligi, turmush tarzi va moddiy hayot sharoitlariga xos mushtarak jihatlari namoyon bo’ladi. Umuminsoniy ma’naviyat- butun insoniyatga , jahon halqlariga tegishli bo’lgan ma’naviy-ahloqiy boyliklardir. Shaxs ma’naviyati – har bir kishining o’zini insoniyat farzandi, millat vakili, davlat fuqarosi deb bilgani holda o’z Vatani tuprog’i, suvi, havosi- jamiki boyliklarni asrash, har bir fuqaroning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyga qo’yish, yo’lida chin dilidan, iymon, e’tiqod, sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik, beg’arazlik, hurmat, fidoiylik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy olamning majmuini anglatuvchi tushuncha. Shaxs ma’naviyati jamiyatda ijtimoy hayotda shaxsning baxtli yashashi uchun to’g’ri fikrlash, so’z va amalning birligi, rost so’zlash, halol mehnat qilish, xush ahloqqa ega bo’lishdan iboratdir. Shaxs ma’naviyati darajasi uning kishilik jamiyatining yuksak ahloqiy qadriyatlariga qay darajada rioya qilib yashashi bilan belgilanadi. Ahloq inson ma’naviyatining muhim mezonlaridan biri bo’lgani bois shaxs ma’naviyati deganda, avvalambor, uning ahloqan barkamolligi, o’z faoliyatida ma’naviy qadriyatlarga, chunonchi, adolat, go’zallik va ezgulik g’oyalariga tayanib ish ko’rishni nazarda tutiladi. U insonni bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga etaklaydi, jamiyat hayotidagi g’oyaviy, mafkuraviy, ma’rifiy, madaniy, diniy va ahloqiy qarashlarini o’zida to’liq mujassam etadigan kuch sifatida namoyon bo’ladi. Shaxs ma’naviyati deganda xalqimiz uzoq tarixi davomida turli sinovlardan o’tgan, sayqal topib kelayotgan va faqat ijobiy fazilatlar tarzida e’zozlanadigan ma’naiy-ahloqiy qadriyatlar tushuniladi. Shaxs ma’naviyati halqimizning turmush tarzi, urf-odatlari hamda an’analariga, uning boy og’zaki va yozma ijodi, mumtoz adabiyoti va san’atiga singib ketgan bo’lib, inson ma’naviy takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi. “Olim bo’lish oson, odam bo’lish qiyin”; ”Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l”; “O’zingga ravo ko’rmaganni boshqaga ham ravo ko’rma”, “Yomon o’z g’amida, yaxshi – el g’amida” singari hikmatlarda ham ajdodlarimiz ardoqlab kelgan yuksak ma’naviy fazilatlar ifodalangan. Milliy ma’naviyat tarixi millatning ma’naviy takomil jarayoni bilan bog’liq, unda ba’zan asrlar kunlarga, kunlar asrlarga teng bo’lishi mumkin. Milliy ma’naviy kamoloti zamonda, ya’ni millatning butun tarixi davomida yuz beradi. Insoniyat tarixiy jarayoni uchun bir narsa ayonki, tarix hodisalari, shaxslar, voqealar o’tib ketadi, moddiy madaniyat unsurlari emiriladi, ammo, ma’naviyati yuksalib, boyib, tobora kengroq ko’lam va teranroq mazmun kasb etib boraveradi. Millatning aksriyat qismi ma’naviy tanazzulga yuz tutgan fojiaviy sharoitlarda ham milliy ma’naviyat yo’qolmaydi, ko’lami va mazmuni jihatdan o’zi etishgan kamolot bosqichini to’qtatmaydi yo’qotish uchun (shu jumladan, umuman milliy ma’naviyatni ham) ajdodlar yaratgan barcha ma’naviy merosni mavh etish, insonlar xotirasini tamomila o’chirib tashlash, ulardan hatto irsiy xotirani ham barbod qilib-manqurd aylantirish kerak bo’ladi. Millat mavjud ekan, milliy ma’naviyat bo’ladi. Milliy ma’naviyatni yo’qotish mumkin emas. Milliy ma’naviyatni yo’qotish uchun qanchalik harakat qilinsa, shunchalik milliylikni, millat ma’naviyatni saqlash uchun kurash kuchayadi. Ko’rinadiki, milliy ma’naviyat hodisasi ham tarixiy, ham bugungi kunda mavjudligini saqlab turgan ko’p o’lchamli voqeikdir. Inson ma’naviy olami o’lchamlari cheksiz bo’lib, uni hech bir narsa bilan o’lchash, qiyoslash mumkin emas. Milliy ma’naviyat avvalo, milliy ongda rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham mustaqillikka erishganimizdan buyon milliy ongni rivojlantirishni tarbiyaviy ishning muhim bo’g’ini sifatda olib qaramoqdamiz. Milliy ongning rivojlanishi pirovard o’zlikni anglash sari etaklaydi. Milliy ma’naviyatimizning asosiy belgisi va o’zagi milliy ahloq sanaladi. Bizning milliy ahloqimizdagi belgilar boshqa halqlar ahloqiy qarashlarida muayyan tarzda namoyon bo’ladi. Milliy ma’naviyatimizda – milliy his, tuyg’u, ruhiyat ham muhim o’rin egallaydi. Chunonchi, zamona taqozosi bilan boshqa yurtga safarga bergudek bo’lsak va usha erda milliy kuy, qo’shiqni etishgudek bo’lsak, bizning vujudimizni ajib bir his, tuyg’u qamrab oladi va undan ruhiy huzur olamiz, qanoat hosil etamiz, ya’ni ma’naviy ozuqlanamiz. O’zbek xalqining hozirgi milliy ma’naviyati va qadriyatlari o’tmish milliy ma’naviyatimizning davomi bo’lib ularga do’stlik, mehmondo’stlik, odamgarchilik, insonparvarlik, ahloqiy teranlik, tadbirkorlik, fazilatlilik, sahiylik, xushmuomalalilik, jamoa ichida o’zini tuta bilishlik, hayotlilik, sizlab muomala qilish, ozodalik, xushchaqchaqlik, mardlik, samimiylik, lutfi karamlilik, shirinso’zlik, tashabbuskorlik, ona-yurt va halqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik, rostgo’ylik, halollik, oru-nomuslilik, to’g’rilik, poklik, vazminlik, hojatbarorlik, ota-ona va kattalarni xurmat qilish, mehnatsevarlik, o’tmishga hurmat, insoflilik, milliy g’urur, mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy-ma’naviy –ahloqiy fazilatlar kiradi. Millat, xalq bor ekan uning ma’naviy dunyosida milliy jihatlar doim saqlanib keladi. O’zbeklarning milliy ma’naviyati, erkak va ayollarning o’ziga xos sharqona ahloqiy fazilatlar u, ota-ona, farzandlar, qo’ni-qo’shnilar, mahalla-kuy aloqalari, halolik, vijdon bilan bog’liq ma’naviyati faqat o’tmish sadosi emas, balki hozirgi kun uchun ham xosdir. O’zga millatlarning ma’naviy qadriyatlari qanchalik ta’sir ko’rsatmasin kattalarga, ota-onaga hurmat, kamtarlik, xalollik, iymon, mehnatsevarlik, mehmondo’stlik singari milliy-ma’naviy fazilatlarimiz barqaror. Chunki bu ma’naviy xislatlar avloddan-avlodga o’tib, qon-qonimizga singib ketgan. “Ayollarimiz qanchalik zamonaviylashmasinlar, ular hayo, ibo, nomus bobida, oila, qarindosh-urug’larga nisbatan munosabat bobida sharqona, o’zbekona fazilatlarini tark etmaydilar. Millat bor ekan, uning ma’naviyati saqlanib qoladi va rivojlanaveradi. Odatda kishilar ko’pincha ikki ishda katta xatoga yo’l qo’yadilar. Birinchisi – yoshlarni hali yosh deb, ularga ishonmaganida, ikkinchisi – keksalarni qariya deb chetga surib qo’yganida. Yoshlarda kelajakka intilish bilan bog’liq bo’lgan katta tashabbus, kuch va g’ayrat bo’ladi. Keksalar esa hayot yo’lida ko’p issiq va sovuq kunlarni boshidan kechirib, boy tajriba ortttirgani uchun ularda uzoqni o’ylab, bosiqlik bilan ish qilish, etti o’lchab bir kesish singari ma’naviy boylik va etuk tafakkur salohiyati bor. O’zbeklarning “qari bilganni pari bilmas” degan hikmatida ko’p ma’no bor. Yoshlarning tashabbusi, kuchi g’ayrati keksalarning boy-hayotiy tajribasi bilan bog’langandagina yaxshi ijobiy samara beradi. Keksa avlodning bilimi, hayot tajribasi yoshlar uchun ma’naviy kamolot va ibrat maktabidir. Sovet-totalitar tuzumi sharoitida ma’naviy-axloqiy fazilatlarning milliy jihatlari, an’nanalarini inkor etish yoki kamsitish kuchaydi. Ularni ma’naviy qoloqlik ifodasi sifatida talqin etildi. Sharq xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining ming yillik ma’naviy boyliklarini o’zida mujassamlashtirgan hadislar, shariat xukmlari diniy xurofot sifatida qoralandi. Xalqimizning axloq, andisha, sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to’g’risidagi ma’naviy qadriyatlarga zid bo’lgan evropacha an’analar yoshlar ma’naviyatiga salbiy ta’sir o’tkazdi. Shu tufayli ma’naviy tubanlik yuzaga keldi. Yoshlarda asriy, milliy ma’naviyatimizga zid bo’lgan bag’ritoshlik, qotillik, xudbinlik, maishiy buzuqlik, giyohvandlik kabi ma’naviy qiyofa yuzaga kelib, ildiz ota boshladi. Abdulla Avloniy va boshqa ma’rifatparvar fidoiylar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkistonda xukmron bo’lgan ma’naviy inqiroz haqida gapirib, bu og’ir vaziyatdan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqiy yuksaltirish orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. “Tarbiya – degan edi Abdulla Avloniy, - bizlar uchun yo hayot - yo momot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”. Sovet totalitar tuzumi barbod bo’lishi, O’zbekistonning o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi jamiyatimiz ma’naviyatida chuqurlashib borayotgan inqirozning oldini olish uchun tangrining inoyati, xalqimizning baxti bo’ldi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyatimizda, milliy-ma’naviyatni poklanish, o’nglanish, tiklanish jarayoni yuz berdi. Yosh avlodni vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash, milliy g’urur tuyg’usini kuchaytirish, iymon, vijdon, halollik, poklik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik singari xislatlarni shakllantirish, mustaqillikning ongli fidoyisiga aylantirish hozirgi kundagi milliy-ma’naviy tarbiya ishining asosiy maqsadidir. Milliy tarbiya – u yoki bu millatni elatni tashkil qiluvchi kishilarning milliy madaniyati, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni, an’analarni o’zlashtirishdagi faoliyatini rivojlantirish bo’lib, u milliy ong va milliy o’zlikni anglashning subektidir. Milliy tarbiyaning asosiy yo’nalishlarini millatparvarlikni, halqparvarlikni, vatanparvarlikni, mehnatsevarlikni, yuksak insoniylikni rivojlantirish, merosni, urf-odatni, qadriyatlarni, fan-texnika, texnologiyalarni o’zlashtirishga intilishni rivojlantirish, mehr-oqibat, iymon-e’tiqod, or-nomus, insof-diyonat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini tushunib etish va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilarni tashkil etadi. Umuminsoniy ma’naviy va uning zaminlari Umuminsoniy ma’naviyat - har bir inson, jamiyat va barcha toifadagi kishilar uchun eng oliy qadriyat sifatida e’zozlanadigan va umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ma’naviy hodisalar, madaniy boyliklar, adabiyot, fan, san’at yutuqlari, din, siyosat, huquq sohasidagi natijalarni anglashdagi tushuncha. Umuminsoniy ma’naviyatning mazmun-mohiyati Prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida misol va dalillar bilan atroflicha tushntirib berilgan. Mutaxasislar bu tushunchaga, xos bo’lgan kundalik tasavvur bilan uning ma’naviy mazmun-mohiyati o’rtasidagi farqqa e’tibor berish lozim, deb hisoblaydilar. Kundalik hayotda kishilar umumbashariy ahamiyatga molik ma’naviy boyliklar, kashfiyotlar, qadriyatlar, din, fan, adabiyot bilan bog’liq xususiyatlar, jihatlar jarayonlarning o’zini umuminsoniy ma’naviyat sifatida tushunadi. Ma’naviy mazmun kasb etadigan narsa va hodisalarga nisbatan ishlatiladigan umuminsoniy ma’naviyat har qanday halq, jamiyat va davlat hayot tarzining asosiy mezoni bo’lib hisoblanadi. “Umuminsoniy ma’naviyat” tushunchasida ma’naviyatni tirik tabiatning bir qismi bo’lgan odamzotining hayoti va kamoloti hamda tarixiy, siyosiy va boshqa birliklar (ijtimoiy subektlar) uchun ahamiyati ham o’z aksini topadi. Umuminsoniy ma’naviyatningnamoyon bo’lish shakllari orasida o’z ahamiyatini ijobiylik hamda foydalilik hususiyatlarini doimo saqlab keladiganlar ham bor, ularga inson vujudining tirikligi, uning ijtimoiyligi, inson umri vahayoti, sihat – salomatligi, ijtimoiy faoliyati va munosabatlar, mehnati, bilimi, muomalasi va shu kabilar kiradi. Ular inson va jamiyat bor ekan, o’zining ijtimoiy ahamiyatini saqlab qoladi, ularning qarama-qarshi bo’lgan o’lim, kasallik, ma’nosiz hayot kechirish, bilimsizlik va boshqalar ham tarixiy jarayonlarning doimiy hamrohidir. Umuminsoniy ma’naviyatning eng oliy shakllari ma’naviy ideal sifatida qaraldi. Jamiyat tarixining hamma davrlarida odamlar ana shu ideallarga intilib, ularga erishishni orzu qilib yashaydilar, kundalik hayotda va ilmiy adabiyotda eng oliy ideallar bir qator ibora va tushunchalar orqali ifodalanadi:
Voqelikda ushbu ideallar bilan birga, ularning ziddi – yovuzlik, yomonlik, xunuklik, yolg’on, erksizlik, tengsizlik, adolatsizlik, dushmanlik, nafrat, hiyonat kabilar ham muayyan tarzda namoyon bo’ladi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida umuminsoniy ma’naviyatni barqarorlashtirish yo’llari va usullarining bu boradagi maqsadlar bilan uyg’unlashtirishi ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni amalga oshirish davrida nihoyatda qatiy ahamiyat kasb etadi. Bu o’rinda uch asosiy jihatga e’tibor berish lozim.
Ammo bu boradagi rejalardan amaliyotga o’tilganda, tajribada maqsadlarga erishish uchun bevosita harakat boshlanganda kutilmagan holatlar yuzaga chiqa boshlaydi. Bular esa o’z navbatida, bosh maqsadga erishish borasidagi kundalik faoliyatda turli hil yo’llar, usullardan foydalanishni talab qiladi. Umuminsoniy ma’naviyatning ba’zi shakllari bilan bog’liq yana bir masala bor; ularning hayotda qaror topishi muayyan to’siq va qiyinchiliklar orqali kechadi. Natijada, ideal mutloq to’la-to’kis amalga oshmaydi, uning ba’zi bir jihatlari hayotga tatbiq etiladi, boshqalari esa kelajak avlodlarga meros bo’lib qoladi. Odamzod esa idealsiz, unga intilmasdan, kelajakka umid ko’zlarini tikmasdan yashay olmaydi. Inson hayotda faqat ideallar, ularga erishish to’g’risidagi orzular bilan qanoatlanib qolmaydi. U o’z ideallarga erishish, ularni barqaror qilish yo’lida boshqa ehtiyoj, talab va qiziqishlarni qondirishi, o’zga kishilar bilan munosabatda bo’lishi, jamiyat talablarini bajarilishi, o’z burchini ado etish va boshqa sohalarda faoliyat yuritishi lozim. Shu ma’noda, kishilar doimo idealga intilib, real hayotdagi vazifalarni bajarib, orzu-umidlar bilan real voqelik orasida umr o’tkazadilar. Ideallarga intilish orzusi bilan real hayotda yashash zarurati o’rtasidagi muayyan ziddiyat odamzodni yashashga undaydigan, umrining eng qiyin, murakkab davrlarda ham umid uchqunlari saqlanib qolishi uchun asos bo’ladigan umrguzaronlikning asosiy tamal toshi, inson hayotining mazmuni, ma’nosi va qadrini belgilaydigan obektiv jarayondir. Umuminsoniy ma’naviyat omilkor faoliyatga chorlovchi optimistik g’oyalar, shiorlar rolini o’ynashi ham mumkin. Bunday holda ular kishini amaliy ishlar qilishga undaydigan, uning faoliyatiga ma’no va mazmun bag’ishlaydigan, maqsadini aniqlash imkonini beradigan, biror jarayonga, jamiyatda amalga oshirilayotgan vazifalarga nisbatan shaxs yoki ijtimoiy- subektlarning qanday munosabatda bo’layotganini oydinlashtirish imkonini beradigan ma’naviy mezonganga aylanadi. Insonning yashash joyi, o’tmish avlodlarining xoki yashiringan zamin, o’zi tug’ilgan yurt bilan bog’liq umuminsoniyatga hos bokira tuyg’ulari bor. Bu tuyg’ular tug’ilgan uydan, mahalla, qishloq, shahar ko’chasidan tarbiyalana boshlaydi, kishi mansub bo’lgan tarixiy birlik, uning o’tmishi bilan bog’langan ijtimoiy hududga nisbatan munosabatda namoyon bo’ladi. Har bir kishi Er sayyorasining farzandi ekanligini, o’zi uchun suyukli hudud, sayyoraning tarkibiy qismi bo’lgan Vatanning talabiga mos keladigan inson darajasiga ko’taradi. Sayyoramiz kishilariga xos umuminsoniy ma’naviyatning shakllanishi va takomillashuvi uchun Er yuzida tiriklikning vujudga kelishi, rivojlanishi, odam zotining ongli faoliyati, mehnati, madaniyat va ma’naviy kamolotga erishish bosqichlari, tabiat va jamiyatda amalga oshirilgan ishlari bilan bog’liq jarayonlarni ifodalaydigan tarix ham o’z ahamiyatiga ega. Tarix – odam zotining vujudga kelgan ilk davridan bizning kunimizgacha yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklarni, insoniyat hayotida ro’y bergan o’zgarishlarni hozirgi avlod va kelajakka etkazib borishga xizmat qiladi. U avlodlar ruhi oldidagi qarzdorlik tuyg’usini qo’zg’agan, o’tmish voqealarini o’rganish zarurati tug’ilgan va kelajak rejalarni tuzish jarayonida rivojlanishning aniq yo’l va usullarni tanlab olinayotgan davrlarda yuksak ma’naviyat mezoniga aylanadi. Bugungi kunda mamlakatimizda tarihiy xotirani tiklash, mustaqillikni mustahkamlash, aholi qalbi va ongida milliy istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhini singdirishga katta ahamiyat berilayotgani bejiz emas. Bu esa, o’z navbatida halqimizga xos milliy ma’naviyatning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib xissi bo’lib qo’shilishi, yurtimizga yuksak ma’naviyat tamoyillarining ustuvorligini ta’minlash, sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
munosabatlarning kengayishi va chuqurlashuvi Iqtisodning ma’naviy qirralari – iqtisodiy munosabatlar jarayonida shaxslar o’rtasidagi o’zaro manfaatlarni hisobga olish, halollik, poklik, bag’rikenglik, ishonchlilik kabi fazilatlarning amal qilishini anglatadigan tushuncha. Iqtisodiyotning o’ziga xos obektiv qonun-qoidalari, sir-asrorlari borki, ular bilan hisoblashmaslik mumkin emas. Ularni mensimaslik nafaqat iqtisodiy salohiyatning etishmasligi, balki ma’naviy qashshoqlik belgisi hisoblanadi. Iqtisodiy munosabatlarda ma’naviy masalalari, xususan, insoniylik talablari va me’yorlari etarlicha, hisobga olinmasa, texnokratik qarashlar ustunlik qilsa, ishlab chiqarishning o’sishi, iqtisodiy rivojlanish bo’lishiga qaramay, Jamiyatda ahloqiy munosabatlar tanazzulga uchraydi, o’zaro ishonchsizlik kuchayadi. Ayrim kishilar, erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’naviy-ma’rifiy va ahloqiy qadriyatlarning qiymati tushib ketadi, madaniyat va ma’naviyat ikkinchi darajaga aylanadi, ma’naviy qashshoqllik avj oladi deb da’vo qilishadi. Erkin bozor iqtisodiyoti bilan ma’naviyatni bunday qarama-qarshi qo’yish mutlaqo o’rinsizdir. Aslida, yuqorida aytganimizdek, ular bir-birini to’ldiradi, chunki faqat ma’naviy sog’lom, kuchli jamiyatgina islohotlarni amalga oshirishi mumkin. Mustaqillik yillari mamlakatimizda iqtisodiyot va ma’naviyatning o’zaro dialektik bog’liqligi hamda bir-biriga ta’siri qonuniyatlardan kelib chiqqan holda, iqtisodiy va ma’naviy hayotning uyg’un holda rivojlantirib borishiga alohida ahamiyat berilmoqda. “Ana shu haqiqatdan kelib chiqqan holda”- deb ta’kidlaydi Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” kitobida, - biz iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining ma’naviy poklanish, ma’naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un ravishda rivojlanib borishni doimo davlatimz va jamiyatimizning e’tibor markaziga qo’yib kelmoqdamiz”. Istiqlol yillarida iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotlarning o’zaro mutanosib uyg’un tarzda rivojlanib kelayotgani mamlakatimizda siyosiy-ijtimoiy barqarorlik va taraqqiyotning mustahkam garovi bo’lib xizmat qilmoqda. Demak, ma’naviyat va iqtisod bir-birini inkor qilmaydi, balki bir-birini quvvatlab, o’zaro ta’sirlanib, rivojlanib boradi. Hozirgi kunda yurtimizda iqtisodiy islohotlarning yangi, yuqori bosqichiga o’tayotgan ekanmiz, bu fan, madaniyat va ma’naviyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va ularning amalga oshirish borasidagi ishlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Iqtisod, ma’naviyat va ma’rifatning o’zaro chambarchas bog’liq ekanligini ota-bobolarimiz to’g’ri tushunib etganlar. Shunga tayangan holda ular ma’naviyati yuksak komil inson haqida butun bir ma’naviy talablar majmuasini, boshqacha aytganda sharqona ahloq Kodeksini ishlab chiqqanlar. Ma’naviyati yuksak kishi birovning xaqiga, davlat, jamoa mulkiga hiyonat qilmaydi, sadoqatli bo’ladi, Vatani, elu yurti, halqi uchun jonini fido etishga tayyor turadi. Buning aksi o’laroq, ma’naviyati qashshoq kishilar nopok, firibgar, o’g’ri, qaollob bo’lib, Vatan va millat manfaatlariga befarq qaraydi. O’zbekiston kelgusida yuksak darajada rivojlangan iqtisodiyoti bilangina emas, balki bilimdon, ma’naviyati etuk farzandlari bilan ham jahonni hayratga solishi mamlakatimizdagi islohotlarning asosiy maqsadididr. Bunga esa iqtisod va ma’naviyat, ma’rifatni birga, o’zaro mutanosib, mushtarak rivojlanishga ahamiyat berilgandagina to’la erishish mumkin. Tsivilizatsiyalashgan bozor munosabatlari faqat yuksak ma’naviyat va ma’rifat, ahloqiylik va vatanparvarlik negizida bunyod etilishi mumkin. Bu borada hammamiz mas’ul ekanimizni chuqur anglashimiz lozim. Negaki, ma’naviyatli va ma’rifatli, iymonli kishilarning halol mexnati bilan boylik yaratadi, izlanuvchi, insofli, mehnatsevar, tadbirkor, el-yurt dardiga malham bo’ladigan haqiqiy vatanparvarga aylanadi. Shunday fuqarolarga ega bo’lgan mamlakat va jamiyat iqtisodiy tarqqiyot pog’onalaridan yuqoriga uzluksiz ko’tarilib boraveradi. Bozor munosabatlariga o’tish davrida ko’p millatli davlatlar uchun milliy siyosatni to’g’ri, aniq ko’zlangan maqsad asosida olib borish juda muhim. Bu esa taraqqiyotning jadallashuviga yordam beradi. Millatlarning va ular madaniyatlarining bir-biriga ta’sir ko’rsatish ko’p millatli davlatlarda yashayotgan halqlarning ma’naviy-ahloqiy boyishi uchun yaxshi manba bo’lib xizmat qilib kelgan. Millatlararo totuvlik – millatlararo ahillik, halqaro do’stlik; milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalaridan biri; muayyan hudud, davlatda turli millat vakillarining bahamjihat yashashi, hamkorlikda faoliyat yuritishini ifodalovchi tushuncha. Er yuzidagi 1600 dan ortiq millatdan bor-yo’g’i 200 ga yaqini o’z davlatchiligiga ega, xolos. Bunday sharoitda butun dunyoda millatlararo totuvlikni ta’minlash uchun ularning manfaatlari, ruhiyati, intilishlarini muntazam o’rganib borish, siyosiy-ijtimoiy hayotda buni doimo e’tiborga olish zarur. Jahon tajribasi millatlararo totuvlikni ta’minlashga biryoqlama, yuzaki yondashuv jiddiy muammolar keltirib chiqarishi mumkinligini ko’rsatadi. Xususan, davlatga o’z nomini bergan millat bilan o’sha joyda yashaydigan boshqa millatlar o’rtasidagi munosabatlar jiddiy e’tiborni talab qiladi. Aks holda, jamiyat hayotidagi tinchlik va barqarorlik izdan chiqishi mumkin. Bu masala bizning mamlakatimiz uchun ham juda muhim. O’zbekiston hududidan qadimdan ko’plab millat va elat vakillari bahamjihat istiqomat qilib kelgan. Ular o’rtasida asrlar davomida millat nizolar bo’lmagani halqimizning azaldan bag’rikengligini ko’rsatadi. Millatlararo munosabatlarda uyg’unlik vujudga kelgan mamlakatlarda ko’p millatlilik jamiyatning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishiga samarali ta’sir etadi. Millatlararo totuvlik g’oyasi umumbashariy qadriyat bo’lib, turli halqlar birgalikda istiqomat qiladigan mintaqa va davlatlar milliy taraqqiyotini belgilaydi, shu joydagi tinchlik va barqarorlikning kafolati bo’lib xizmat qiladi. Bugungi kunda Er yuzida 7 mlyardga yaqin aholi mavjud. O’zbekiston hududida esa 130 dan ortiq millat va elat vakillari yashamoqda. Har bir millat yaratgannning mo’jizasi bo’lib, o’z tili, dini, maslagi, qadriyatlari, an’analariga ega. Shu bois mazkur ma’naviy omillarning amal qilishi millatlararo totuvlikning shartlaridan sanaladi. Davlatlar bu borada ko’p millatlar (polietnik) va bir millatli (monoetnik) tarkibga ega bo’lib, har biri o’ziga xosligi bilan bir-biridan farq qiladi. Har bir mamlakatda turli millat vakillarining mavjudligi azal-azaldan unga o’ziga xos tabiiy rang-baranglik baxsh etib kelgan. Har bir millatning umumiy manfaatlari bilan birga o’ziga xos qadriyatlari ham bor. Umumiy qadriyat va xususiy manfaatlar bir-biriga zid kelib qolishi yoki uyg’un bo’lishi mumkin. Bunda muayyan mamlakatdagi milliy siyosat muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston kabi polietnik mamlakatda turli millatlar manfaatlarini uyg’unlashtirish, ular orasida totuvlikni ta’minlash taraqqiyotining hal qiluvchi omillariddan biri hisoblanadi. Zero, millatning istiqboli boshqa halqlar va mamlakatlarning taraqqiyoti, butun jahondagi vaziyat va imkoniyatlar bilan ham bog’liqdir. Butun dunyoda, birinchi navbatda, qo’shni mamlakatlarda yonma-yon yashayotgan etnoslar o’rtasida tinchlik, osoyishtalik, barqarorlik, hamkorlik, hamjihatlik, teng huquli munosabat o’lmasa, ulardan hech biri o’zining porloq istiqbolini ta’minlay olmaydi. Shu bilan birga bir mamlakat doirasida milliy manfaatlarni teng qondirish, ular rivojini ta’minlash juda murakkab masala ekanini ham anglamog’imiz darkor. Millatlararo totuvlik g’oyasi ana shu masalani to’g’ri hal qilishga yordam beradi. Bu g’oya-bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yo’lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o’rtasidagi o’zaro hurmat, do’stlik va hamjihatlikning ma’naviy asosidir. Bu g’oya – har bir millat vakilining iste’dodi va salohiyatini to’la ro’yobga chiqarish uchun sharoit yaratadi va uni Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi ezgu maqsadlar sari safarbar etadi. Mamlakatimizda ushbu g’oyani amalga oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov O’zbekistonning bu boradagi o’ziga xos siyosatini bayon etib, ta’kidlaganidek: “Respublika aholisi o’rtasida ko’pchilikni tashkil qiladigan o’zbek millatining muqaddas burchi ona tilini, o’z milliy madaniyati va tarixini tiklashdangina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdiri uchun, ularning o’ziga xos madaniyat – ma’naviy xususiyatlarini saqlab qolishi uchun, kamol topishi va o’zligini namoyon etishi uchun, ularga teng sharoit va imkoniyatlar yaratib berish borasida mas’ul bo’lishdan ham iboratdir”. Bunday muhit millatlararo munosabatlarda turli muammolar tug’ilishiga aslo yo’l qo’ymaydi va Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi umummilliy g’oyalarni hamkor va hamjihat bo’lib amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Necha ming yillik tariximiz shundan guvohlik bermoqdaki, oliyjanoblik va insonparvarlik, millatlararo totuvlikka intilish xalqimizning eng yuksak fazilatlaridan hisoblanadi. Bu boradagi an’analar avloddan avlodga o’tib kelmoqda. “O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8-moddasida “O’zbekiston xalqini millatidan qat’iy nazar, O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi”, deb aniq belgilab qo’yilgan. “O’zbekiston xalqi” tushunchasi mamlakatimizda yashab, yagona maqsad yo’lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o’rtasidagi o’zaro hurmat, do’stlik va hamjihatlik uchun ma’naviy asos bo’lib xizmat qiladi. Yurtimizda bugungi kunda 130 dan ortiq milliy-madaniy markazlar ishlab turibdi. Ularning turli yo’nalishdagi faoliyati, birinchidan, o’z vakillarini milliy tarix, urf-odat va an’analardan habardor qilishga, ikkinchidan, halqning o’z-o’zini anglashga ta’sir etib, millatlararo totuvlikning mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
9-Mavzu. Ma`naviyat, iqtisod va ularning o`zaro bog`liqligi Reja:
Adabiyotlar:
1996 3. I.Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xafsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar 6-jild. T. O`zbekiston 1998. 4. Sharifxo’jaev M., Davronov Z. Ma’naviyat asoslari. T.: 2005. 5. A.Abdulayev. Ma`naviyat va iqtisodiy tafakkur: T: “Ma`naviyat”, 1999. 6. M.Imomnazarov. Milliy ma`naviyatimiz nazariyasiga chizgilar. T.: “Sharq”, 1998 7. A.Qodirov. Ma`naviyatning iqtisodiy tamoyillari. T.: “O`qituvchi”, 1999 8. S.Otamurodov va boshqalar. “Ma`naviyat asoslari” T.: “Meros”, 2002.
Insonlarning moddiy ishlab chiqarish jarayonlari va bu boradi yuzaga keladigan munosabatlarni iqtisodiyot fani o’rganandi. Abu Ali Ibn Sino fanlarni tasnif qilar ekan, iqtisodiyotni xo’jalik yuritish sohasidagi amaliy fanlar qatoriga kiritadi. Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham iqtisodiyotni xo’jalik yuritish sohosidagi amaliy falsafiy fan doirasiga kiritgan. Ishlab chiqarishning o’sishi kishilar va mamlakatlar o’rtasidagi aloqalar bozor munosabatlarini keltirib chiqargan. O’rta Osiyoda bozor munosabatlari qadim zamonlardan boshlab shakllangan. Tarixiy hujjatlarning guvohlik berishicha, bundan ming yillar muqaddam Buxoro va Xiva savdogarlari omadlar ko’zini quvontirib, hayron qoldirgan tovarlar va buyumlarni Hindiston va Xitoyga, Rossiya va G’arbiy Ovro’pa mamlakatlariga etkazib borganlar. O’rta Osiyoda bozor munosabatlarining qadimdan rivoj topganiga “Buyuk ipak yo’li” yaqqol misol bo’la oldi. Shunday ekan, hozirgi zamon tilida ishlatiladigan bozor iqtisodi va uning mohiyati nima? Uni qisqacha ifodalaydigan bo’lsak, u quyidagilarni anglatadi. Bozor iqtisodi degan so’z birinchi navbatda muloqot, gaplashish, kelishish, savdolashish, ikki tomonga to’g’ri keladigan umumiy narxni, raqamni, xulosani topish demakdir. Bozor iqtisodiyotining asosiy sharti va talabi mumkin qadar ko’proq va mumkin qadar sifatliroq raqobatbardosh maxsulot ishlab chiqarishdir. Xuddi shu talablarni amalga oshirishning eng qulay sharoitlarini kapitalizm davri yuzaga keltirdi. Natijada insoniyat keyingi brsh asr ichida undan oldingi hamma tarixdagidan ko’p moddiy va ma’naviyay qadriyatlar yarata oldi. Bozor iqtisodi hukmron mamlakatlar moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishning haqiqiy qaynar bulog’iga aylandi. Bu davrda insoniyatning haqiqiy ahloqiy salohiyati, yaratuvchilik imkoniyatlari namoyon bo’ldi. Jahon tajribasi, shu jumladan, o’zimizning mamlakatimiz tajribasi ham iqtisodiyot faqat uning o’zigagina xos bo’lgan qonunlar asosida rivojlantirib borganligini ko’rsatadi. Bozor munosabatlarining qonunlarini nazar-pisand qilmaslik, buzish iqtisodiyotini og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunonchi, sobiq ittifoqda 70 yildan ortiqroq davr maboynida bozor iqtisodiyotiga aloqasi bo’lmagan iqtisodiyotni yaratishga urinib ko’rildi. Bu sobiq mustabid tuzumga va uning xalqiga juda qimmatga tushdi. Iqtisodiyotning ham o’z ob’ektiv qonun-qoidalari, sir-asrorlari borki, ular bilan hisoblashmaslikning hech bir iloji yo’q. Har doim iqtisod o’z yo’lidan boraveradi, uni to’xtatish mumkin emas. Kimki iqtisod qonunlarini nazar-pisand qilmasa, boshi berk ko’chaga kirib qolish muqarrardir. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng u qaysi yo’ldan borishi kerak degan masala oldimizga ko’ndalang bo’lib turadi. Yurtboshimiz Islom Karimov mustaqillikka erishishimizning birinchi kunlaridanoq jahondagi turli mamlakatlarning tajribalarini chuqur va har tomonlama o’rganib, mustaqil O’zbekistonimiz bundan buyongi taraqqiyot yo’li bozor iqtisodiyoti munosabatlari yo’lidan borish ekanligiga qat’iy ishonch hosil etdi. Ammo, bozor munosabatlarining qaysi yo’li, qaysi shakli biz uchun maqbul, qaysi birini o’zimizning bundan buyongi taraqqiyotimiz uchun tanlab olishimiz kerakligi masalasi oldimizda turgan muammo edi. Bozor munosabatlariga o’tish Angliyada 200 yil, boshqa mamlakatlarda 100-150 yil mobaynida, Yaponiya va Kuriya mamlakatlarida 20-30 yil davomida shakllangan. Yuqorida aytganimizdek, bozor munosabatlariga o’tish davr talabi. Biz uchun bundan boshqa yo’l yo’q. Buni Respublikamiz ahli to’g’ri anglab etdi. Ammo kutib o’tirishga vaqt yo’q. Vaqt, davr nihoyatda tig’iz. Tezkorlik bilan mustaqil Respublikamizning bozor munosabatlariga qanday qilib, qaysi usulda o’tishini tanlab olish, bunda jahonning barcha ilg’or tajribalarini umumlashtirish va foydalanishni hal etish lozim edi. Buning uddasidan chiqdik. Bunda Prezidentimiz Islom Karimov katta shijoat ko’rsatdi. Bozor munosabatlariga o’tishning jahonda ortirilgan barcha ijobiy tajribalarni o’rganib, xalqimizning tarixiy traqqiyotiga, ruhiyatiga, mentalitetiga, milliy xususiyatiga, iqlim sharoitiga, mamlakatimizning jo’g’rofiy mavqeiga asoslangan o’zimizga xos va mos yo’lini belgilab oldik. Ushbu yo’lning, kontseptsiyaning qoidalari Prezidentimiz kitoblarida, maqolalarida va nutqlarida, mamlakat parlamenti qabul qilgan qonunlarda, xususan, Islom Karimovning “O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li” asarida har tomonlama asoslanib, bayon qilib berilgan. Bu “O’zbekiston yo’li” – “Islom Karimov yo’li” sifatida jahon bo’yicha yuksak baholanib kelinmoqda. Ushbu tanlagan yo’lning mohiyati Islom Karimov ishlab chiqqan va ilgari surilgan besh tamoyilda o’z ifodasini topgan. Bu tamoyillar faqat bizning mamlakatimizda emas, endilikda boshqa mamlakatlarda ham tan olinmoqda. Bu tamoyillar quyidagicha: Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan holi qilish, ishlab chiqarish va xo’jalik yuritishda mafkuraviy manfaatlar nuqtai nazaridan emas, balki taraqqyot manfaatlaridan qaralmog’i zarur: Ikkinchidan mamlakatda o’tkaziladigan islohotlarda davlat bosh islohotchi bo’lmog’i zarur. Islohotlarning boshida davlat turmasa paroqandalik vujudga keladi. Davlat islohotlar vazifalarini bir tizimga solib, ularni amalga oshirishda etakchilik qilib turadi: Uchunchidan, islohotlarni amalga oshirishda qonun ustuvorligiga, qat’iyan amal qilinishi lozim. Mamlakat hayotida va islohotlarni amalga oshirishda qonun ustuvorligiga amal qilinishi turli to’siqlarning yuzaga kelishining oldini olish imkonini beradi va taraqqiyot uchun keng yo’l ochib beradi. To’rtinchidan, bozor munosabatlari bir kun yoki bir yilda shakllanadigan narsa emas, u ma’lum bir davr ichida vujudga keldi. Mana shu davr ichida aholini ijtimoiy jihatdan himoya qilish zarur bo’ldi. Ijtimoiy himoya-aholini iqtisodiy qiyinchilikka tushib qomisligining muhim sharti hisoblanadi. Shuning bilan birga ijtimoiy himoya ijtimoiy qiyinchilik sharoitida turli ziddiyatlar kelib chiqishining ham oldini oladi; Beshinchidan, islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishdir. Bu tamoyilga binoan islohotlarni bir “zarb” bilan emas, asta-sekin evoliyutsion yo’l bilan amalga oshirish nazarda tutiladi. Bu bozor munosabatlarining barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagi besh tamoyilni qisqa izohlaydigan bo’lsak, ular quyidagilarni anglatadi: Birinchidan iqtisodiyot siyosiy manfaatlarga bo’ysundirilganda, u barbod bo’ladi. Bunga sho’rolar misolida ko’rishimiz mumkin, na siyosat na mafkura iqtisodiyotni nazorat qilishi, unga tazyiq o’tkazish darajasiga ko’tarilmasligi kerak. Ham ichki, ham tashqi iqtisodiy munosabatlar har qanday mafkuradan holi bo’lishi lozim. Bozorning qoidasi shunday: kimning mahsuloti yaxshiroq va arzon bo’lsa, o’sha mahsulotga talab hammadan ko’ra ko’proq bo’ladi. Bu erda hech qanday siyosat yoki mafkura o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi. Ikkinchidan, Islom Karimovning “Davlat asosiy islohotchi bo’lishi zarur. U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgartirishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchil amalga oshirishi, hiholatparastlar va konservatorlarning qarshiligini bartaraf etishi shart”1 degan fikri o’ta ahamiyatlidir. Mustaqil O’zbekiston boshqariladigan ma’rifatli bozor iqtisodiyotiga utayotir. Unga faqat davlatning boshqaruvchilik kuchiga tayanib o’tish mumkin. Uchunchidan, Islom Karimov o’zining “Yangi uyni qurmay turib, eskisini buzmang” risolasida hammaning qonunga itoatkor bo’lishi, qonunning hamma narsadan ustun turishini ta’kidlab o’tgan. Biz demokratik jamiyat sari borar ekanmiz, u erda qonun ustuvorligini unutmasligimiz, qonun oldida hamma teng, uni buzishga hech kim haqli emasligini bilishimiz lozim. Qonunning ustuvorligi huquqiy davlat barpo etish zaruriyatidan ham kelib chiqadi. Ma’rifiy dunyodagi bozor-bu eng avvalo, qonunga hurmat demakdir. To’rtinchidan, respublikamizda ko’p sonli kishilar turmush darajasining pastligi totalitar iqtisodiy tuzumdan qolgan meros. Biz tanlagan yo’lning o’ziga xosligi shundaki, faqat aholi nochor qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish orqali bozor munosabatlariga o’tilishidir. Birinchi chaqriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida Prezidentimiz Islom Karimovning “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” ma’ruzasida ham aholini ijtimoiy himoyasini ta’minlash islohotlarning barcha bosqichlarida asosiy yo’nalish bo’lib xizmat qilishi alohida ta’kidlanganligi diqqatga loyiqdir. Unda kelgusida ham davlat tomonidan aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash hajmi va miqdorini ko’paytirish bilan bir vaqtda haqiqatda yordamga muqtoj bo’lgan kishilar va oilalar ijtimoiy yordam olishlari lozimligi ko’rsatib o’tilgan. Beshinchidan, davlatimiz rahbari Islom Karimov doimo islohot o’tkazishda shoshqaloqlikka yo’l qo’yib bo’lmasligi, uni ehtiyot bilan sekin-asta o’tkazish zarurligini ta’kidlab kelmoqdalar. Shuni aytish kerakki, islohot biz uchun mutloqo yangi iqtisodiy tizimni, bozor tizimini yaratishi kerak. Yangilik hech qachon birdaniga yuzaga kelmaydi, har doim iqtisodga bosqichma-bosqich borilgan. O’zbekistondagi bozor iqtisodiga o’tish ham shunday.
Ma’naviy-ruhiy inqiroz mavjud bo’lgan joyda iqtisodiy taraqqiyotga erishib bo’lmaydi. Ma’naviyati yuksak inson, vaqtinchalik mavjud bo’lgan iqtisodiy qiyinchiliklar oldida davdirab qolmaydi, u istiqbol bilan harakat qiladi, farzandlari, millati va mamlakatining porloq kelajagi yo’lida samarali mehnat qilishni o’zining turmush tarzining asosiy tamoyiliga aylantira oladi. Bu O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishining ma’naviy omilining iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri borasida olib borayotgan yo’lining mazmunini tashkil qiladi.
erishish sharti. Iqtisod va ma’naviyat o’zaro chanbarchas bog’liq. Ma’naviyatsiz iqtisod va iqtisodiyotsiz ma’naviyat yuksak bosqichga ko’tarila olmaydi. Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligini yurtboshimiz Islom Karimov bozor munosabatlariga o’tishning asosiy tamoyillaridan biri ekinligini qayta-qayta o’qtirib kelmoqdalar. Bundan ayrim kishilar bizga mafkura, siyosat kerak emas degan noto’g’ri xulosaga kelib, ijtimoiy fanlarga nisbatan noto’g’ri munosabat bildira boshlagan davrlar ham bo’ldi. Bu nunoq, uzoqni ko’ra bilmaydigan odamlar fikri. Oldingi mavzularda qayd etilganidek, ma’naviyatisiz jamiyat bo’lishi mumkin emas. Har qanday iqtisodiy masalalarni ma’lum ma’naviyat va ma’rifat sohiblari hal etadilar. Mamlakat qanchalik iqtisodiy rivojlangan bo’lsa, bu mamlakatda ma’naviyat va ma’rifat shuncha yuksak bo’ladi. Yuksak ma’navit va ma’rifatga ega bo’lgan mamlakatning iqtisodiy kuch-qudrati ham yuqori bo’ladi. Demakki, ma’naviyati va ma’rifati yuksak inson yurt, mamlakat, xalqi oldida o’ziga yuklatilgan mas’uliyatni chuqur his etadi. Shu yurt, mamlakat, xalq uchun halol, fidokarona yaratuvchilik, bunyodkorlik mehnati bilan uning yuksaklikka parvozi uchun o’z hissasini qo’shishi kerakligini teran his etadi. Shunday qilib, ma’naviyat va ma’rifat yuksak iqtisod, yuksak iqtisod esa yuksak ma’naviyat va ma’rifat bilan bog’lanib ketadi. Ayrim kishilar erkin bozor iqtisodi sharoitida ma’naviy-ma’rifiy va axloqiy qadriyatlarning qiymati tushunib ketadi, madaniyat ikkinchi darajali narsaga aylanadi. Ma’naviy qashshoqlik avj oladi, deb davo qiladilar. Erkin bozor iqtisodiyoti bilan ma’naviyatni bunday qarama-qarshi qo’yish mutlaqo o’rinsiz, aksincha, yuqorida aytganimizdek, ular bir-birini to’ldiradi, chunki faqat ma’naviy sog’lom, kuchli jamiyatgina islohotlarga tayyor bo’lishi mumkin. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanish ma’naviy o’nglanish, ma’naviy poklanish, ma’naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un holda boradi. Mana shuning uchun ham jamiyat ma’naviyatni yanada yuksaltirish XXIasr arafasi va uning dastlabki yillaridagi ustuvoor yo’nalishlardan biri ekanligi ikkinchi chaqriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida belgilab qo’yildi. Yurtboshimiz I.A.Karimov “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” kitobida ta’kidlaganidek, har qaysi ijtimoiy toifa va qatlamning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, umumiy gaplar bilan emas amaliy ishlar bilan ma’naviyatni yuksaltirish diqqatimiz markazida bo’lishi shart1 Demak, ma’naviyat va iqtisod bir-birini inkor etmaydi, balki bir-birini quvvatlab, o’zaro ta’sirlanib, rivojlanib boradi. Hozirgi iqtisodiy islohotlarning yangi, yuqori bosqichiga o’tayotgan ekanimiz, demak, ishlab chiqarish tarmoqlari ishga tushib iqtisodiy yuksalish yuz beradi. Bu esa fan, madaniyat va ma’naviyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir qiladi. Xususan, bunga kadrlar tayyorlash milliy dasturi va uni amalga oshirish jarayondagi ishlar yaqqol misol bo’la oladi. Keyingi yillarda Prezidentimiz ma’naviyat-iqtisodiy rivojlanishning ham asosidir, degan yangi fikrni o’rtaga tashladi. Shurolar zamonida ma’naviyatning roliga bunchalar katta e’tibor berilmagan edi. Umuman biz uzoq yillar davomida ma’naviyat, madaniyatni iqtisoddan keyingi o’rinlarga qo’yishga odatlanib qolgan edik. Endilikda ma’naviyat oldingi o’rinlardan biriga chiqdi. Ma’naviyatning oldingi o’ringa qo’yilishiga ikkita sabab bor: Birinchidan, rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot tajribalari ko’rsatadiki, faqat yuksak manaviyatgina yuksak iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashi mumkin. Ma’naviyat yaratuvchanlik va faollikning asosiy manbasi hisoblanadi. Ikkinchidan, Respublikamizda iqtisodiy rivojlanishni orqaga surayotgan, unga to’siq bo’layotgan sabablardan biri-ma’naviyatsizlik ekanligini anglab etdik. Bu haqaqat achchiq bo’lsa ham, ammo, uni tan olmasdan ilojimiz yo’q. Iqtisod, ma’naviyat va ma’rifatning o’zaro chambarchas bog’liq ekanligini bizning ota-bobolarimiz to’g’ri tushunib etganlar. Shunga tayangan holda ular komil, ma’naviyati yuksak inson haqida butun bir axloqiy talablar majmuasini, boshqacha aytganda axloq kodeksini ishlab chiqqanlar. Undagi asosiy o’zak, jihat kishi qalbida haromdan xazar, nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bo’lishi, bozor munosabatlarida insof va diyonat, xaridorga munosabatda samimiylik, yumshoq muomala, xaridor kunglini topishga intilish asos qilib olingan.
Ma’naviyati yuksak kishi birovning haqqiga, davlat, jamoa mulkiga xiyonat qilmaydi, sadoqatli bo’ladi. Vatani, eli, yurti, xalqi uchun jonini fido etishga o’zini ayamaydi. Buning aksi ularoq, ma’naviyati qashshoq kishilar nopok, firbgar, poraxur, o’g’ri, qalloblik yo’lidan borib Vatan va millat manfaatlariga befarq qaraydi. Kelajakda O’zbekiston yuksak darajada rivojlangan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma’naviyati etuk farzandlari bilan ham jihonni hayratga solishi va unga yuz tutishi lozim. Bunga esa iqtisod va ma’naviyat, ma’rifvtni birga, o’zaro mutanosib, mushtarak rivojlanishiga ahamiyat berganimizdagina erishishimiz mumkin. Biz maqsad qilib olgan tsivilizatsiyalashgan bozor munosabatlari faqat yuksak ma’naviyat va ma’rifat negizida, yuksak axloqiylik va vatanparvarlik negizlarida bunyod etilishi mumkin. Buni hammamiz teran anglab olishimiz kerak. Ma’naviyatli va ma’rifatli, imonli kishilargina o’zining halol-pok mehnati bilan boylik yaratuvchi, izlanuvchi, insofli, mehnatsevar, tadbirkor el-yurt dardiga malham bo’luvchi haqiqiy vatanparvar bo’ladi. Shunday fuqarolarga ega bo’lgan mamlakat, jamiyat iqtisodiy taraqqiyot pog’analaridan uzluksiz yuqoriga ko’tarilib boradi. Ma’naviyatli va ma’rifatli kishilarda yaxshilikka moyillik va yomonlikdan, tiyilish hissi kuchli bo’ladi. Demakki, turli yomonliklardan tiyilish hissi jamiyatda osoyishtalik va farovonlikka olib keladi. Kelajak yoshlarniki bo’lganligi uchun mamlakatimizda ularni ma’rifatli, tadbirkor, zukko va o’z kasbining ustasi, imon-e’tiqodli, zamon talablari darajasida etuk, ma’naviy barkamol bo’lishlari uchun Prezidentimiz boshliq hukumatimiz va keng jamoatchilik barcha imokniyatlarni yaratib bermoqda. Ilm-fan, ta’lim-tarbiya, hunar egallashni izchillik bilan amalga oshirish iqtidorli yoshlarga ochilgan keng imkoniyatdir. Bu boradagi olib borilgan ish Oliy Majlisning IX sessiyasida kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinganligida hamda bu masala ikkinchi chaqriq Oliy Majlis birinchi sisseyasida ustuvor yo’nalishlardan biri qilib belgilanganligida o’z ifodasini topgan. Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi o’rnimizga kim kelishiga bog’liq. Shunday qilib, ma’naviy barkamol ma’rifatli, madaniyatli, tadbirkor, fozil inson eng oliy faoliyat - mexnat, yaratuvchanlik, bunyodkorlik bilan mashg’ul bo’lishi uchun uning yashashi va sharoitini tubdan yaxshilash taraqqiyotimizning ob’ektiv qonuniyati bo’lib qolmoqda. Bozor munosabatlariga o’tish va uning rivoji tadbirkorlik bilan chambarchas bog’liq. Zotan, bozor iqtisodiyotining talabi tadbirkorlik va ishbilarmonlikdir. Tadbirkor ham ma’naviy pok, ma’rifatli bo’lish kerak:
lozim;
holi bo’lishi lozim;
maqsadni o’z oldiga qo’ygan va uning natijalarini aniq tasavvur eta bilgan bo’lishi lozim;
to’g’rilashga intilishi kerak;
Xullas, mustaqil O’zbekiston tanlab olgan bozor iqtisodiyoti yo’li shuning uchun ham istiqbolliki, u har bir kishidan o’ta tadbirkorlikni, hozirjavoblikni, tejamkorlikni, uddaburonlikni, vaqti soati kelganda sabr-toqatlilikni, sovuqqanlikni, har bir vaziyatda ishning ko’zini bilishini, muomalada nihoyatda ehtiyotkorlikni, har bir so’zning shakli va mazmunini ajratish va farq qilishni talib etadi. Yuqorida tadbirkorlik xislatlari qanday bo’lishi haqida fikr yuritdik. Bu xislat va xususiyatlar o’zbek xalqida azaldan mavjud. Afsuski ularning ko’pchiligi turli sabablar ta’sirida kishilarimizning yodidan chiqib, xayolidan ko’tarilgan, yoki mustabid tuzum va uning mafkurasiga yod narsalar sifatida ularning ongidan siqib chiqarilgan. Endi ularning tiklanishi va hayotimizda o’zlariga xos o’rin egallashi kerak. Bozor iqtisodi-demakkim, zamon talabi, mustaqillik qonuni. Mamlakatimizda kishilarning, ayniqsa, yoshlarning tadbirkorlik ishi bilan shug’ullanishlariga barcha imkoniyatlar yaratilgan va u qonun bilan mustahkamlangan. Vazifa ana shu qonun doirasida tadbirkorlikni har tomonlama rivojlantirib, O’zbekistonni jahonning rivojlangan mamlakatlari qatoridan o’rin olishiga olib chiqishidir. Shuning uchun ham yoshlar bizning, mamlakatimizning kelajagi deymiz. Zotan, buyuk kelajak ma’nan yuksak, ma’rifatli yoshlarimiz qo’lidadir. 9.3. O’zbekiston milliy musttaqillikning iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy asoslari. Mamlakatimiz o’zining ko’pasrlik davlatchilikni shakllantirish, rivojlantirish tarixiga ega. Uning davlatchilikni vujudga keltirish tajribalari mustaqillikni mustahkamlashimizga o’zining ijobiy ta’sirini o’tkazib kelmoqda. Ayniqsa o’zbek davlatchiligi tajribalarida ma’naviyatni rivojlantirishga qaratilgan siyosatning ahamiyati nihoyatda kattadir. Bundan tashqari, O’zbekistonda iqtisodiyot va ma’naviyatni rivojlantirishga ham, mavjud bo’lgan imkoniyatlar resurslarni ishga tushurishga ham katta e’tibor berilmoqda. Ulardan qanchalik unumli foydalana olsak, iqtisodiyot va ma’naviyatni rivojlantirish borasida ham belgilangan maqsadga erishish mumkin bo’ldi. O’zbekiston milliy mustaqilligining iqtisoiy asoslari to’g’risida so’z ketganda uning noyob tabiiy xom ashyo imkoniyatlari haqida alohida aytib o’tish lozim. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat deyilganda xuddi shu imkoniyatlar ham nazarda tutilganini yoddan chiqarmasligimiz kerak. Yurtboshimiz haqli ravishda aytganidek, O’zbekiston o’z er osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlanadi. Bu erda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2700 dan ziyod turli foydali qazilma konlari aniqlangan. Ularning birgalikdagi qiymati mamlakatimiz va xorijiy mutaxassislar bahosiga ko’ra 3.3 trillion AQSh dollaridan ortiqroq baholanayotir. Har yili respublika konlaridan taxminan 5.5 milliard dollarlik miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda. Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, vol’from, kaliy tuzlari, fasforitlar, qaolinlar bo’yicha O’zbekiston dunyoda etakchi o’rinlardan birini egallaydi. Masalan oltin zaxiralari bo’yicha O’zbekiston dunyoda 4-o’rinda, qazib olish bo’yicha 7-o’rinda, mis zaxiralari bo’ycha 10-11 o’rinda, uran zaxirasi bo’yicha 7-8 o’rinda turadi. O’zbekiston noyob yoqilg’i-energetika resurslariga ega ekanligi bilan ham ajralib turadi. Qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kub metrga yaqin, ko’mir 2 milliard tonnadan ortiq, 350 million tonnaga yaqin neft zaxiralari mavjud. O’zbekiston qudratli ilmiy-ma’naviy potentsialga ham egadir. Respublika xududida fan ishlar akademiyasi, 120 dan ziyod ilmiy tadqiqot institutlari, 60 dan ortiq Oliy o’quv yurtlari mavjud. Ilmiy xodimlar soni 100 mingdan ortiq bo’lib, ular orasida 200dan ortiq akademik, 2200 ga yaqin fan doktorlari va professorlar, 14600 dan ziyod fan nomzodlari va dotsentlar bor. O’zbekiston rivojlangan, ko’p tarmoqli qishloq ho’jaligiga egadir. Paxta O’zbekiston qimmatbaho xom ashyo etishtiradigan jahondagi eng yirik o’lkalardan biri hisoblanadi. O’zbekiston bu ekinni etishtiradigan mamlakatlar orasida jahonda to’rtinchi o’rinni va paxta mahsulotini eksport qiladigan mamlakatlar ichida ikkinchi o’rinni egallaydi. Har yili mamlakat dalalarida, bog’larida 5 million tonnagacha meva va sabzavotlar etishtiriladi. O’zbekistonning mexnatsevar, iste’dodli va mexmondo’st xalqi Respublikaning chinakkam boyligidir. O’rta Osiyodagi barcha mehnat resurslarining 40% ga yaqini O’zbekiston hissasiga to’g’ri keladi. Mustaqillik yillari O’zbekistonda barqarorlik va tinchlik, fuqarolar osoyishtaligi va millatlararo totuvlik saqlanib turibdi. Yaxshi qo’shnichilik va insonparvarlik o’zbeklar tabiatidagi tug’ma milliy va diniy fazilat hisoblanadi. Barcha zamonlarda O’zbekiston ko’p millatli davlat bo’lib kelgan va kelajakda ham shunday davlat bo’lib qoladi. O’zbekistonda 130 dan ziyod millat va elat vakillari bo’lgan 27 milliondan ortiq kishi yashaydi. Tinchlik, ijtimoiy totuvlik va adolat g’oyalari bizning ajdodlarimiz qoldirib ketgan ma’naviy meros hisoblanadi. Bu merosni qanchalik chuqur o’zlashtirsak, shunchalik darajada mavjud imkoniyatlardan foydalanish, vazminlik, bunyodkorlik, hamkorlik, millat va mamlakat manfaatlari yo’lida fidoiylik kabi fazilatlarimiz rivojlanib boradi. Bu fazilatlar murakkab o’tish davri uchun katta amaliy ahamiyatga molik bo’lgan omil hisoblanadi. Xullas yuqorida ko’rganimizdek, juda katta boyliklar mavjudligi, qudratli sanoat bazasi, ilmiy va intelektual salohiyat, ma’naviy fazilatlar, davlat suvereniteti yangi jamiyat barpo etish, O’zbekistonni rivojlangan, gullab-yashnagan davlatga aylantirish uchun zarur bo’lgan iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, ma’rifiy asos bo’lib qoladi. Takrorlash uchun savollar
yo’lini qanday tushunasiz?
zaminlari nimalarda deb bilasiz? 10-Mavzu. Milliy o`zlikni anglash, uni mustahkamlash va millatlararo totuvligini ta`minlashda shaxs ma`naviyatining ahamiyati. Reja:
Adabiyotlar
Download 3,09 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish