"Tasdiqlayman" Toshkent Moliya instituti o’quv ishlari bo’yicha prorektor i f. d., prof

Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;

Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;

Vatanparvarlik”.

Mustaqillik ma’naviyatining asosini tashkil etuvchi bu to’rt negiz o’zaro chuqur ichki uyg’unlikka ega. Shu bilan birga bugungi kun uchun dolzarbligi jihatidan alohida inson shaxsining o’z ichki imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi masalasi birinchi o’ringa chiqib turipti. “Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir”, deb ta’kidladi I.A.Karimov 1999 yili 14 apreldagi ma’ruzasida. Davlatimiz va Prezidentimizning milliy ma’naviyatimizni rivojlantirishga e’tibori, aslida va birinchi navbatda, har bir insonning haqiqiy erkinligini ta’minlashga bo’lgan asosli e’tiborini ko’rsatadi. Chunki o’zligini anglamagan odam, unga qancha imkon va sharoit yaratib bermang, voqean hur va ozod bo’la olmaydi. Ammo o’zligini anglash degani, o’zining Vatanga, millatga, bashariyatga, Borliq haqiqatiga nisbatini to’g’ri belgilay bilish degani, bunga erishish osonlik bilan bo’lmaydi. “Ma’naviyat asoslari” fani ayni shu yo’nalishda bilim berishga qaratilgan.

Prezidentning milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish va yosh avlod ma’naviy tarbiyasiga e’tibori keyingi yillarda ham susaygani yo’q. Uning 2008 yili “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch”nomli alohida risolasi bunga yana bir yorqin dalildir. Bu kitobda “ma’naviyat” tushunchasiga oid Prezidentning oldin bildirgan mulohazalari va ta’riflari chuqurlashtirilgan va mukammallashtirib bir tizimga keltirilgan, ma’naviyatni shakllantiruvchi mezonlar, ma’naviy va moddiy hayot uyg’unligi kabi masalalar keng omma uchun tushunarli shaklda batafsil bayon qilingan, yuksak ma’naviyatli insonlarning hayotga munosabatlari va ularning ma’naviyati sayoz, hayotga engil-elpi qarovchi kishilardan farqi ochib ko’rsatilgan.   Prezident o’z asarida milliy g’oya va ma’naviyat nisbati, mustaqillik davri jamiyatimizdagi milliy-ma’naviy tiklanish va yuksalish jarayoni, islohotlarning ma’naviy ahamiyati haqidagina emas, balki bugungi kunda jahonda kechayotgan globallashuv jarayonlari sharoitida ma’naviy tarbiya masalalari naqadar dolzarblashgani va endi bu masalalar faqat milliy hududda chegaralanib qolmay umumbashariy muammoga aylanayotganiga jiddiy e’tibor qaratadi. Prezidentning chuqur ishonchiga ko’ra, bugun biz ma’naviy tarbiya masalasida aslo beparvo va loqayd bo’lishga haqqimiz yo’q, ijtimoiy fanlar sohasida faoliyat olib borayotgan ziyo va ilm ahli bu sohada jiddiy ish olib borishi va jahon miqyosida avj olib borayotgan ma’naviy va axloqiy jaholatga qarshi ajdodlarimiz bizga meros qoldirgan milliy ma’naviyatimizning qudratli kuchidan barcha ma’rifiy vositalarni ishga solib unumli foydalanishlari kerak. Dunyodagi eng buyuk jasorat ma’naviy jasoratdir, deb xulosa qiladi I.Karimov va yosh avlodning ma’naviy tarbiyasini  Vatan taraqqiyotining mustahkam poydevori sifatida  baholaydi.

Aytilganlardan xulosa shuki, o’z milliy ma’naviyatimizni tiklashga astoydil kirishganimiz aslo o’zgaga g’ayirlik ma’nosini bildirmaydi, balki umumbashariy muvozanatni, uyg’unlikni, demakki, adolatni tiklashga urinishdir. Zotan, uyg’unlik buzilsa, bashar ma’naviyati ham to’kis bo’lmaydi. Butun dunyo xalqlari bir-birini tushunib yashashga intilmog’i lozim. Dushmanlik, g’ayr ko’zi bilan qarash emas, mehr bashariyatni birlashtiradi. Bu ulug’ haqiqatni bizning ajdodlarimiz allaqachon anglab etganlar. Ammo o’zgani tushunish uchun, o’zgaga mehr ko’zi bilan boqish uchun, avvalo, inson o’zligini anglab etmog’i kerak. O’zligini anglamagan zot hech qachon o’zgani tushunmaydi, uni xolis qabul qilmaydi. Asli milliy ma’naviyatimizga bugungi ayricha e’tibor ham ushbu o’zligimizni anglab etishga bo’lgan kuchli ehtiyoj natijasidir.

Ma’naviyat doimo milliy bo’ladi, shu bilan birga unda umuminsoniy qadriyatlarga zid narsa ham bo’lmaydi, chunki har bir millatning mustaqil ma’naviy dunyosi, ma’naviy qiyofasi bir paytning o’zida ichki mohiyatiga, o’zak tomirlariga ko’ra, o’zga xalqlar ma’naviyati bilan umumiy jihatlarga, butun bashariyatni birlashtirib turuvchi mushtarak unsurlarga ega bo’ladi. Ma’naviyatning yuqorida eslab o’tilgan ta’rifini millat ma’naviyatiga tatbiq etadigan bo’lsak, uni bemalol millat ruhidagi Borliq haqiqati bilan uyg’unlik, deb atash joizdir. Shunday ekan, ayni millatimizni o’zga millatlardan ajratib turuvchi mohiyatlar emas, balki birlashtiruvchi omillar milliy ma’naviyat zamirini tashkil etadi. Faqat buni jo’n tushunish ham, jo’nlashtirib talqin etish ham –xato. Ma’naviyatimizdagi eng umuminsoniy g’oyalar ham nihoyatda milliy bir tarzda o’zligini namoyon qiladi, ular boshqa millat ma’naviyati unsurlaridan nusxa ko’chirish shaklida namoyon bo’lmaydi.

Biz milliy urf-odatlarimiz, marosimlarimizga baho bermoqchi bo’lsak, butun insoniyat manfaatlari nuqtai nazarini, alohida shaxs erkinligi, Vatan va millat manfaatlarini, milliy qadriyatlarimiz majmuini yaxlit uyg’unlikda olib qaramog’imiz talab etiladi. Agar shu uyg’unlikka mohiyatan muvofiq bo’lsa, yoxud loaqal unga zid bo’lmasa, demak, maqbul, ammo insonlararo ziddiyat tug’dirsa, nifoq solsa, yoki o’zga shaxs erkini bo’g’sa, Vatan va millat manfaatlariga zid bo’lsa, demak, maqbul emas. Ammo bir narsani esdan chiqarmaylik: biz milliy ma’naviyatimizni qadrlasak, uni rivojlantirishga urinsak, qaysidir o’zga xalqlar, siyosiy kuchlar, bizdan gumondor bo’lishi mumkin, bizning tilimiz, dinimiz, kiygan kiyimimiz yoki urf-odatlarimiz ularning didiga o’tirishmasligi, tanlagan mustaqil yo’limiz ular nazarda tutgan qoliplarga mos kelmay qolishi mumkin deb, oshiqcha «andisha»larga berilsak, demak, bu hanuz ongimizdagi qaramlik asoratidir. Ko’nglimizda Haq nuri bilan bir ishga jazm qilar ekanmiz, o’zgalarning noo’rin shubha-gumonlari bilan hisoblashish, chumchuqdan qo’rqib tariq ekmaslik bilan barobar.

Evropa xalqlari ijtimoiy va madaniy sohalarda o’z tarixiy tajribalaridan kelib chiqib, ajdodlari qoldirgan merosga mos qilib, ilmiy andoza va o’lchovlar yaratganlar, ta’rif va tizimlar shakllantirganlar. Agar ular yaratgan meros ta’sirida, unga ergashib boshqa bir xalq madaniy boylik hosil qilgan bo’lsa (masalan, sovet davrida SSSR xalqlari vakillari yaratgan ko’pchilik asarlarni olaylik), albatta, Evropa madaniyati andoza va o’lchovlarini unga tadbiq etsa bo’lar. Ammo o’zbekning milliy tafakkuri oxirgi 70 yilda shakllangan deb bo’lmaganidek, bugun endi ijtimoiyot mavzularida ilmiy mulohazalar yuritish uchun ongimizga kechagi zo’raki joylashtirilgan sun’iy qoliplardan o’ylamay-netmay foydalanishga urinishimiz ham o’rinli emas.

Mavhum bir shakldagi umuminsoniy madaniyat, umuminsoniy ma’naviyat hayotda asli mavjud emas, jahon madaniyati turli o’lka va mintaqalarning o’ziga xos madaniyatlari majmuidan iborat. Qanday millat, qanday xalq bo’lmasin, baribir, uni muayyan insonlar tashkil etadi. Insonlarning har biri o’z qiyofasi, o’z fe’l-atvori, fikr-andishalari, o’z hayot yo’li va orzu-niyatlariga ega. Ammo ularning barchasi Alloh yaratgan mahluqotning bir toifasi - bani odamga mansub bo’lgani tufayli ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan muayyan qadriyatlar majmui ham mavjuddir. Bu qadriyatlar har bir millat, har bir inson uchun alohida ahamiyatga ega bo’lib, ularning ko’r-ko’rona inkor etilishi, tan olinmasligi butun bashariyat uchun halokatli bo’lishi mumkinligini jahon tarixi tajribasi ko’p marta isbotlagan. Albatta, bunday qadriyatlar barcha insonlar, barcha millatlar tomonidan birdaniga, azal-ibtidodan anglab etilgan, idrok qilingan deb bo’lmaydi. Umuminsoniy qadriyatlar har bir millatning ma’naviy mulkiga aylanishi uchun asrlar, balki ming yillar kerak bo’ldi. Xatto bugun ham barcha insonlar, barcha elat va toifalar ularni tugal anglab etgan, deyish qiyin.

Masalan, eng asosiy umuminsoniy qadriyat - har bir dunyo yuziga kelgan insonning yashash huquqini olaylik.   Barcha ilohiy kitoblar insonning yashash huquqini himoya qiladi, o’zgalarga nohaq ozor etkazmaslikka, insonni nobud etmaslikka chaqiradi. Ammo insonlar doimo ushbu da’vatga rioya etib kelmoqdami? Qaytaga, astag’furullo, o’sha kitoblar qatidan o’zlariga maqbul bo’lmagan o’zga insonlarni yo’q qilish uchun fatvolar izlaydilar, o’zlarini “musulmon”, o’zgalarni “kofir” deb e’lon qiladilar. Holbuki, insonlar e’tiqodi haqida hukm chiqarish faqat Allohga tegishlidir. Alloh hatto o’z payg’ambarlariga ham o’zgalar ustidan hukm chiqarish huquqini bergan emas, Allohning rasullari faqat uning hidoyatini bandalarga etkazishga mas’ul etilgan, ya’ni payg’om (xabar) eltuvchidirlar. “Hukm qilish faqat Allohning o’ziga xosdir”, deyiladi Qur’oni karimning “An’om” surasi 57-oyatida. Atrof-muhit, tabiatga behuda ziyon etkazmaslik yana bir umuminsoniy qadriyat bo’lib, afsuski, bu ham hanuzgacha ko’pchilik insonlar tomonidan amalda rioya etilayotgan qoidaga aylangani yo’q. Insonlar, odatda, arzimas hoyu-havaslari yo’lida o’z kelajaklari ildiziga ayovsiz bolta uradilar. Yana bir umuminsoniy qadriyat adolat tuyg’usi bo’lib, o’zbek xalqining “pichoqni avval o’zingga ur, og’rimasa, birovga ”, degan o’tkir ramziy maqoli bu qadriyatni kuchli bir tarzda ifodalaydi. Inson kofirga ham, musulmonga ham, do’stiga ham, dushmaniga ham adolat yuzasidan muomala qilishi zarurligi ilohiy kitoblarda ham ochiq-oydin bayon etilgan. Alloh taoloning “Rahmon” ism-sifatida uning Oliy adolati yorqin ifodasini topgan va bu ham insonga tabarruk ibrat bo’lmog’i kerak. Ammo adolat tarozusi pallalarini doimo teng tutish juda kam odamlarga nasib etib kelmoqda. Yaratuvchilik mehnati bilan shug’ullanib, o’z moddiy ehtiyojlarini ta’min etish ham umuminsoniy qadriyat va tabiiy zaruratdir. Bu qadriyatni tan olgisi kelmay, aylanib o’tishga, o’zgalar mehnati hisobidan o’z baxtini qurishga uringan kimsalar ham hanuz keragidan oshiq uchraydi. 130 yillik asoratdan so’ng yangidan mustaqilligini qo’lga kiritgan O’zbekiston jahon hamjamiyatida o’z muno-sib o’rnini egallashga intilar ekan, avval-boshdan o’z baxtini o’zgalar hisobiga qurishga umid bog’lamasdan, barcha xalqlar bilan teng, adolatli, do’stona va samimiy munosabatlar o’rnatishga tarafdor bo’lib chiqmoqda, bashariyatning kelajagi uchun o’zini ham boshqalar qatori mas’ul his etmoqda. Bunday yondoshuv o’zbek xalqining ming yillik ma’naviy tajribasiga ko’p jihatdan muvofiq keladi.
Ijtimoiy fanlar metodologiyasi va milliy ma’naviy meros.
Inson ilmi hech qachon Borliq haqiqatining oxiriga eta olmaydi. Shunday ekan, harqanday ilm biror-bir aniq maqsad sari yo’nalmasa, cheksiz-chegarasiz, ibtido-intihosiz bo’lib qolib, biror samaraga muyassar bo’lishi qiyin. “Metodologiya” tushunchasi voqelikni ilmiy idrok etishning ayni shu muayyan maqsadga qaratilgan mantiqiy tizimini anglatadi. Ma’lumki, ajdodlarimiz - buyuk tasavvuf pirlari - Haqqa etishishning irfoniy yo’llarini ishlab chiqqanlar va ularni “tariqat” yoki “suluk” deb ataganlar. “Metod” atamasi ham aslida yunoncha “metodos” so’zidan bo’lib, “yo’l”, “haqiqatni anglab etish yo’li” ma’nolarini ifodalaydi. Arab tilida bu so’zning muqobili “tariq” yoki “tariqa” bo’ladi. “Tariqat” atamasining kelib chiqishi shundan. Alisher Navoiy XV asrda ayni shu an’anaga tayangan holda adabiyotda “badiiy metod” muammosini hal qilib berdi va “haqiqat tariqi”, “majoz tariqi” tushunchalarini ilmiy iste’molga kiritdi.

Marksizm-leninizmga so’nggi haqiqat deb qaragan paytimizda ijtimoiy fanlar sohasi juda jo’nlashib ketgan edi. Chunki mutlaq haqiqatlar allaqachon aniqlangan, endi nisbiy, ikkinchi darajali masalalarni hal qilishgina qolganday tasavvur hukmron edi. Hozir ham yaqin o’tmishda marksistik falsafani yaxshi o’zlashtirib olganlar uchun eski andaza va qoliplardan voz kechish qiyin bo’lmoqda. Ammo bugun, ko’zimizni kattaroq ochib qarasak, birgina Evropa mintaqasida shuncha ko’p bir-biridan keskin farq qiluvchi falsafiy tizimlar yaratilgan ekan-ki, ularning har birini jiddiy anglab etish uchun bir insonning umri yo etadi, yoki etmaydi. Shunday sharoitda sobiq sovet davrida kimki marksistik dialektikaning targ’iboti bilan ilmiy darajalarga erishgan bo’lsa, bugun ham kechagi bilimlarini «ilmiy falsafiy ta’limot» sifatida talabalarga taqdim qilishga urinishi, yumshoq qilib aytganda, insofdan emas, qolaversa, bunday “o’jarlik”ning oqibatini ham o’ylash kerak. Kechagi biz boshdan kechirgan “savdolar”dan bexabar yoshlarimiz bunday mas’uliyatsizligimiz tufayli yana yolg’on “haqiqat”larni chin deb o’zlashtiradimi? Bunday metodologik chalkashliklar faqat falsafa emas, boshqa qator ijtimoiy fanlarga ham oid bo’lib, 70 yillik marksistik mafkura asorati ularning barchasiga o’z “tamg’a”sini bosib ketganligi biz katta avlodga sir emas.

Prezident I.A.Karimov o’z vaqtida “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga javoblarida bu haqda shunday deygan edi:

“Ko’p asrlik tariximiz shuni ko’rsatadiki, inson dunyoqarashining shakllanishida ma’rifatning, xususan, ijtimoiy fanlarning o’rni beqiyos. Bu jamiyatshunoslik bo’ladimi, tarix, falsafa, siyosatshunoslik bo’ladimi, psixologiya yoki iqtisod bo’ladimi – ularning barchasi odamning intellektual kamolotga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega. Lekin bugun o’rta va oliy o’quv dargohlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonlarida foydalanilayotgan darsliklar, dastur-qo’llanmalar, kitoblar qanday mafkuradan oziqlangan? Ularda eski tuzum davridan qolgan g’oyaviy qarashlardan to’liq voz kechilganiga kim kafolat bera oladi? Bu haqda qayta-qayta gapirishga to’g’ri kelmoqda. Afsuski, biz mamlakatimizda ijtimoiy fanlarning rivoji zamon talablaridan ortda qolayotganini tan olishga majburmiz. Bu boradagi xato va kamchiliklarni zudlik bilan bartaraf etish choralarini ko’rishimiz lozim”.

Tabiiy, texnik va aniq fanlarning dini, millati bo’lmaydi. O’zbekning fizikasi, arabning ximiyasi, hindning matematikasi degan tushunchalar o’sha xalq vakillarining ushbu fan sohasiga qo’shgan xissasi ma’nosida balki ishlatilishi mumkindir, ammo qaysi xalq vakili kashf etganligidan qat’iy nazar, suvning ximiyaviy tarkibi, biror o’simlikning rivojlanish qonuniyatlari, geometrik shakllarning xossalari yoki kompyuterning ish printsiplari turli millatlar uchun turlicha bo’lmaydi, Ya’ni moddaning sifatiy xususiyatlari va miqdoriy o’lchovlari ob’ektiv hodisa bo’lib, e’tiqod, an’ana, milliy va ijtimoiy o’ziga xosliklarga ega emas. Shu sababli bu sohalarda erishilgan barcha yutuqlar umumjahon ilmiga muayyan xissa bo’lib qo’shilib bora beradi.

 Ijtimoiy, ya’ni inson va jamiyat hayotiga oid ilmlar esa ilojsiz ravishda har bir mintaqa, millat va elat, ba’zan hatto alohida ijtimoiy toifa uchun o’ziga xos jihatlarga ega bo’ladi. Masalan, O’zbekiston tarixini Olmoniya yohud Xitoy tarixi printsiplari asosida yaratib bo’lmaydi, yoki rus tili lug’atshunosligini arab tili uchun ishlab chiqilgan modellar asosida qursak, milliy til mohiyatiga zid ish qilgan bo’lamiz. Chunki har bir mintaqa, millat va elatga xos e’tiqod tizimi, hayot tarzi, urf-odatlari, madaniyati, axloqiy printsiplari bo’ladi. Masalaga yanada aniqroq yondoshilsa, hatto har bir ijtimoiy toifaning hayotga yondoshuvida o’ziga xos jihatlar bo’ladi-ki, ularni hisobga olmaslik umumbashariy miqyosda og’ir oqibatlarga olib keluvchi chalkashliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Marksizmning faqat ishchilar sinfi manfaatlarini ko’zda tutib (aniqrog’i, eng kambag’al va past toifali ishchilar, ya’ni proletariatning muayyan bir tarixiy sharoitdagi nuqtai nazari va tor doira manfaatlarinigina hisobga olib) ishlab chiqilgan dunyoqarash tizimi butun jamiyatga zo’rlik bilan tatbiq etilishi natijasida insoniyat boshiga qanday kulfatlar yog’ilganligi bu masalada tarixning achchiq sabog’i bo’lganligini eslash kifoya. 

Ijtimoiy sohada asl haqiqatni anglab etish tabiiy va aniq(matematik) fanlarga nisbatan bir necha barobar mushkulroqdir. Chunki ijtimoiy sohadagi tushunchalar tarixan shakllanadi. Ularni anglab etish uchun millat tarixini, uning madaniy merosini chuqur o’rganish kerak. Evropa mamlakatlari boshidan kechirgan davlatchilik tarixini o’rganish asosida Osiyodagi ushbu soha muammolarini anglab etish mumkin deb o’ylagan odam qattiq yanglishadi. Markschilar butun insoniyat tarixiy takomiliga tatbiq etmoqchi bo’lgan formatsion nazariya ham ayni shu sababdan o’zini oqlamadi. Rossiyadagi krepostnoylik tuzumi, O’rta asrlar Evropasidagi feodalizm tizimi, yoki Yunonistondagi quldorlik ayni o’sha o’lka va mintaqalarga xos bo’lgan betakror ijtimoiy hodisalar edi. Ularni Xitoy yoki Hindistondan qidirish hech qachon qoniqarli natija bergan emas. Shunday ekan, bugungi kunda yana muayyan zamon va makonda tug’ilayotgan dolzarb muammolarga «jahonshumul» miqyosda javob berishga behuda urinmasdan, yaqin o’tmishdagi ilm tarixining achchiq saboqlarini biroz inobatga olib reja tuzsak va harakat qilsak, o’zimizni ham, boshqalarni ham chalg’itmay ish tutgan bo’lur edik.

Ijtimoiy fanlar sohasida faqat mantiqiy tahlil kifoya qilmaydi. Har bir xalq o’z tarixi, madaniyati, tili, adabiyot va san’ati, axloqiy qarashlarini nazariy o’rganish uchun boshqa xalqlar tarixshunosligi, madaniyatshunosligi, adabiyotshunosligi va axloqshunosligida asrlar davomida o’sha xalqlar tarixi, madaniyati, dini, adabiyoti, urf-odatlari tarixiy tajribasiga tayangan holda ishlab chiqilgan printsiplar, tushuncha va timsollarni shundayicha ko’chirib olib kelib, o’sha begona qoliplarga o’z tarixi, madaniyati, tili, adabiyot va san’ati, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini qanday qilib bo’lsa ham tiqishtirishga urinmay, bu sohada ajdodlarining tajribalarini chuqur o’rganishi, ularni o’zaro qiyoslab, hozirgi zamon talablarini, keyingi davrda bu sohada erishilgan yutuqlar yoki yo’qotishlarni hisobga olib, o’zga mintaqalardagi ahvolni ham nazarda tutgan holda mustaqil qonun-qoidalar, tushuncha va timsollar tizimini aniqlash va uni mustaqil yo’nalishda takomillashtirib borishga harakat qilish kerak bo’ladi. Bu, albatta, qiyin va mashaqqatli izlanishlar yo’li, ammo bu sohada oson yo’lni qidirgan olim oxir-natijada xalqni gumrohlikka mahkum qiladi.

Prezident I.A.Karimov o’zining yangi kitobida bu masalaga yana alohida urg’u beradi: “Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. “Prezident asarida, jumladan, ma’naviy merosimizga, “umumbashariy tsivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, islom dini bilan bog’liq bilimlarning tarixan eng yuqori bosqichga ko’tarilishida” beqiyos xizmatlari singgan ona yurtimizda tug’ilib kamolga etgan ulug’ allomalarning boqiy meroslariga maxsus e’tibor qaratiladi.

Ilm xoh juz’iy masalaga bag’ishlansin, xoh umummetodologik muammolarni hal qilishga qaratilgan bo’lsin, agar xolis bo’lmasa, ilm bo’lmaydi, real natijaga erishilmaydi. Qanday maqsadni oldiga qo’yganligidan qat’i nazar, xolis izlanishlarga tayanmagan ilm - ilm emas. Shu nuqtai nazardan, bir achchiq haqiqatni nihoyat tan olishimiz kerak: sobiq SSSR sharoitidagi ijtimoiy fanlar sohasida o’tkazilgan «tadqiqotlar»ning aksariyat qismi haqiqiy ilm emas, mafkurabozlik edi, xolos. Shunday ekan, kechagina o’tmish mafkurasiga sodiq xizmat qilib, turli “ilmiy” daraja va unvonlarga sazovor bo’lganlar, hech bo’lmasa, hali ham adabiyotchi, tarixchi, va h.k. boshqa fanlar namoyondalariga bepisandlik bilan yuqoridan qarashga urinmasalar, dunyo ilmining rivojiga durustroq nazar solib, ajdodlarimiz ma’naviy merosiga jiddiyroq munosabatda bo’lishga harakat qilsalar yomon bo’lmas edi. Ularning ko’pi yaxshigina fikrlash qobiliyatiga ega odamlar, demak, aniq mavzular ustida binoyidek tadqiqot o’tkazishlari mumkin. Ammo «umummetodologik asosga» o’tganda bir vaqtlar xotiraga joylashtirilgan eski andaza va qoliplar yana o’z ta’sirini ko’rsata boshlashi ishni murakkablashtiradi.

Yaqin o’tmishda, ya’ni qaramlik davrida milliy ma’naviy merosni o’rganishga qanday yondoshildi, degan masalada ba’zan bahs tug’ilib qoladi. Ba’zilar shunday fikrlashadi: “Axir o’sha yillar davomida ham o’tmish meros ozmi-ko’p o’rganildi-ku! Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy va boshqa qator allomalarning asarlari rus va o’zbek tillarida bosilib chiqdi, tadqiq va targ’ib etildi. Bu ulkan ijodiy mehnat bir necha avlod olimlarning umr mazmunini tashkil etmadimi?” Nihoyatda to’g’ri. Ustozlarimiz bu yo’lda chinakam fidoyilik namunalarini ko’rsatishdi. Bugungi milliy ma’naviyatimizni tiklash yo’lidagi urinishlar ko’p jihatdan o’sha zahmatkash ustozlar yaratgan zalvorli poydevorga tayanib turipti. Ammo ayrim insonlarning millat ma’naviyati yo’lidagi fidoyiligi bilan hukmron tuzum va uning mafkurasi ko’zlagan asl maqsad, bu sohada yuritgan qat’iy siyosati orasida jiddiy farq bor ekanligini ham bugun o’zimizga oydinlashtirib olishimiz kerak. Biz o’tmishni yoppa inkor qilish yo’lidan borsak, yana “bolshevikcha” ish tutgan bo’lamiz. Etmish yil ichida nimalar yutdik va nimalarni yutqizdik - uning sarhisobi alohida. Bu o’rinda yaxshi anglab etishimiz kerak bo’lgan masala shuki, sobiq hukmron tuzum o’tmish merosni o’rganishda ham o’z siyosati, etakchi g’oyasi, mafkurasi ildizlarini mustahkamlashni niyat qildi. O’zbekning asl milliy ma’naviyati, ajdodlarimiz yaratgan boylik bevosita ularni hech qachon va mutlaqo qiziqtirgan emas.

Bolsheviklar diktaturasi agar olimlarimiz uchun o’tmish ajdodlar merosini o’rganishga zarracha imkon bergan bo’lsa, buning evaziga ular oldiga ulkan shart va talablar ham qo’ygan edilar. Bir so’z bilan “kommunistik partiyaviylik” deb atash mumkin bo’lgan talabning mazmuni shunda edi-ki, o’tmish merosimizda marksizm g’oyalarini quvvatlovchi, bu g’oyalarning keng xalq ommasi ongiga puxta va mustahkam o’rnashuviga xizmat qiluvchi har qanday narsa topilsa, barchasini yaqqol ochib berish, targ’ib qilish, ajdodlarimiz bildirgan fikr va mulohazalarni iloji boricha “marksistik ruhda” talqin qilish, ammo agar nimaiki “proletar diktaturasi” g’oyalariga zid kelish ehtimoli bo’lsa rad etish, inkor qilish, qora yorliqlar yopishtirish, zarur holatlarda esa ko’rib turib ko’rmaslikka solib o’tib ketish lozim edi. Merosni o’rganish ishiga marksizm “falsafa”sini chuqur va jiddiy o’zlashtirgan, totalitar siyosatga sodiqligi tajribada isbot etilgan, mavjud tuzumga chin dildan tarafdor kishilar darg’a qilib belgilanar, ularga har bir soha tadqiqotchilarining “dialektik va tarixiy materializm”, “ilmiy kommunizm” printsiplaridan zarracha o’ng yo so’lga og’ishmay borayotganligini qat’iy nazorat etish va ta’minlash ishonib topshirilgan edi. Qatag’onlar odamlarning yuragini olib qo’ygan, ko’plar hukmron “partiya” nima desa, “ha, shu to’g’ri ekan-da” deb qo’ya qoladigan bo’lib qolishgan edi.

Sobiq tuzum davrida ajdodlarimiz merosini o’rganish bo’yicha bajarilgan ishlarni baholashda unutmaslik lozimki, buyuk allomalarimizning qarashlari ularda asli holidek aks etgan emas, balki begona qoliplar, yot andozalarga moslab sun’iy talqin etib kelingan. Buning uchun turli usullardan foydalanilgan. Masalan, ommaviy nashrlarda ularning asarlaridagi “kommunistik partiyaviylik” qolipiga tushmay qolgan joylari (ko’pincha, eng muhim qismlari) qirqib-kesib tashlanishi shunday “usul”lardan biri edi. Tan olish kerak, sobiq tuzum davrida olimlarimiz, tadqiqotchilarimiz shaxsan qanchalik pok, samimiy bo’lishmasin, ajdodlar merosiga xolis yondoshuv imkoniga ega bo’lgan emaslar. Ular ba’zan o’zlari to’g’ri deb o’ylagan holda, ba’zan majburiyatdan yo’qni bor, borni yo’q qilib ko’rsatganlar, ajdodlarimiz so’zini xolis, mintaqa ma’naviyatining amaliy va nazariy takomili mantiqiga muvofiq tarzda emas, marksistik mafkura talablariga mos yo’nalishda talqin etganlar. Natijada o’tmish merosimiz namunalari bilan asl qo’lyozmalardan, to’liq matnlardan emas, ommaviy nashrlar asosida tanish bo’lgan ko’pchilik oliy ma’lumotli mutaxassislar ham yagona hukmron ideologiya ruxsat bergan “haqiqatlar”dan o’zga haqiqatlar mavjud ekanligidan deyarli bexabar tarbiya topganlar. Bugun ziyolilarimizning ko’pchiligi ma’naviy merosni to’g’ri idrok qilishga qiynalayotganliklarining sabablaridan biri ham shunda. Demak, o’tgan 70 yillik davrda ma’naviy merosni o’rganish bo’yicha qilingan ishlarning amaliy tomonlari - nashrlar, ma’lumotlar - bugun uchun xizmat qilishga yaroqli bo’lsa ham, g’oyaviy-nazariy yo’nalishlar, talqin va xulosalar, andaza va tushunchalar - barchasi jiddiy va diqqat bilan qayta ko’rib chiqishni talab qiladi va bu milliy ma’naviyatimiz nazariyasini to’g’ri, asliga muvofiq shakllantirishda o’ta muhim muammolardan biridir.

Bugungi kunda diyonat, axloq tushunchalari imon-e’tiqoddan ajralmas ekanligi ravshan bo’lib qoldi. Ammo islom ma’rifati masalasida hanuz jiddiy xulosaga kela olmay, gumon aralash turibmiz. Ongimizni marksizm aqidalari tugal tark etmas ekan, bu masalada uzil-kesil xulosaga kelishimiz, albatta, mushkul. Chunki tug’ilganimizdan buyon marksistik mafkura bizning yoshimizdagi avlodga birdan-bir haqiqiy ilm - faqat hayotni materialistik idrok etishga asoslangan ilmdir deb uqdirib kelgan. Yaqin o’tmishda shunday yalpi targ’ibot ta’sirida ta’lim olgan ko’pchilik tengdoshlarimiz (ustozlarimiz ham) “ilm boshqa, din boshqa” degan aqidani tark etishga botinmay turishipti. Diniy ilmlarni haqiqiy ilm qatoriga qo’shish mumkinligiga shubhalari to’liq tarqagan emas. Tuppa-tuzuk akademiklarimizning kitoblarida bugun ham Payg’ambarimizga “vahiy” kelishini siyosiy maqsadlar bilan izohlashga intilish kuzatiladi. Aslida esa ilm faqat aqlga tayanmaydi. Ayniqsa, ijtimoiy soha, ma’naviyatga aloqador sohalarda aqliy va naqliy ilmlar mutanosibligi muhim o’rin tutadi. Bizgacha o’tmishdan etib kelgan kitoblar ham ikki toifa – 1) ilohiy matnlarga tayanuvchi, ya’ni “vahiy” orqali etib kelgan, 2) insoniy matnlar asosidagi, ya’ni insonlar ijod etgan kitoblar. Bulardan birinchilarining mazmuni azaliy va abadiy mohiyatga tutashadi, ikkinchilari esa muayyan zamon va makonda yashab o’tgan insonlarga tegishli bo’lgani tufayli, ayni o’sha zamon va makonning ta’siridan xoli emas, ya’ni ularga mutlaq haqiqat sifatida yondoshish noto’g’ri bo’ladi. Masalan, Qur’on oyatlari mazmuni o’zida mutlaq haqiqat sirini yashirgandir, ammo uning turli tafsirlari mufassirlar shaxsi bilan, ularning turlicha talqini bilan bog’liq. Xulosa qiladigan bo’lsak, Haq yo’lida qilinadigan har qanday ilm haqiqiy ilmdir va u inson ruhini poklashga xizmat qiladi, ilmda haqiqatdan har qanday chekinish esa jaholatga olib keladi.

Ilmlarni turlarga ajratadigan bo’lsak, masalan, maqsad yo’nalishiga ko’ra farqlash mumkin. Shunda dunyoviy maqsadlarga yo’nalgan yoki uxraviy (oxiratga, ya’ni bu dunyodagi faoliyatimizning u dunyodagi oqibatiga oid) maqsadlarga yo’nalgan ilmlar haqida gapirish mumkin bo’ladi. Diniy va dunyoviy ilmlar deyilganda birinchi navbatda ayni shu masalani nazarda tutish kerak. Masalan, Imom G’azzoliy fiqh ilmini (islom huquqshunosligini) diniy manbalarga tayanuvchi dunyoviy ilm deb hisoblaydi, chunki unda musulmon kishining bu dunyoga oid ishlari haqida gap ketadi. G’azzoliyning “Ihyoi ulum ad-din” kitobi esa mo’minning diqqatini oxirat ishiga qaratadi, ya’ni “Ilm kitobi”da alloma nazarda tutgan “muomala ilmi” insonlar aro muomalaga emas, bandaning Alloh bilan muomalasini to’g’ri yo’lga qo’yishga qaratilgan, bu esa bugungi kun tilida “islom ma’naviyati” tushunchasiga to’g’ri keladi.   

Islom mintaqasida “filologiya” va “germenevtika” ga oid fanlar juda qadimdan keng rivojlangan va muayyan ma’noda barcha inson va jamiyatga oid fanlarning avvaliga qo’yilgan. Buning asosiy sababi ilohiy kitoblarga va ma’naviy merosga ayricha ahamiyat bilan bog’liq bo’lib, Yangi davr Evropa odami ilmda ham, badiiy ijodda ham ko’proq originallikka, betakrorlikka intilsa, Islom mintaqasida har bir alohida inson o’z bilimlarini yagona va cheksiz (g’aybga ulanib ketuvchi) Borliq haqiqatining juzviy qismi, xususiy sharhi deb yondoshgan. Evropada har bir shaxs o’z fikrini o’zgalar qarashidan farq qilib turishiga e’tibor qaratsa, bizning milliy an’analarimizga ko’ra har bir ulug’ alloma o’zi anglab etgan haqiqatlarni ilohiy kalom va o’zidan oldingi o’tgan salaflarga ayon bo’lgan haqiqatlar bilan uyg’un jihatlarini ta’kidlashga uringan. Buning natijasida, ba’zan Evropa kishilari Sharqni original (yangicha) fikrlay olmaslikda ayblash singari holatlar ham uchraydiki, bu hayotga yondoshuvdagi o’ziga xosliklarni tushunmaslikdan kelib chiqadi.

Aslida ma’naviyatga oid fanlarning metodologiyasi masalasi allaqachon ulug’ ajdodlarimiz tomonidan hal qilingan. Bu ilm va imon birligi, aniqrog’i, naqliy va aqliy bilimlar uyg’unligi, ya’ni ilohiy kitoblar va ajdodlarimiz merosida bayon qilingan, tarixiy tajribaga asoslangan bilimlar bilan ratsional (mantiqiy) tafakkurga asoslangan xulosalarning o’zaro muvofiqligidir.

4-Mavzu. Qadimgi va O’rta asrlar davrida Osiyo xalqlari ma`naviyatining

shakllanish jarayonlari
Reja:

10. 
    Ma`naviyat va ma`rifatning qadimiyligi
    
11. 
    Ma`naviyatning shakllanish jarayonlari va bosqichlari
    
12. 
    O`rta Osiyo – Sharqning yuksak ma`naviyat va tafakkur markazi
    

Adabiyotlar:

13. 
    Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Asarlar, 7-tom O’zbekiston, 1999.
    
14. 
    Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. Ma’naviyat, 2008. 91-110 betlar.
    
15. 
    Sharifxo’jaev M.,Davronov Z. Ma’naviyat asoslari. T.: 2005.
    
16. 
    Manaviyat yulduzlari. T.: Meros, 2001. 5-37 betlar.
    
17. 
    Yuksak ma’naviyat yo’lida. T.: Ma’naviyat 2008.
    
18. 
    S.Otamurodov va boshqalar. “Ma`naviyat asoslari” T.: “Meros”, 2002.