Tasdiqlayman” Tabiiy fanlar fakulteti dekani

III BOB. AMINLARNING XOSSALARI.
Ammiak molekulasidagi bitta, ikkita yoki uchala vodorod atomlari uglevodorod radikallariga almashinishidan hosil bo‘lgan organik moddalar aminlar deyiladi. NH₂-gruppa amino gruppa, ikkilamchi aminlardagi =NH – gruppa iminogruppa deb ataladi. Amin molekulasidagi radikallar bir xil yoki har xil bo‘ladi. Uglevodorod radikalining tabiatiga qarab aminlar alifatik (to‘yingan va to‘yinmagan), alisiklik, aromatik, geterotsiklik radikallarga bo‘linadi. Ular aminogruppalar soniga qarab, mono-, di- va poliaminlar holida bo‘ladi. Radikallar soniga qarab, birlamchi (ammiakdagi bitta vodorod radikalga almashsa), ikkilamchi (ammiakdagi ikkita vodorod almashsa), uchlamchi (ammiakdagi uchta vodorod almashsa) amin hosil bo‘ladi:
R – N – H₂ R – NH – R R – N – R₂
birlamchi amin ikkilamchi amin uchlamchi amin
Aminobirikmalarni emperik nomenklatura bo‘yicha nomlashda aminoguruh bilan bog‘langan radikal nomi oxiriga amin so‘zi qo‘shib o‘qiladi. Sistematik nomenklatura bo‘yicha nomalshda esa aminobirikma molekulasidagi uzun zanjir tanlanadi, uglerod atomi raqamlanadi, raqamlash aminogruppa yaqin tomondan boshlanadi, aminogruppaning o‘rni ko‘rsatiladi, undan keyin tarmoqlangan uglerod atomi raqami, undagi radikal nomi va oxirida asosiy zanjirdagi to‘yingan uglevodorod nomi oldiga “amino” so‘zi qo‘shilib aytiladi.[7]

Formulasi	Ratsional nomlash	Sistematik nomlash
CH3NH2	metilamin	aminometan
C2H5NH2	etilamin	aminoetan
C3H7NH2	propilamin	aminopropan
C4H9NH2	butilamin	aminobutan
C5H11NH2	pentilamin	aminopentan
CH3NHCH3	dimetilamin	metilamionometan
CH3NHC2H5	metiletilamin	metilaminoetan
…	…	…

Aminlarning fizik xossasi.

Aminlarning dastlabki vakillari – metilamin, dimetilamin, trimetilamin – oddiy sharoitda gaz. Suvda yaxshi eriydi va ishqoriy eritma hosil qiladi, ammiak hidiga ega. Aminlarning molekular og‘irligi ortishi bilan ularning suvda eruvchanligi kamaya boradi, zichligi va qaynash temperaturasi ortadi. Qolgan aminlar ammiak hidiga ega bo‘lgan suyuqliklardir, yuqori aminlar yoqimsiz hidga ega bo‘lgan suyuq yoki qattiq moddalardir. Teng uglerod atomi saqlagan ikkilamchi aminlar birlamchi aminlarga qaraganda past haroratda qaynaydi. Masalan: dietilamin 56 °C da n-butilamin 75 °C da qaynaydi. Oddiy aminlar ammiakdan farq qilib havoda yonadi. Birlamchi va ikkilamchi aminlar molekulalararo vodorod bog‘lanishlarni hosil qiladi. Shuning uchun ham aminlarning qaynash temperaturasi, molekular massasi teng yoki yaqin bo‘lgan qutbsiz birikmalar (m-n: alkanlar) ning qaynash temperaturasidan yuqori. Spirtlar aminlarga nisbatan mustahkam vodorod bog‘lanish hosil qiladi. Shu bois ham ular tegishli aminlarga nisbatab yuqori temperaturada qaynaydi. Uchlamchi aminlarda azot atomi bilan bog‘langan vodorod atomi yo‘qligidan ular molekulalararo vodorod bog‘lanishlarni hosil qilmaydi. Shuning uchun ham ularning qaynash temperaturasi tegishli alkanlarning va boshqa qutbsiz birikmalarning qaynash temperaturasiga yaqin. Birlamchi va ikkilamchi aminlar suv molekulalari bilan vodorod bog‘lanish hosil qilganligi sababli suvda yaxshi eriydi. Uchlamchi aminlar esa suv molekulalari bilan vodorod bog‘lanish hosil qilmaganligi sababli suvda yomon eriydi.[8]

Nomi	Formulasi	Suyuqlanish temperaturasi t ^oC	Qaynash temperaturasi t ^oC	Zichligi
Metilamin	CH3NH2	-92	-7	-
Etilamin	C2H5NH2	-83	+17	0.706
Propilamin	C3H7NH2	-81	+48	0.741
Butilamin	C4H9NH2	-51	+78	0.764
Dodetsilamin	C12H25NH2	+28	+249	-

Aminlarning kimyoviy xossasi.

1. Birlamchi aminlar HNO₂ bilan ta’sirlashib spirt, azot va suv hosil qiladi.
R – NH₂ + HONO → R – OH + N₂ + H₂O
2. Ikkilamchi aminlar HNO₂ bilan ta’sirlashib nitrozamin hosil qiladi. Ular quyuq, moysimon suyuqlik. Suvda yomon eriydi, o‘ziga xos qo‘lansa hidli.
CH₃ – NH – C₂H₅ + HONO → CH₃ – N(NO) – C₂H₅ + H₂O
3. Uchlamchi aminlar HNO₂ bilan ta’sirlashib tuz hosil qiladi.
(CH₃)₃ – N + HONO → (CH₃)₃ – N : HNO₂
4. Aminlarning alkillash reaksiyasi. Bu reaksiya Gofman reaksiyasi deb ham ataladi,ya’ni CH₃I ta’sir ettiriladi.
CH₃ – NH₂ + CH₃I → (CH₃)₂ – NH + NH₄I
5. Aminlarning asillash reaksiyasi. Aminga angidrid yoki galogen angidrid qo‘shiladi.
CH₃ – NH₂ + (CH₃CO)₂O → CH₃COOH + CH₃ – NH – C(O) – CH₃
CH₃ – NH₂ + R - COCl → CH₃ – NH – C(O) – R + HCl
6. Yonish reaksiyasi.
R – NH₂ + 1.5n + 0.75 O₂ → nCO₂ + 0.5N₂ + n+1.5 H₂O