Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

1998 yilda qoratepadagi budda ibodatxonalari guruhini o‘rganish bo‘yicha Sh.R.Pidaev rahbarligida o‘zbek-yapon qo‘shma ekspeditsiyasi tashkil etilib, hozirga qadar faoliyat ko‘rsatmoqda. Mustaqillik yillarida olib borilayotgan hamkorlikdagi tadqiqotlar natijasida antik davrda Surxon vohasida ro‘y bergan tarixiymadaniy jarayonlar aniqlanib, fanga tatbiq etilmoqda.

Kushon davri arxeologik yodgorliklaridan biri Fayoztepa, Eski Termiz devorlarining shimolig‘arbida, qoratepa tekisligining shimolig‘arbidan janubisharqqa yo‘naltirilgan holda qurilgan Budda ibodatxonasidir. Bu to‘rtburchakli ziyoratgohning ichkari hovlisi ikki tomondan tirgak vazifasini o‘tavchi yo‘g‘on ustunlar bilan ko‘tarilgan bo‘lib, maxsus ayvon bilan o‘ralgan imoratdir. Ushbu Budda obidasining qurilgan payti uysozlik, binokorlik, haykaltaroshlik, tasviriy san’at, umuman, shaharsozlik va me’morchilik rivojlangan Kushon-Baqtriya davlati davriga, ya’ni milodning 111 asrlariga to‘g‘ri keladi.

Iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotda yuksak rivoj­langan kushonlar saltanati Kanishkaning vorisi Xuvishkadan keyin asta-sekin inqirozga yuz tuta boshlaydi. 226 yilda kushonlar saltanatidan g‘arbda- Parfiya davlatining urnida Sosoniylar davlati paydo buldi. Bu davlatning asoschisi Artashir 1 Parfiyaga qaragan, lekin har xil sabablar bilan undan ajralib ketgan viloyatlarni qaytarishga kirishdi. Bunday vaziyat kushonlarni befarq qoldirmadi. Kushon podshosi Vasudeva sosoniylar tomonidan buladigan xavfga qarshi ittifoq qidirib, 230 yilda Xitoyga elchi yubordi. Lekin kushonlar sosoniylar bilan qattiq jang bulishini kutardi. 242-243 yillarda ikki urtada bulgan jangda sosoniy Shopur 1 ning qo‘shini Kushonlar ustidan g‘olib chiqadi. Shu jangdan sung sosoniylar Sharqiy Xuroson hududla­rida «kushonshoh» unvoniga ega buldilar. 252 yilga kelib esa ular «Kushion shohlarining ulug‘ shohi» degan unvonni ham oladilar. Xuddi shu yillarda kushonlar Hindistondagi katta yerlaridan ayriladilar. Masalan, bir budda matnida (III asr o‘rtalariga oid) «dunyo uch qismga (Xitoy, Rim va Kushon) bo‘lingan, ammo «os­mon ug‘lonlari» (imperaratorlari) turtta: Xitoy, Rim, Kushan va hind» deb xabar beriladi.Hind manbalariga ko‘ra III asr o‘rtalarida Hindistonda Kushonlardan mus­taqil davlat tarkib topgan. Lekin Kushonlar boshiga tushgan bu qiyinshiliklar Kushon davlatini batamom yo‘q qilib yubormadi. Kushon davlati O‘rta Sharqning yirik davlatlaridan biri sifatida yana 100 yildan ortiq vaqt yashadi. Soson podsholarining kushayishi Kushon­larning RIM imperiyasi bilan aloqasini yanada mustahkamlashga olib keldi. Kushon elchilari 274 yilda Rim Imperatori Avrelinning Palmir ustidan g‘alabasiga bagishlangan tantanalarda qatnashdi. Sosoniylar Rim ­Kushon dustligidan xavfsirab, endi Kushonlar bilan aloqani yaxshilash yo‘lida siyosat olib bora boshlaydilar. Sosoniylar shohi Xormuzd II (301-309) Kushonlar ma­likasiga uylandi. IV asrning urtalarida kushonlar va sosoniylar urtasidagi munosabatlar yana yomonlashdi. Shopur II (309-379) kushonlarga qattiq zarba berib, Shimoliy Baqtriya yerlarini tortib oldi. Ammo kushonlar bu zarbaga ham bardosh berdilar. IV asrning oxirida Balxda sunggi kushonlar sulolasi sifatida kidariylarni taxtga o‘tirishi tantanalari buldi. Shundan boshlab tarix sanasiga yangi kushonlar chiqdi. Bu kushonlar o‘z vaqtida Kumonlar imperiyyasi tarkibiga kirgan ko‘chmanchilar bulib, ular bu buyuk imperiyaning tarix sahnasida chiqishiga olib keldi.

Kushon podsholigi va kushonlar davri-O‘zbekiston, Tojikiston, Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda O‘rta Osiyo shaharlari hayotida yuksak ri­vojlanish ruy berdi. Dehqonchilik vohalarida qator yangi shaharlar qad kutardi. Eski shaharlar taraqqiyoti yangi bosqishlarga kutarildi. Kushon podsholigining dastlabki yillaridanoq O‘rta Osiyoga Baqtriya orqali budda dini kirib keldi. Surxondaryo viloyati va Tojikiston hududlarida olib borilgan arxeologig izlanishlarning guvohlik berishicha, bu zaminda buddizmga xos memoriy va haykaltaroshlik sanati uzining klassik darajasiga kutarilgan. Arxeologlar bu yerlardan bud­dizmga doir kuplab yodgorliklarni oshib urganganlar. Ulardan biri, Ayritom yodgorligidir. Bu yodgorlik Termiz yaqinida, Amudaryo bo‘yida qad kutargan. Ayritomdan topilgan memoriy sanat asarlarida qadimgi musiqa sbobi - arfa shalib utirgan musiqashilar tasviri berilgan. Eski Termiz shahri hududida Qoratepa yodgor­ligi oshilgan. Arxeologlar bu yodgorlikni budda dinining ibodatxonasi ekanligini aniqlaganlar. Qoratepa tabIIy tepa bulib, uning shor atrofida qazib qurilgan unlab galereyalar - budda va badisatvalar haykallari turgan. Qoratepa yaqinida Fayoztepa nomi bilan yana bir bud­da yodgorligi urganilgan. U yerda olib borilgan arxeolo­gig izlanishlar shuni kursatdiki, Fayoztepa budda dini ibodatxonasi va o‘quv maktabi ekan. Talabalar bu yerda yashab budda ta’limoti buyisha talim olganlar. Buddizm davriga oid yodgorliklar Surxondaryo viloyatida yana Dalvarzintepa, Zartepa, Kuyovqo‘rg‘onda ham oshib urganildi. Bu yodgorliklarning ko‘pshiligi II-IV asrlarga oid bulib, ular kushon davriga oid o‘tmish madaniyatimizning durdonalari hisoblanadi.