|
Asosiy xulq-atvor
Skinner ikki xil xulq-atvorni o‘rganishga e’tibor qaratdi: shartsiz reflektor –
shartli reflektor va operant xulq-atvor. Javob xulq-atvor o‘zida maxsus
stimullarga javob sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan reflektor xarakterdagi xulq-
atvor sifatida tizza refleksini misol sifatida keltirish mumkin. Impulsislar tatbiq
etiladi va javob yuzaga keladi. Bu avtomatik tarzda yuz beradi.
Operant xulq-atvor organizm atrofdagi faol ta’sir ko‘satadi va bu faol
harakat ta’sirida ular mustahkamlanishi yoki inkor etilishi mumkinligini
ifodalaydi. Skinner bo‘yicha aynan mavjudotlarni moslashuvida egallanuvchi
ushbu reaksiyalar ixtiyoriy xulq-atvor shakli hisobalanadi. Konkida uchish,
fortepianoda kuy chalish, xat yozishni o‘rganishning barchasi insonning operant
harakatlariga misoldir. Organizm uchun ularning oxiri yoqimli bo‘lishi, operant
reaksiyalarni takrorlash ehtimoli ortadi.
Ekzistentsial
psixologiyada
shaxs. An’anaviy hayot mazmuninig
muammolari falsafaning predmeti hisoblanadi. Faylasuflar odam hayotining
mazmuni nima va u qanday bo‘lishi kerakligi masalasini yechadilar va h.k.
Mavjud psixologiya fanlari tizimi doirasida, hozircha qat’iyan hayotiy -
mazmuniy muammolarga yo‘naltirilgan, aniq ta’riflangan, maxsus intizom yo‘q.
37
(bunga o‘xshaganlarning bir qismi biologik sababdan tortib g‘oyaviy sababgacha
bo‘lgan barcha bosqichlarni ko‘rib chiqadigan ruhlanish (motivatsiya)
nazariyasini o‘z ichiga oladi). Shuning uchun hayot mazmunining muammosi
bilan alohida maktab - ekzistensial psixologiya shug‘ullanadi. "Ekzistensiya"
tushunchasining o‘zi, so‘zma-so‘z tarjima qilganda “paydo bo‘lish”, “vujudga
kelish”, “shakllanish” ma’nolarini anglatadi. Bu butun ekzistensializmning
mohiyatini nafaqat psixologiya va psixoterapiyada, balki falsafa, san’at, adabiyot
va hokazolarda ham aniq aks ettiradi. Unda odam psixodinamik mexanizmlari,
xulq-atvor shakli, tabiiy va shaxsiy sifatlarining statik to‘plami sifatida emas,
balki doim bor bo‘lgan va bo‘luvchi mavjudot sifatida asosiy rol o‘ynaydi.
Psixologiyada ekzistensial yo‘nalish XX asrning birinchi yarmida
Yevropada ikkita g‘oyaning chegarasida vujudga keldi: bir tomondan bu o‘sha
paytda odamning holis va ilmiy tahlilining ko‘rsatmasi va deterministik qarashlari
bilan hukmronlik qilgan ko‘plab psixolog va terapevtlarning qanoatlanmasligi
bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu psixologiya va psixiatriyaga katta qiziqish
uyg‘otgan ekzistensial falsafaning shiddatli rivojidir. Natijada psixologiyada Karl
Yaspers, Lyudvig Binsvanger, Medard Boss, Viktor Frankl kabilar tomonidan
taqdim etilgan yangi – ekzistensial oqim vujudga keldi. Ekzistensializmning
psixologiyaga ta’siri asl ekzistensializm yo‘nalishining shakllanishi bilan
chegaralanib qolmadi. Juda ko‘plab psixologik maktablar u yoki bu miqyosda
mana shu g‘oyalarni o‘ziga singdirdilar.
Ayniqsa, E. Fromm, F. Perls, K. Xorni, S. L. Rubinshteynlarning
ekzistensial motivlari juda kuchli. Shunday qilib ekzistensial psixologiya
quyidagilarni o‘rganadi:
1) o‘lim, hayot va vaqt muammolarini;
2) tanlash va javobgarlik erkinligi muammolarini;
3) yolg‘izlik, sevgi va muloqot muammolarini;
4) mavjudlikning mazmunini qidirish muammolarini.
Ekzistensial psixologiyaning asosiy predmeti – odamzod hayotining
mazmuni, uni yo‘qotish, o‘zgartirish va erishishning shart-sharoitlari. Viktor
Frankl, Rollo Mey, Djeyms Byudjental kabi mualliflar tomonidan ekzistensial
falsafa asosida ishlab chiqilgan umumpsixologik nazariyalar va psixologik
praktikaning metodologik asoslari bugungi kunda ekzistensial psixologiyaning
cho‘qqilari hisoblanadi.
V.Frankl: ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi. Psixologiyada
V.Frankl yaratgan ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi odam tabiatiga,
shaxsning normal rivojining mexanizmlari va patologiya (g‘ayritabiiylik)ga,
shaxs rivojidagi anomallarni yaxshilash yo‘li va uslubiga bo‘lgan tibbiy, falsafiy
va psixologik qarashlarning murakkab tizimini o‘z ichigi oladi.
38
Psixolog Franklning nazariyasi uch asosiy qismga bo‘linadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
