«tasdiqlayman» O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: “ ” 20 yil dars rejasi

Vaznsizlik holati. Jismning vaznsizlik holati deb, uning faqatgina og'irlik kuchi ta'siridagi harakat holatiga aytiladi. Shunday qilib, Yerga bog'langan sanoq sistemasida og'irlik kuchi doimo ta'sir ko'rsatadi, vazn esa jismga og'irlik kuchidan tashqari boshqa kuchlar ham ta'sir etgandagina namoyon bo'ladi. Bu kuchlar ta'sirida jism g ga teng bo'lmagan tezlanish bilan harakat qiladi. Demak, Yerning tortish maydonida jism tezlanish a bilan harakatlanayotgan bo'lsa, unga og'irlik kuchi P dan tashqari yana biror kuch N ham ta'sir etadi. Nyutonning ikkinchi qonuniga muvofiq jism aynan shu kuchlar yig'indisi ta'sirida tezlanish oladi.
(8)
Ushbu ifodadan jismning vazni
(9)
Agar jism harakatsiz bo'lsa, yoki to'g'ri chiziqli tekis harakatlansa
(10)
bo'ladi.
Agar jism og'irlik kuchi maydonida harakatlanayotgan bo'lsa, unda va ya'ni jism vaznsiz holatda bo'ladi.
Kosmosda erkin harakatlanayotgan jismlar uchun g=0 ligidan ular vaznsizlik holatida deyiladi.
Jism vaznining ortishi va kamayishi. Jismning vazni uchun yozilgan (10) ifodani chuqurroq tahlil qilaylik.
(11)
Qavs ichida erkin tushish tezlanishi g va jismning tezlanishi a ning vektorial ayirmasi turibdi. Demak, dan boshlab jismning vazni namoyon bo'la boshlaydi va ma ga o'zgaradi. Ya'ni vaznsizlana boradi.
Jism g yo'nalishida (ya'ni pastga qarab) tezlanish bilan harakatlana boshlasa, uning vazni ma ga kamayadi.
Liftda pastga tushayotgan kishi lift tezlanish bilan harakatlangan dastlabki lahzada, aynan vaznining kamayishi natijasida go'yoki o'zini yengillashgandek sezadi.
Endi tezlanish a ning yo'nalishi erkin tushish tezlanishi g ning yo'nalishiga qarama-qarshi bo'lgan holni qaraylik. Bunda a ning qiymati g ga qo'shiladi, ya'ni
(12)
bo'ladi. Demak, dan boshlab jismning vazni ma ga ortadi, ya'ni vaznning ortishi kuzatiladi.
Liftda yuqoriga ko'tarilayotgan kishi, lift tezlanish bilan harakatlangan dastlabki lahzada, aynan vaznning ortishi natijasida go'yoki o'zini og'irlashgandek sezadi.

Kosmik tezliklar. Biror jismni Yer sirtidan yuqoriga otsak, ma'-lum balandlikka ko'tarilib, qaytib tushadi. U Yer sirtiga nisbatan o'tkir burchak hosil qiladigan qilib otilsa, biror balandlikka ko'tarilib, ma'lum masofaga borib tushadi. Agar jismning tezligini orttirib borsak, uning shunday qiymatiga erishishimiz mumkinki, bu tezlikdan boshlab jism Yer atrofida biror aylana orbita bo'ylab harakat qila boshlaydi (28-rasm). Ana shu tezlikdan boshlab jismga beriladigan tezliklarga kosmik tezliklar deyiladi. Jismni kosmosga chiqarishdan oldin qo'yilgan maqsadga qarab unga turli xil boshlang'ich tezliklar beriladi.