Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

Biogenetik nazariyaning
 
negizida insonning biologik yetilishi - bosh omil 
sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat 
kasb etib, ular bilan o’zaro shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga 
binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik determinantlariga (aniqlovchilariga) 
qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial-psixologik xususiyatlar keltirilib 
chiqariladi. Taraqqiyot jarayonining o’zi, dastavval biologik yetilishning universal 
bosqichi sifatida sharxlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonunni F.Myuller va 
E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik qonunga ko’ra, shaxs psixologiyasining 
individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining 
(filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g’oya yotadi. 
36
A handbook for teaching and learning in higher education : enhancing academic
practice / [edited by] Heather Fry, 
Steve Ketteridge, Stephanie Marshall.–3rd ed.
p. cm.
pp: 470. 
37
David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers. 406-b.
3. Shaxs nazariyasining ba’zi 
modellari va konsepsiyalari. 

---

59 
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo’lmish amerikalik psixolog 
S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb 
«rekapitulyatsiya qonuni»
ni 
(filogenezni qisqacha takrorlashni) hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi 
individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning 
talqiniga binoan, go’daklik hayvonlarga xos taraqqiyot pallasini qaytarishdan 
boshqa narsa emas. S.Xollning talqiniga qaraganda, shaxs rivojlanishining yosh
davrlari «bo’ron va tazyiqlar», ichki va tashqi nizolar (konflikt)dan iborat bo’lib, 
ularning kechishi davomida odamda «individuallik tuyg’u»si vujudga keltiradi. 
Shaxs rivojlanishining ushbu nazariyasi o’z davrida bir talay tanqidiy mulohazalar 
manbai vazifasini o’tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari filogenezni 
aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas. 
Biogenetik konsepsiyaning boshqa biri nemis «konstitutsion psixologiyasi» 
(insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari tomonidan ishlab 
chiqilgan. E.Krechmer shaxs tipologiyasi negiziga bir qancha biologik omillarni 
kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida uzviy bog’liqlik 
mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va 
uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, his-tuyg’usi o’ta barqaror), 
ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-
tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi 
davriga ko’chirishga harakat qiladi, natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlari (o’ta 
qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik), ilk o’spirinlarda esa shizoidlik 
xususiyatlari bo’ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik shartlangan 
sifatlar hamisha нetakchi va hal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki shaxsning 
individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi.Biogenetik 
nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va S.Xoll 
taraqqiyotning biologik modeli bo’yicha ish ko’radilar, bu jarayonda muvozanat, 
integratsiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi, degan xulosaga 
keladilar. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi - bu sotsiogenetik 
nazariya hisoblanadi.