Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

Abu Ali ibn Sino
 yurakni va uning turli bo’limlarini bilimga olib boruvchi 
yo’l yoki hissiy sezishlar va aqliy sezishlar o’rtasida farqni seziuvchi deb 
hisoblagan. Hissiy sezishlarning ma’nosi allaqoch tushintirildi, bular beshta tashqi 
hislar va beshta ichki hislar ham hissiy sezishlarga to’g’ridan to’g’ri bog’liq 
bo’ladi. Hissiy sezishlar qachonki, hissiy stumili sezish organlariga yetib borganda 
va ular sezish bo’limlari tomonidan tushunib yetilganda paydo bo’ladi. Abu Ali ibn 
Sino shunday deydi: “sezish bu har bir narsani bir yoki boshqa yo’lda idrok 
etishning qabul qilinishidir.” Va u hissiy sezish haqida shunday deydi: “his qiluvchi 
organlar yordamida sezilgan barcha tasavvurlar his qilish organlariga yetkaziladi, 
ular tomonidan taassurotlanadi va his etish bo’limlari tomonidan seziladi”. Abu Ali 
ibn Sinoning fikricha, his qilish bilimi bu sotib olingan bilim, uning manbasi his 
11
Abd al-Rahman al.Naqib (Egypt). Professor and director of the Department of Educational Fundamentals at 
Mansoura University. Author of numerous articles and books; has participated in several national and international 
conferences on education. Among his works are: Avicenna’s Educational Philosophy; Muslim Theoretical and 
Practical Medical Training; Studies on Islamic Education; The Degree of Islamic Involvement among Students; and 
Islamic Education: Vocation and Structure (in Arabic) 217-b. 

---

18 
etilgan stimuli, va u ichki va tashqi sezgi bo’limlari bo’ladi. Intellektual bilim fani 
bu oddiygina sezilgan narsalardir, va u insonning Olloh tomonidan berilgan 
spekulyativ bo’limidir va bu aqliy bilimni sotib olishga qodir. 
Intellektual bilim ta’siri kuchli bo’lishi uchun, u o’z vazifasini bajarishi 
uchun aniq structurada bo’lishi lozim, va tovushsiz fikrlar va sabablarni o’qiy olishi 
lozim; bu qurilma esa logikadir. Logika bu nazariya yoki bir mavjud qurilma va u 
intellekni hato qilishdan himoya qiladi. Abu Ali ibn Sino ruhiy harakterni huddi 
“qalbdan harakatlarni sokinlik va eski hayollarsiz aniqlikda joylashuvi” deb 
hisoblagan. Bu shuni anglatadiki, harakter bu faqat yaxshi hulq uchun tajriba qilish 
emas, balki har qanday kutilmagan holat uchun tayyorgarlik ko’rishdir chunki bu 
holda inson ko’nikib qoladi va boshqa vaziyatda hech narsa qilolmaydi. Biz 
haqgo’y odam deb gapirganda faqat rost gapiradigan odamga nisbatan aytamiz, va 
ajoyib tuhiy harakterga ham huddi shunday ta’rifni ishlatsak bo’ladi. Bir xil usulda, 
biz yolg’onchi odam deb faqat yolg’on gapiradigan odamga nisbatan aytamiz va 
shunga o’xshab boshqacha harakterlilarga shu ta’rif bo’ladi. 
Inson uchun yana shu narsa majburki, agar uning qalbi ruhiy yovuzlikka 
duch kelsa, uning qarama qarshisini tushunib yetish uchun o’z qalbini a’lo himmat 
yo’lidan qalbini u yo’lning o’rtasidan borishga majburlashi va unga bu yo’lni 
o’rgatishi lozim.
Barchasini bir qilib, manziliy nuqta bu sabab. Qachonki inson bu sababga 
itoat qilishni o’rgangandagina, u tarbiyali va fazilatli bo’lish yo’lida bo’ladi. Sabab 
bu yaxshi xulqni aniqlovchi, yo’lning o’rtasida aniqlangan sandartar, agar bir qo’l 
bo’lsa u boshqa bittasi bilan barobar bo’lishidir. Sabab o’zi har qanday ikkita 
yomon harakter o’rtasida turgan himmat uchun meyorni aniqlay oladi. Sabab 
fazilatlar o’rtasidagi garmoniyani tenglashyirib turadi, demak, hech qaysi bir 
fazilat boshqasidan ustun bo’lmaydi, va inson o’z ruhiyatidagi barcha tenglikka bir 
fazilatni boshqasidan orttirib yubormasdan erisha oladi. Bu yerda e’tiborga olish 
kerakki, ruhiyat va etikaning qiymatlari avvalo Qur’onda belgilangan va 
Payg’ambarning barcha amallari inson qalbining chuqur diniy cheklovlariga amal 
qilgani, Abu Ali ibn Sino uchun bu sababning barcha yomon ishlar ustidan hukmron 
bo’la olshiga sabab bo’lgan. Endi shu aniqki, ruhiy qiymatlarni tushunish uchun 
Sababning shunchaki qabul qilinishi yetarli emas. Ularning ildizi yurakdan joy 
olishi, va “ruhiy his” inson tabiati strukturasining bir bo’lagi bo’lib qolishi juda 
ham muhim. 
Abu Ali ibn Sinoning fikricha, ahloq bu inson hayotida erishiladigan narsa, 
u birga tug’ilmaydi balki keyinchalik unga erishiladi, va uning qanchalik erishilishi 
insonning ‘odat’, ‘taqlid’, ‘qo’rquv’ va ‘donolik’ haqidagi niyatlariga bog’liq 
bo’ladi. Abu Ali ibn Sino ahloqqa erishish jarayoni tug’ilgan go’daklik vaqtidayoq 
boshlanadi, chunki, bolakay yoshligidan tug’ilgandan ko’p o’tmay qiyinchiliklarga 
duchor qilinadi va bular natijasida uning psoxologiyasiga, va etik rivojlanishiga 
ta’sir o’tkazadi deb hisoblagan. Shu sababdan Abu Ali ibn Sino bolalik va u bilan 

---

19 
bog’liq hamma narsaga juda qattiq e’tibor bergan: enaganing ahloqi va tabiatiga, 
o’qituvchisi, bola o’qigan joydagi uning do’stlari va raqiblari.
12
 
Mutafakkirning – “Donishnoma”, “Risolai ishq”, “Uy xo’jaligi”, “Tib 
qonunlari” asarlari xalqimiz odob axloq psixologiyasi va tabobat olamida 
alohida o’rin tutadi. Ibn Sinoning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari
ham diqqatga sazovordir. Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o’rgatmoq
shart, deydi. YOsh yigit biror hunarni o’rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va 
mustaqil hunar orqali oilani ta‘minlaydigan bo’lsagina, otasi uni uylantirib
qo’ymog’i lozim, deb hisoblaydi. O’spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat 
axloqiy hislar, balki xarakterning irodaviy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. 
Hunar egallash orqali o’spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik,
ishbilarmonlik, tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi. Ibn Sino har 
bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda kasb tanlashga alohida e‘tibor
berish kerakligini ta‘kidlashi uning yoshlarni kasb-hunarga yo’llash
masalalariga alohida e‘tibor bilan yondashganini ko’rsatadi. Uning fikricha, har
bir inson faqat unga tegishli bo’lgan xususiyatlargagina egadir, unga o’xshagan 
insonlar kamdan-kam bo’ladi. 
Hozirgi davrda ham allomaning falsafiy-psixologik qarashlari, ijtimoiy 
hayotimizda o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Uning tarbiya va mijoz xususidagi 
fikrlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, shaxslararo munosabatlar etikasiga 
munosib hissa bo’lib qo’shiladi. Olimning falsafa, mantiq, psixologiya, siyosiy-
ijtimoiy fanlar bo’yicha bizga meros bo’lib qoldirgan asarlari bashariyat uchun 
dasturilamal sifatida xizmat qiladi.
XI asrning buyuk mutafakkiri