“Тасдиқлайман” Табиий фанлар факультети декани

4-расм. Ер усти сувларининг сифати

Ўзбекистонда ҳозирда ифлосланган оқава сувларни тозаловчи 600 дан ортиқ турли иншоотлар ишлаб турибди, лекин уларнинг тахминан 50% ифлос сувни белгиланган талабга жавоб берадиган даражада тозалаш технологиясига эга эмас. Тошлоқ ва Фарғона саноат районларида ер усти ва ер ости сувларининг нефт маҳсулотлари билан ифлосланганлиги бир неча йилдан бери маълум. Шунингдек, Фарғона фуран бирикмалари заводи, Янги Қўқон кимё заводи ҳудудларида ер ости сувларининг ифлосланишида жиддий аҳвол вужудга келган.

Республикада ифлосланган сувларни тозалаш бўйича айрим ишлар амалга оширилмоқда. Расмий маълумотларга кўра 1981 —1985 йиллар мобайнида ҳар йили суткасига ўрта ҳисобда 126 минг м³, 1986—1990 йилларда 188,7, 1991 йилда 63,7, 1992 йилда 66,1 минг м³, 1993 йилда 30,8 ва 1994 йилда 69,0 минг м³ оқава сувни тозаловчи иншоотлар қурилиб ишга туширилди. 1981 —1985 йиллар мобайнида ҳар йили ўртача суткасига 838 минг куб. м, 1986—1990 йилларда—1211,7, 1991 йилда—186,5, 1992 йилда суткасига 43,4 1993 йилда —174,4 1994 йилда суткасига 258,3 минг м³ ҳажмдаги сувни ёпиқ технология асосида ишлайдиган иншоотлар ишга туширилди. Бироқ оқава сувларни тозаловчи иншоотлар қуриш сурҳатлари 1991 йилдан бошлаб кескин камайиб кетди, бу ҳодиса кўпроқ собиқ иттифоқнинг турли саноат шаҳарларидаи келтириладиган мосламалар миқдорининг камайиб кетиши билан боғлиқ.
Дарё сувларини аввалгидек мусаффо ва чучук бўлишини таъминлашнинг бирдан-бир йўли уларга тушаётган оқава ташлама ва зовур сувларини йилдан-йилга камайтириб бориш ва яқин келажакда уларни бутунлай тўхтатишни амалга оширишдир. Бу соҳада энг самарали лойиҳа Амударё ва Сирдарёга параллел бўлган ва ўз сувини Оролга қуювчи йирик зовурларни қуриш лойиҳасидир. Уни тезроқ амалга ошириш зарур. Амударёнинг ўнг соҳилда қурилиши 80-йилларнинг охирларида бошланган улкан зовур узунлиги 1100 км бўлиши керак. У Термиздан бошланиб, Сурхондарё, Қашқадарё, Бухоро, Навоий, Қорақалпогистон воҳаларининг захкаш сувларини ўзида жамлаб, Оролга қуйиши кўзда тутилган. Худди шундай шўр сув дарёси Сирдарё ёқалаб Мирзачўл, Туркистон, Қизил Ўрда воҳаларининг зовур сувларини йиғиб Оролга ташлаши керак.
Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё, Чирчиқ, Оҳангарон ва бошқа ўнлаб дарё ва сойлар сувларининг тозалигини таъминлаш ҳам ўта зарур, бунинг натижасида ер ости сувларининг мусаффолигига еришилади, аҳоли ҳамда чорва молларнинг соғлиги ва ҳаёти анча яхшиланади. Бу борада Зарафшон, Чирчиқ ва Оҳангарон дарёларига оғир металлар, турли кимёвий ашёлар ҳамда пестицидларни ташлашнинг олдини оладиган тадбирларни тезроқ амалга ошириш ниҳоятда зарурдир.
Орол денгизининг қуриб бориши ва у билан келиб чиқаётган муаммолар. Орол муаммоси. Туркистон ўлкасининг улкан сув ҳавзаси — Орол денгизига Амударё ва Сирдарё келтириб турган сув ҳажми 1961 йилдан эътиборан камайиб кета бошлади. Бунга Орол ҳавзасида янги суғориладиган ерларни ўзлаштириш, сиғими катта бўлган сув омборларини, сертармоқ зовур системаларини ишга тушириш каби кўп йилларга мўлжалланган улкан ирригация ва мелиорация дастурининг амалга оширилиши сабаб бўлди.
1911 —1960 йиллар давомида Оролга олимларнинг маълумотига кўра ҳар йили ўртача 52 км³ сув қуйилиб келган ва унинг сатҳи мунтазам равишда 53 м бўлган, денгиз майдони 66 минг км², сув ҳажми 1061 км³ га тенг эди, сувнинг ўртача шўрлик даражаси ҳар литр сувда 9,5—10 г атрофида бўлган, денгизнинг ўртача чуқурлиги 16 м ни ташкил қилган.
Оролнинг қуриган қисмининг (майдони 3,5 млн. га дан ортиқ) табиий шароити ўзига хос, эски қирғоқ (1961 йил) дан ичкари томон 10—20 км масофада сидирғасига қумли минтақа мавжуд. Бу ерлар асосан дўнг бархан қумлари билан банд. Марзали қумлар таркиб топмоқда. Қумларда сийрак черкез, қора саксовул, юлғун, бир йиллик шўралар ва бошқа ўсимликлар учрайди. Мазкур минтақадан сўнг тақирсимон шўрхоклар катта майдонларни эгаллаган, баъзан қум уюмлари учрайди. Грунт сувлари сатҳининг 5—7 м дан пастга тушиши туфайли аввалги қатқалоқ ва бўрсилдоқ шўрхоклар эндиликда қолдиқ шўрхокларга айланган. Ушбу минтақанинг майдони денгиз томон йил сайин кенгаймоқда, чунки грунт сувлари сатҳи ҳам Орол чекинган сари пасайиб боради (5-расм).
Сувдан яқинда қуриган қисм ясси текисликдан иборат бўлганлиги сабабли грунт сувларининг оқими ҳам жуда секин, баъзи жойларда амалда йўқ даражада. Грунт суви асосий қисмининг буғланишга сарф бўлиши натижасида тупроқда катта миқдорда туз тўпланиб бормоқда. Грунт сувлари сатҳининг ер бетига яқинлиги (1—3 м) ва ниҳоятда шўрлиги (ҳар литр сувда 20—50 г, ҳатто ундан ҳам кўп) туфайли бир йиллик (қора ва қизил) шўралар кенг тарқалган, лекин ўсимликларнинг зичлиги ниҳоятда кам, авваллари (1977—1978 йилларда) 1 квм майдонда уларнинг миқдори 900—1000 ва ундан кўп эди, ҳозирда 0 билан 100 та орасида. Катта майдонларда яланг шўрхоклар гиёҳсиз оппоқ ёки кулранг тусда офтоб нуридан ялтирайди. Дентиз қирғоғига 200—500 м қолган ерларда (маршли шўрхок) грунт сувлари чуқурлиги 0—0,5 м. Бу ерларда денгиз томондан йўналган ер ости сувлари билан қуруқликдан келаётган грунт сувлари ўзаро учрашади, шунинг учун ҳам уларнинг минераллашув даражаси унчалик катта эмас ва денгиз суви шўрлиги даражасидан бироз юқорироқ (40—50 г). Ўсимлик қоплами деярли йўқ, онда-сонда паст бўйли қора шўра учрайди, холос.