“Тасдиқлайман” Табиий фанлар факультети декани

5-расм. Орол денгизи динамикаси

Оролнинг қуриган қисмидан қум, чанг ва туз зарралари шамол таъсирида турли томонларга тўзимоқда. Қозоғистонлик мутахассисларнинг фикрича, Кичик денгиздаги Сари Шиғаноқ кўрфазида (ҳозирда қуриган) ва бутун шарқий қисмда йилига ўртача 7,3 млн т қум, шу жумладан 50—70 минг т. туз ҳавога кўтарилиб, кўпроқ жануби-ғарб, ғарб, шимоли-шарққа томон тарқалмоқда. Ҳавога кўтарилган барча қум, чанг ва тўзонларнинг аксари қисми денгизнинг ўзига тушиши аниқланган.

Орол денгизи сатҳининг пасайиб бориши, Амударё ва Сирдарё делталарига сувнинг мунтазам келмай қўйганлиги, энг даҳшатлиси сув шўрлигининг муттасил ортиб бориши ҳамда турли заҳарли чиқиндилар билан ифлосланиши туфайли Орол бўйи ҳудудларида 60 йилларнинг бошларидан эътиборан чўллашиш жараёни рўй бера бошлади. Натижада ўтган 36 йил мобайнида делталардаги аввалги гидроморф шароитда асрлар давомида тараққий қилиб келган кўл ботқоқ ва ўтлоқ табиий мажмуаларнинг аксари қисми қуриди ва типик шўрхок ландшафтларга айланди (6-расм).

6-расм. Орол денгизининг бугунги ҳолати
(“Google Earth” интернет дастуридан олинди)

Орол муаммоси кўп қиррали муаммо, у йирик ҳудуд миқёсида мавжуд бўлганлиги туфайли унинг эчими Амударё ва Сирдарё ҳавзалари ҳудудидаги ер-сув масалаларини тўлиғича ижобий ҳал қилиш билан боғлиқ. Орол муаммосининг табиий, экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ниҳоятда улкан, аввалги қулай шароитларни қайта тиклаш амри маҳол ёки умуман мумкин эмас. Мазкур муаммо ниҳоятда қалтис ва фожиали эканлигини эътиборга олиб, уни тезроқ ижобий ҳал қилишни кўзлаган ҳолда турли шаҳарларда (Москва, Тошкент, Алмати, Нукус, Аралғск, Блумингтон (АҚШ) илмий кенгаш, конференция ва экспертлар йиғилиши бўлиб ўтди ва тегишли қарорлар қабул қилинди.

БМТнинг ЮНЕП ташкилоти бир неча давлатларнинг мутахассислари ва фирма вакиллари иштирокида Орол муаммоси бўйича ҳам қатор кенгашлар ўтказди. Муаммони ҳал қилишнннг турли вариантлари тўғрисида бир печа маҳрузалар тингланди.
1993 йил 26 мартда Қизил Ўрда шаҳрида Россия ва Марказий Осиё республикалари раҳбарлари иштирокида Орол ва Оролбўйи муаммоларига бағишланган конференцияда бу муаммоларни ҳал қилишнинг умумий йўналишлари ишлаб чиқилди. Орол ҳавзаси муаммолари бўйича давлатлараро кенгаш ва Оролни сақлаб қолиш Халқаро жамғармаси тузилди. 1994 йил 11 январда Нукусда Россия ва Марказий Осиё республикалари раҳбарлари иштирокида ушбу муаммога бағишланган кенгаш бўлди. Унда яқин йиллар ичида экологик аҳволни яхшилаш юзасидан аниқ тадбирлар ҳамда Орол муаммоларининг дастури имзоланди.
1995 йил 20 сентябрда яна Нукусда Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг учрашуви ўтказилди. Учрашувнинг энг катта ютуғи Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари ва халқаро ташкилотларнинг Орол ҳавзасида барқарор ривожлантириш муаммоларини ҳал қилиш бўйича Нукус баёнотининг қабул қилиниши бўлди. Жаҳон банки Орол ҳавзасида вужудга келган экологик буҳрондан тезроқ қутулиш мақсадида молиявий ёрдам беришини эълон қилди.
1997 йил 28 февралда Алматида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг Орол денгизи ҳавзаси муаммоларига бағишланган олий даражадаги навбатдаги учрашувида «Алмати баёноти» имзоланди. Баёнотда жумладан шундай дейилади: «БМТ ва унинг ихтисослашган агентликлари Орол денгизи ҳавзасида вужудга келтан танг вазиятга доимий эътибор бериш ҳамда бу минтақада атроф-муҳитни муҳофаза қилиш юзасидан амалий чоралар кўришга, Орол бўйидаги оғир аҳволга тушиб қолган аҳолига ёрдам кўрсатиш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишга алоҳида эътибор беришга даҳват этилсин... Халқаро ташкилотлар билан биргаликда Орол денгизи ҳавзасини барқарор ривожлантиришга доир конвенция лойиҳасини ишлаб чиқиш ниҳоясига етказилсин».
Алматидаги йиғилишда Жаҳон банкининг вицепрезиденти Иоханес Линин Орол муаммоси бўйича ишлаб чиқилган ва 2000 йилгача мўлжалланган устувор йўналишлар ҳақида гапирди. У уч йўналишда фаол иш олиб бориш зарурлигини таъкидлади: 1) сув омборлари ва ҳавзаларидан фойдаланиш, уларга техник хизмат кўрсатиш ҳамда хавфсизлигини таъминлашда минтақа давлатларининг ўзаро келишиб иш тутиши; 2) сувдан оқилона фойдаланиш; 3) сувнинг шўрланишига қарши курашишдир. Ўзбекистон давлатининг Биринчи президенти И.А.Каримов тўртинчи устувор йўналиш сифатида ижтимоий омилни белгилаш тўғрисида таклиф киритди. Ушбу йўналишларни амалга ошириш учун Жаҳон банки келгуси беш йил давомида бу борадаги лойиҳаларга 380 млн АҚШ доллари миқдорида сармоя сарфлашни таклиф қилди. Бизнингча, мазкур лойиҳаларни амалга ошириш учун ривожланган давлатлар ҳам маълум миқдорда сармоялар ажратиши мумкин. Марказий Осиё давлатлари томонидан Орол жамғармасига тўланадиган жорий йиллик бадаллар ҳар бир мамлакат бюджетининг 0,3 фоизи миқдорида белгиланди.
Ҳозирги вақтда Оролбўйи ҳудудининг экологик аҳволини яхшилаш юзасидан белгиланган энг долзарб чора ва тадбирлар баҳоли қудрат амалга оширилмоқда. Қорақалпоғистондаги (Нукусдан шимолий қисмдаги) ва Хоразм вилоятидаги барча аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъминлаш амалга оширилмоқда. Туямўйин сув омбори мажмуасига кирувчи Капарас сув иншоотидан бошланадиган кучли сув қувури насослар ёрдамида аҳолини сув билан таъминлашга хизмат қилмоқда. Шунингдек, кўпгина овул ва туман марказлари чет эллардан келтирилган шўр сувни чучитувчи мосламалар билан таъминланган. Тахтакўпирда сувни тозаловчи йирик қурилма ишга туширилган. Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш ва дори-дармонлар етказиб бериш яхши йўлга қўйилмоқда. Бу борада Ўзбекистон Республикаси «Экосан» жамғармаси фаол ёрдам кўрсатиб келмоқда.
Ҳаво бўшлиғини ифлосланиши билан боғлиқ муаммолар. Инсон ҳаётининг мақбул ҳолатда бўлиши кўп жиҳатдан нафас олинаётган ҳавонинг таркиби, тозалик даражасига тўғридан-тўғри боғлиқ. Атмосфера ҳавосининг муайян даражада ифлосланиши киши организимининг турли касалликлар билан оғришига олиб келади.
Ўзбекистонда атмосфера ҳавосига чиқарилаётган турли чиқиндилар 80 йилларнинг ўрталарига нисбатаи камайиш йўналишида бўлишига қарамасдан ҳали ҳам юқори кўрсаткичларни ташкил қилади. 1985 йилда жами чиқиндиларнннг миқдори 4,2 млн т ни ташкил қилган ҳолда 1994 йилда бу рақам 2,4 млн. т гача камайди. Бу жиҳатдан саноат корхоналаридан чиқарилган чиқиндилар 1,5 млн т дан 0,9 млн т, гача қисқарди, транспорт воситаларидан чиққан ифлословчи моддалар эса 2,7 дан 1,4 млн т га камайди. Бунга чиқиндиларнинг камроқ чиқарилиши, корхона дудбуронларига турли конструкциядаги газ ва чангни ушлаб қолувчи ҳамда тозаловчи мосламаларнинг ўрнатилиши ва мавжудларининг самарадорлигини ошириш сабаб бўлди. Шунингдек, ишлаб чиқариш ҳажмининг камайиши ва шунга мувофиқ ёқилғидан фойдаланиш миқдорининг пасайиши ҳам таъсир кўрсатган.
Расмий маълумотларга кўра саноат корхоналарида 1981— 1985 йилларда ҳар йили соатига 421,3 минг м³ газни тутиб қолувчи ва зарарсизлантирувчи мосламалар ишга туширилган, бўлса, 1986—1990 йилларда - 723 минг м³, 1991 йилда 1282,8 м³, 1992 йилда 79,6 минг м³, 1993 йилда 357,8 минг м³, 1994 йилда 514 минг м³ газни тутиб қолувчи ва зарарсизлантирувчи мосламалар ўрнатилди.
Турғун манбаларда ҳавога чиқарилаётган чиқиндиларни тутиб қолиш ва зарарсизлантириш билан бирга ҳали талай миқдордаги зарарли чиқиндилар ҳавони ифлослаб келмоқда. 1992 йилда жами бўлиб 1107,8 минг т чиқинди ҳавога чиқарилди, бунинг 203,3 минг т си қаттиқ, 904,5 минг т си газсимон ва суюқ моддалардан иборат бўлди (шу жумладан олтингугурт ангидриди - 455,2, азот оксиди - 100, углерод оксиди - 359,1, углеводород - 157,5 минг т).
Ҳавони ифлослантиришда биринчи ўринда Олмалиқ - 145 минг т, кейинги ўринларда Ангрен - 126,2, Фарғона - 88,8, Қарши - 73,4, Навоий - 57,9, Жиззах - 24,8, Тошкент - 23,2, Чирчиқ - 21,9, Бекобод - 15,1, Самарқанд - 13,6 минг т ва бошқалар туради. Ҳавога чиқарилаётган чиқиндиларнинг катта қисми газсимон ва суюқ моддалар бўлиб, уларнинг таркиби кўпроқ олтингугурт ангидриди (Олмалиқда 129,2 минг т, Ангренда 69,3 минг т, Фарғонада 24 минг т ва б.), азот оксиди (Навоийда 13,7 минг т, Ангренда 7,9 минг т, Фарғонада 7,5 минг т, Тошкентда 4,9 минг т), углерод оксиди (Қаршида 30,7 минг т, Жиззахда 12 минг.т, Чирчиқда 12 минг т, Тошкентда 9 минг т, Олмалиқда 8,8 минг т, Ангренда 9,8 минг т, Навоийда 6,9 минг т), углеводород (Фарғонада 30,7 минг т, Қаршида 23,3 минг т, Урганчда 5,6 минг т), учувчи органик бирикмалар (Фарғонада 5,7 минг т, Тошкентда 3,5 минг т) ва бошқалардан иборат (7-расм).