Tasavvur qiling, siz kichkina koptokchani xonangiz devoriga otib, uni devorga urilib qaytishida yana tutib olib, o‘ynamoqdasiz. Albatta, har safar koptokchani devorga otganingizda u devorga borib urilib qaytadi

 

3. Yangi moddalar olishda fizik – kimyoviy tahlilning ahamiyati 

    

Fizik-kimyoviy tahlil usullari moddaning kimyoviy tarkibi bilan uning ayrim 

fizik  xossalari  o’rtasidagi  bog’lig’likdan  foydalanishga  asoslangan.  Fizik  tahlil 

usullariga quyidagilar kiradi.  



  Spektral 

tahlil  -  aniqlanayotgan  modda  o’ziga  tushayotgan  nur 

spektrlarini  tarqatishi  va  yutishiga  va  o’zidan  nur  chiqarishiga  asoslangan. 

Har qanday modda ma'lum to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nurlarni tarqatadi 

va  bu  nurning  zichligiga  qarab  tekshirilayotgan  namuna  tarkibidagi  modda 

miqdorini  aniqlash  mumkin.  Masalan,  biror  moddani  alangada  qizdirsak, 

modda nur spektrlarini tarqatadi. Spektr ma'lum to’lqin uzunlikka ega bo’lib, 

izlanayotgan  element  uchun  xos  chiziq  bo’lishiga  qarab  berilgan  moddada 

o’sha  element  borligi  haqida,  chiziqning  ravshanlik  darajasiga  qarab  esa 

uning  miqdori  to’g’risida  fikr  yuritiladi.  Bu  usul  juda  sezgir  va  10

-6

-10

-8

  g 

miqdordagi  elementlarni  aniqlashga  imkon  beradi,  oz  vaqt  oladi  va  ko’p 

miqdor modda talab qilmaydi. 



  Lyuminessent  (flyuoressent)  tahlil-  tekshirilayotgan  modda  ultrabinafsha 

nurlar ta'sirida lyuminessent nurlanishini kuzatishga asoslangan. 



  Rentgenstruktura  tahlili-  modda  tuzilishini  tekshirish  uchun  rentgen 

nurlaridan foydalanishga asoslangan. 



  Mass-spektrometrik tahlil -  elektr va magnit maydonining qo’shma ta'sirida 

ionlashgan atomlar, molekulalar va radikallarni aniqlashga asoslangan. 

 

Fizikaviy 

usul 

bilan 

tahlil 

qilinayotganda 

kimyoviy 

reaksiyalar 

ishlatilmaydi, faqat moddalarning biror ta'sir tufayli namoyon bo’ladigan fizikaviy 

xossalari  o’rganiladi  va  shular  asosida  tarkibida  qanday  birikma  yoki  elementlar 

borligi  haqida  xulosa  chiqariladi.  Bu  usullarning  hammasida  murakkab  fizik 

asboblar ishlatiladi. 

 

41 

 

Kimyoviy  tahlil  usullari  bilan  ish  ko’rilganda  topilishi  lozim  bo’lgan 

element  yoki  ion  o’ziga  xos  xususiyatli  biror  birikmaga  aylantiriladi  va  ayni 

birikma  hosil  bo’lganligi  ana  shu  xossalari  asosida  bilib  olinadi.  Bunda  sodir 

bo’ladigan  kimyoviy  o’zgarish  analitik  reaksiya,  bu  reaksiyaga  sabab  bo’lgan 

modda  esa  reagent  deyiladi.  Kimyoviy  usullar  kimyoviy  reaksiyalarga  asoslanadi. 

Modda  kimyoviy  usullar  bilan  tahlil  qilinganda  tashqi  effekt  hosil  bo’ladi,  ya'ni 

eritmaning  rangi  o’zgaradi,  cho’kmaga  tushish  hodisasi  ro’y  beradi  yoki  gaz 

holidagi mahsulot ajralib chiqadi. 

 

Kimyoviy tahlil yordamida quyidagi vazifalarni hal qilish mumkin: 



  Moddaning kelib chiqishi (organik va anorganik) hamda tabiatini tekshirish. 



  Tarkibi  va  undagi  asosiy  komponentlar  miqdorini  (qotishmadagi  oltin)  va 

begona aralashmalarni (mis yoki kumush) aniqlash. 



  Noma'lum birikmaning (mineral, reaktiv va b.) kimyoviy formulasini topish. 



  Moddaning strukturasini aniqlash. 

 

Kimyoviy tahlil usullari xalq xo’jaligining turli sohalarida:  tibbiyot, qishloq 

xo’jaligida (tuproqni tekshirish va boshqalar), atrof-muhitni muhofaza qilish, oziq-

ovqat  sanoatida,  metallurgiyada,  neft  kimyosida,  plastmassa,  keramika,  shisha, 

qurilish  materiallari  ishlab  chiqarishda  muhim  rol  o’ynamoqda.  Juda  toza 

moddalarni  ishlab  chiqarish,  atom  va  yadro  energetikasi,  kosmik  parvozlarni 

uyushtirish,  yarim  o’tkazgichlar  va  lazer  texnikasini  yaratish  kabilarni  kimyoviy 

tahlilsiz  tasavvur  etib  bo’lmas  edi.  Doimiy  kimyoviy  tekshiruvsiz  mo’tadil 

texnologik  jarayonni  saqlash  va  yuqori  sifatli  mahsulot  ishlab  chiqarish  mumkin 

emas. 

 

Ishlab  chiqarishda  kimyoviy  tahlil  yordamida  quyidagi  vazifalar  bajariladi: 

xom  ashyoning  sifati  va  uning  mahsulot  ishlab  chiqarishga  yaroqliligini,  optimal 

xom  ashyo  resepturasini  aniqlash,  chala  mahsulot  tarkibini  tekshirish,  tayyor 

mahsulotning  sifatini  aniqlash.  Bundan  tashqari,  chiqindilardan  ishlab  chiqarishda 

yana foydalanish maqsadida ular kimyoviy tahlil qilinadi. Atrof muhitni muhofaza 

(havo,  suv,  tuproq,)  qilishda  ham  kimyoviy  tahlilning  ahamiyati  beqiyosdir. 

Kimyoviy  tahlil  kriminalistikada  ham  keng  qo’llaniladi.  U  arxeologiyada,  dunyo 

 

42 

okeani  va  atmosferasini  o’rganishda,  yangi  kosmik  apparatlar  yaratishda,  quyosh 

sistemasidagi  planetalarning  atmosferasini  va  tuprog’ining  tarkibini  o’rganishda 

muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Qurilish  materiallarining  asosi  hisoblangan  silikatlar 

va qovushtiruvchi moddalar  murakkab kimyoviy  tuzilishga  ega  va tarkibida SiO

2

, 

Fe

2

0

3

, FeO, A1

2

0

3

, CaO, Mg0, K

2

0, Na

2

0 va b. bo’ladi. Shuning uchun ularni tahlil 

qilishda  analitik  kimyoviy  kompleks  usullardan  foydalaniladi.  Ulardan  qanday 

mahsulot ishlab chiqarish mo’ljallanganiga qarab xom ashyo tarkibi o’zgartiriladi. 

Mineral xom ashyo  tekshirilganda uning asosiy komponentlar miqdori aniqlanadi. 

Masalan,  deraza  oynalari  ishlab  chiqarishda  xom  ashyo  tarkibida  FeO  va  Fe

2

0

3

 

ning miqdori 0,1% dan oshmasligi kerak, aks holda shisha sariq, yoki yashil rangli 

bo’lib  qoladi.  Kimyoviy  tahlil  qo’lda,  avtomatlashtirilgan  (yarim  avtomat)  va 

avtomatik usullarda bajariladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda asosan kompleks 

avtomatlashtirilgan texnologiyalarda avtomatik tahlil usulidan foydalanilmoqda. 

Atrof  muhitni  muhofaza  qilishda  kimyoviy  tahlilning  ekspress  usullaridan 

foydalaniladi.  Masalan,  suvda  va  havoda  zaharli  aralashmalar  paydo  bo’lganda 

darhol uni yo’qotish va oldini olish talab qilinadi. Yadro reaksiyalari, oziq-ovqatlar 

va  boshqalar  o’rganilayotganda  tezlik  bilan  tahlil  o’tkazish  kerak  bo’ladi. 

Kimyoviy  nazoratni  avtomatik  usulda  bajarish  inson  mehnatini  yengillashtiradi, 

mahsulot tannarxini arzonlashtiradi, mahsulot ishlab chiqarilishini uzluksiz nazorat 

qilib  turilishini  va  ishlab  chiqarishning  texnologik  parametrlari  bir  xil  me'yorda 

saqlanishini ta'minlaydi yoki kerakli yo’nalishda o’zgartiradi. 

 

Sifat  tahlili  kimyoviy  usulda  olib  borilganda  tekshirilayotgan  moddada 

borligi taxmin qilingan komponent (atom, ion, molekula) dastlab har xil kimyoviy 

usullar  bilan  boshqa  birikmaga  o’tkazilib,  cho’kmaga  tushiriladi,  rangli  eritma 

hosil qilinadi, gaz ajratib chiqaradi va b. So’ngra shular tarkibidan tekshirilayotgan 

komponent  aniqlanadi.  Masalan:  tekshirilayotgan  eritmadan  SO

4

2-

  ionini  topish 

uchun uni dastlab BaS0

4

 ko’rinishda cho’kmaga o’tkaziladi, hosil bo’lgan cho’kma 

BaS0

4

  HN0

3

  da  ham  erimaydi,  shuning  uchun  tekshirilayotgan  eritmaga  HN0

3

  va 

BaC1

2

 qo’shiladi. Bunda S0

4

2-

 ioni bilan quyidagi reaksiya boradi: 

Ba

2+

 + SO

4

2-

  = BaS0

4

↓ 

 

43 

Agar  Cu

2+

  borligi  taxmin  qilingan  eritmaga  NH

4

OH  eritmasidan  ortiqcha 

miqdorda qo’shsak, eritma ko’k rangga kiradi, kompleks tuz hosil bo’ladi: 

Cu

2+

 +4NH

4

OH = [Cu(NH

3

)

4

]

2+

+4H

2

O 

Demak, Cu

2+

 kationini NH

4

OH eritmasi yordamida aniqlash mumkin. 

 

 Fizik-kimyoviy tahlil usullari kimyoviy reaksiyalar vaqtida sodir bo’ladigan 

fizikaviy  o’zgarishlarni  aniqlashga  asoslangan.  Masalan,  kolorimetrik  tahlilda 

tekshirilayotgan  modda  tarkibidagi  ion  va  molekulalar  rangli  eritmadan  o’tganda 

qaysi nurning yutilishiga qarab modda tarkibi haqida fikr yuritiladi. Xromatografik 

tahlilda  modda  tarkibidagi  ionlar  kolonkadagi  adsorbentga  turlicha  yutilishi  va 

rangi bir biridan ajralishiga qarab, tekshirilayotgan moddada qanday ionlar borligi 

aniqlanadi.  Tahlilning  fizikaviy  va  fizik-kimyoviy  usullari  aniqlik  darajasidan 

tashqari turli xil asboblar  yordamida bajarilishi bilan ham kimyoviy  tahlildan farq 

qiladi. 

Eritmalarda  ionlarni  topish  uchun  kuzatilishi  oson  bo’lgan  tashqi  effekt, 

masalan,  eritma  rangining  o’zgarishi,  cho’kma  tushishi  yoki  erishi,  gaz  chiqishi 

bilan  boradigan  reaksiyalar  qo'llaniladi.  Ionlarni  topishga  yordam  beradigan  ta'sir 

etuvchi  moddalar  tegishli  ionlarning  reaktivlari  yoki  reagentlari,  bunda  ro’y 

beradigan kimyoviy o’zgarishlar esa analitik reaksiyalar deb ataladi.