Тартибга солинадиган иктисодиёт зарурми ёки эркин бозорми

VIII bob. Kanada soliq tizimi

8.1. Kanada soliq tizimining o’ziga xos xususiyatlari.

Boshqa federativ davlatlardan Kanada detsentralizatsiyasi ancha yuqori darajasi bilan farq qiladi. Federal hukumat bo’linmalarining ahamiyatli ta’siri ostida provinsiyalar milliy iqtisod strategiyasi shakllanishida jiddiy rol o’ynaydi. Kanada hukumati xarajatlarining yarmidan ko’proq qismi va ta’lim, sog’liqni saqlash hamda ijtimoiy sug’urtani ta’minlash funksiyalari provinsiyalar ulushiga to’g’ri keladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, provinsiyalar rolini oshirish tendensiyasi oxirgi yillarda ham davom etmoqda. Kanada soliq tizimi quyidagi uchta asosiy darajani tashkil etadi:

1. 
   federal (davlat daromadlarining qariyb 50 foizi);
   
2. 
   provinsiya (qariyb 40 foizi);
   
3. 
   mahalliy (10 foizi).
   

8.2.Federal foyda solig’i, kapitaldan olinadigan soliqlar to’g’risida tushuncha va ularni soliqqa tortish mexanizmi.

Federal byudjet asosini quyidagilar tashkil qiladi: aholidan olinadigan daromad solig’i, korporatsiya solig’i, tovar va xizmatlar solig’i, aksizlar, bojxona boji va ijtimoiy sug’urta jamg’armasi badallari. Provinsiya daromadlari: aholidan olinadigan daromad solig’i, korporatsiya foydasidan olinadigan soliq, sotuvdan olinadigan soliq, aksizlar, ijtimoiy sug’urta jamg’armasi badallari, hadya solig’i, renta to’lovlari, turli ro’yxatga olish yig’imlaridan iborat. Tushumlarning asosiy qismi daromad solig’i va egri soliqlarga to’g’ri keladi. Mahalliy byudjetlar soliq tushumlari ko’chmas mulk solig’i va tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan soliqlardan iborat¹⁴.
Kanada soliq tizimi 1987 yilda o’tkazilgan soliq islohoti tufayli zamonaviylasha boshladi. Uning qoidalariga asosan Kanadada federal darajada daromad solig’ining o’nta stavkasi o’rniga uchta stavka, har bir regionda esa o’zlarining mahalliy stavkalari qo’llanila boshlandi.
1-jadval
8.3. Kanadada asosiy soliq stavkalari

Provinsiya, hudud	Asosiy stavka		Federal-provinsial stavka
	Daromad solig’i	Foyda solig’i	Daromad solig’i	Foyda solig’i
Nyufaundlend	21,0	14,0	52,3	43,12
Yangi Shotlandiya	19,0	16,0	50,3	45,12
Prins Eduard oroli	19,0	15,0	50,3	44,12
Nyu-Bransuik	20,1	17,0	51,4	46,12
Kvebek	21,6	8,9-16,2	52,9	38,0-45,0
Ontario	21,6	15,5	52,9	44,6
Manitoba	19,1	17,0	50,4	46,1
Saskachevan	20,6	17,0	51,9	46,1
Alberta	14,8	15,5	46,1	44,6
Britanskaya Kolumbiya	22,9	16,5	54,2	45,6
Yukon	15,3	15,0	46,6	44,1
Shimoliy-G’arbiy hududlar	13,0	14,0	44,4	43,1

Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar federal va provinsial stavkalardan tashkil topgan integrallashgan stavka hisob-kitob usulini ko’rsatadi. Kanadada kichik biznes faoliyatini rag’batlantirishga katta e’tibor qaratiladi. Bunday kichik firmalar (100 kishidan kam yollanma mehnat ishchilari bo’lgan firmalar) ulushi barcha kompaniyalar (xizmatlar, chakana savdo, qurilish) hisobining 97 foiziga yetadi va ularning daromadlariga yagona stavka – 12 foiz qo’llaniladi. Umuman Kanadaning soliq tizimida to’g’ri soliqlar yuqori turadi. Egri soliqlarga - yagona 7 foiz stavka bo’yicha tovar va xizmatlarga qo’yiladigan federal soliq hamda sotuvdan olinadigan mahalliy soliqlar kiradi. Ba’zan provinsiyalarda ushbu ikki soliq qo’shma stavkada birlashib 15 foizni hosil qiladi. Birlashgan soliq chakana narxlarga qo’shiladi.