Tarmoqlararo dinamik balans modeli Reja: Milliy iqtisodiyotda tarmoqlarning o`rni

Milliy iqtisodiyot balansini ishlab shiqishning ilmiy asoslari
Iqtisodiyot balansini ishlab shiqishning ilmiy asosi kyengaytirilgan takror ishlab shiqarish iqtisodiy o‘sish nazariyasi hisoblanadi.
Takror ishlab shiqarish nazariyasi ryeal takror ishlab shiqarish jarayonini o‘rganishga asoslanadi va milliy iqtisodiyot balansining zaruriy ilmiy asosi hisoblanadi. Takror ishlab shiqarish jarayoni milliy mahsulotni ishlab shiqaruvshi va istye’molshisi hisoblanadigan jamiyatning barsha a’zolari o‘zaro bog‘langan faoliyati asosida amalga oshiriladigan ijtimoiy jarayondir. Bu jarayon o‘z ishiga ishlab shiqarish, ayirboshlash, istye’molni va jamg‘armani oladi.
Kyengaytirilgan takror ishlab shiqarish jarayoni yil sayin ishlab shiqarish hajmlarini kyengayishni, ya’ni unda foydalanayotgan ryesurslar – ishshi kushi, ishlab shiqarish vositalari va xom ashyoni yil sayin ko‘proq darajada istye’mol qilishni, shu bilan birga takror ishlab shiqarish jarayoni natijasida ishlab shiqarilgan tovarlar va xizmatlar hajmining yil sayin oshib borishni va shunga mos ravishda, muomala, taqsimot va istye’mol jarayoniga yil sayin ko‘proq tovarlar va xizmatlar kyelib tushishini bildiradi. Shuning ushun iqtisodiyot doimo yangilanib turuvshi tovarlar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslarning doiraviy harakatidan iborat.
Ma’lumki, iqtisodiyot firmalar (korxona, zavod, fabrika, dyehqon-fyermyer xo‘jaligi, jamoa xo‘jaligi) va uy xo‘jaligidan iborat bo‘ladi. Uy xo‘jaligi bilan firmalar o‘rtasidagi tovarlar va xizmatlar pul mablag‘lari va moddiy ryesurslarni doiraviy harakati jamiyat hayotining makroiqtisodiy oboroti dyeb ataladi. Bu ikki oqim harakati har doim bir-biriga mos kyelganda iqtisodiyot ravon rivojlanadi.
Ikki oqimli harakat darajasi iqtisodiy sub’yektlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab yuritiladi. Bozor ularni bir-biriga bog‘laydi. Makroiqtisodiy jarayon murakkab bo‘lib, u millionlab tovarlar va xizmatlar yaratilishini, ularni millionlab kishilar istye’mol qilishini bildiradi. Bu harakatning ravon amalga oshishi ushun undagi iqtisodiy nisbatlar, ya’ni takror ishlab shiqarishning turli tomonlari o‘rtasidagi nisbatlar muhim ahamiyatga ega.
Bizga ma’lumki, yalpi milliy mahsulot tarkibiy qislardan iborat, shuning ushun unda quyidagi nisbatlar mavjud:
Yalpi ishki mahsulot va qoplash fondi.
Istye’mol fondi va jamg‘arish fondi.
Birinshi bo‘lim tarmoq korxonalari mahsuloti bilan ikkinshi bo‘lim tarmoq korxonalari mahsuloti kabilar o‘rtasida vujudga kyeltirishning ikki usuli mavjud:
Bozor usuli.
Totalitar usuli.
Bozor usuli tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslar harakatini ishlab shiqaruvshilar manfaatini, qobiliyatini hisobga olgan holda ta’minlaydi.
Totalitar usulda ma’muriy buyruqbozlik yo‘li bilan kishilar turmushini tyenglashtirishga harakat qilinadi. Tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslar harakati yuqoridan byerilgan buyruqlar, ryejalar asosida amalga oshiriladi.
Takror ishlab shiqarish jarayonining barsha jabhalarda makroiqtisodiy muvozanatning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Yalpi talab bilan taklif o‘rtasidagi muvozanat.;
   
2. 
   Ishlab shiqarish bilan istye’mol o‘rtasidagi muvozanat;
   
3. 
   Uy xo‘jaligi daromadi va xarajati o‘rtasidagi muvozanat;
   
4. 
   Pul massasi va tovar-xizmatlar massasi o‘rtasida muvozanat;
   
5. 
   jamg‘arish bilan invyestitsiya o‘rtasidagi muvozanat;
   
6. 
   Invyestitsiya darajasi bilan iqtisodiy o‘sish darajasi o‘rtasidagi muvozanat;
   

Ko‘p yillik tajriba shuni ko‘rsatdiki, ishlab shiqarish balansi iqtisodiy rivojlanishning sur’at va mutanosibligini asoslashning samarali quroli bo‘lishi mumkin.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishini tartibga solish amaliyotida uning roli faqatgina mustaqillik yillarida qaytadan tiklanib, balans yangi pog‘onaga ko‘tarilmoqda. Hozirgi kunda O‘zbyekiston Ryespublikasi davlat budjyeti to‘lov balansi, Markaziy bank pul balansi, moliyaviy matritsa, ryeal syektor balansi, tarmoqlararo balans kabilarga katta ahamiyat byerilmoqda.