Tarmoq xavfsizligi tushunchasi va uning mohiyati

Simli va simsiz tarmoqlar
Simli tarmoqda qurilmalar bir-biriga kabellar yordamida ulanadi. Odatda simli tarmoqlar Ethernet protokoliga asoslanadi, bu yerda qurilmalar himoya qobig’i bilan qoplangan juft (UTP- Unshielded Twisted Pair) kabellar yordamida turli xil komutatorlarga ulanadi. Ushbu komutatorlar qo’shimcha ravishda Internetga kirish uchun tarmoq marshrutizatoriga ulangan bo’ladi.
Simsiz tarmoqda qurilma radio signallar yordamida kirish nuqtasiga ulanadi. Kirish nuqtalari qo’shimcha ravishda tashqi tarmoqqa kirish uchun kommutatorga/marshrutizatorga kabellar orqali ulanadi.

1.1-rasm. Aralash yoki gibrid kompyuter tarmog’i
Simsiz tarmoqlar mobilligi tufayli keng qo’llanilishiga erishdi. Mobil qurilmalar kabelga bog’lanmagan va simsiz signallar diapazonlarida erkin harakatlanishi mumkin. Bu esa qulay aloqani ta’minlaydi va ish samaradorligini oshiradi.
Tarmoq - bu ma’lumotlarni uzatish va qayta ishlash qurilmalari tomonidan hosil qilingan ob’ektlar to’plami. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti kompyuter tarmog’ini bir-biriga ulangan mustaqil qurilmalar o’rtasida bit-yo’naltirilgan ketma-ket ma’lumotlarni uzatish deb ta’riflagan.
Tarmoqlar odatda foydalanuvchilar tomonidan xususiy ravishda boshqariladi va ba’zi hududlarni egallaydi va hududiy jihatdan quyidagilarga bo’linadi:
• LAN (Local Area Network) - bir yoki bir nechta yaqin joylashgan binolarda joylashgan lokal (mahalliy) tarmoqlar yoki LANlar odatda tashkilot (korporatsiya, muassasa) ichida joylashgan, shuning uchun ular korporativ deb ham nomlanadi.
• WAN (Wide Area Network) - hududiy, aralash, global, binolarda, shaharlarda va mamlakatlarda joylashgan yoki taqsimlangan kompyuter tarmoqlari. Shunga qarab global tarmoqlar to’rt asosiy turga bo’linadi: shahar, mintaqaviy, milliy va transmilliy. Juda katta miqyosda tarqatilgan tarmoqlarga quyidagilar kiradi: Internet, EUNET (European UNIX Network), Relcom, FIDO (Fast IDentity Online).
Tarmoq odatda quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi:
• tarmoq kompyuterlari (tarmoq adapteri bilan jihozlangan);
• aloqa kanallari (kabel, sun’iy yo’ldosh, telefon, raqamli, optik tolali, radiokanallar va boshqalar);
• har xil turdagi signal o’zgartirgichlari;
• tarmoq qurilmalari.
Tarmoqning ikkita tushunchasi mavjud: aloqa tarmog’i va axborot tarmog’i (1.2-rasm).
Aloqa tarmog’i ma’lumotlarni uzatish uchun mo’ljallangan bo’lib, u shuningdek ma’lumotlarni o’zgartirish bilan bog’liq vazifalarni bajaradi. Aloqa tarmoqlari ishlatiladigan fizik ulanish vositalariga ko’ra farqlanadi.

1.2-rasm. Axborot va aloqa tarmoqlari.

Axborot tarmog’i axborotni saqlash uchun mo’ljallangan va axborot tizimlaridan iborat. Aloqa tarmog’i asosida axborot tarmoqlari guruhini qurish mumkin:

Axborot tizimini axborotni etkazib beruvchi yoki iste’molchisi bo’lgan tizim deb tushunish kerak.
Kompyuter tarmog’i axborot tizimlari va aloqa kanallaridan iborat.
Axborot tizimini axborotni saqlash, qayta ishlash yoki uzatish qobiliyatiga ega bo’lgan ob’ekt deb tushunish kerak. Axborot tizimiga quyidagilar kiradi: kompyuterlar, dasturlar, foydalanuvchilar, ma’lumotlarni qayta ishlash va uzatish jarayoniga mo’ljallangan boshqa komponentlar. Kelajakda foydalanuvchi vazifalarini hal qilishga mo’ljallangan axborot tizimi -workstation (mijoz) deb nomlanadi. Tarmoqdagi ish stantsiyasi odatdagi shaxsiy kompyuterdan (kompyuter) tarmoq kartasi (tarmoq adapteri), ma’lumotlar uzatish kanali va tarmoq dasturining mavjudligi bilan farq qiladi.
Aloqa kanalini signallar uzatiladigan yo’l yoki vosita deb tushunish kerak. Signal uzatish vositasi abonent yoki fizik kanal deb ataladi.
Aloqa kanallari (datalink) tarmoq uskunalari va fizik aloqa vositalari yordamida aloqa liniyalari orqali yaratiladi. Fizik aloqa o’ralgan juftliklar, koaksiyal kabellar, optik kanallar yoki efirga asoslangan. Mantiqiy kanallar aloqa tarmog’ining fizik kanallari va kommutatsiya tugunlari orqali o’zaro ta’sir qiluvchi axborot tizimlari o’rtasida o’rnatiladi.
Mantiqiy kanal - bu ma’lumotlarni bir tizimdan boshqasiga o’tkazish yo’lidir. Mantiqiy kanal bir yoki bir nechta fizik kanallar bo’ylab yo’naltiriladi. Mantiqiy kanalni fizik kanallar va kommutatsiya tugunlari orqali o’tadigan marshrut deb ta’riflash mumkin.
Tarmoqda ma’lumotlar bloklar orqali ob’ektlar o’rtasida almashinuv protseduralariga muvofiq uzatiladi. Ushbu protseduralar ma’lumotlarni uzatish protokollari deb ataladi.
Protokol - bu ikki yoki undan ortiq qurilmalar o’rtasida ma’lumot almashish tartibini belgilaydigan qoidalar to’plami.
Tarmoq yuklanishi, trafik deb nomlangan parametr bilan tavsiflanadi.
Trafik - bu ma’lumotlar tarmog’idagi xabarlar oqimi. Bu tarmoqning tanlangan nuqtalarida soniyada bit bilan ko’rsatilgan ma’lumotlar bloklari soni va ularning uzunligini miqdoriy o’lchov sifatida tushuniladi.
Kirish usuli tarmoqning ishlashiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kirish usuli - bu qaysi ish stantsiyasida keyingi aloqa kanalidan foydalana olishini va aloqa kanaliga (kabelga) kirishni qanday boshqarishni aniqlash usuli.
Tarmoqda barcha ish stantsiyalari topologiya deb nomlangan ma’lum bir tuzilishga muvofiq aloqa kanallari bilan fizik bir-biriga bog’langan. Topologiya - bu tarmoqdagi fizik ulanishlarning tavsifi, qaysi ish stantsiyalari bir-biri bilan aloqa o’rnatishi mumkinligini ko’rsatadi. Topologiya turi ish stantsiyalarining ishlashi, ishonchliligini, shuningdek fayl serveriga kirish vaqtini belgilaydi. Kirish usuli tarmoq topologiyasiga qarab qo’llaniladi.
Tarmoqda asosiy elementlarning tarkibi uning arxitekturasiga bog’liq. Arxitektura - bu tarmoqdagi ish stantsiyalari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik, tuzilish va funktsiyalarni belgilaydigan tushuncha. U tarmoqning dasturiy ta’minotini mantiqiy, funktsional va fizik tashkil qilishni ta’minlaydi. Arxitektura tarmoq elementlarining apparat va dasturiy ta’minotini qurish va ishlash tamoyillarini belgilaydi.
Tarmoq arxitekturasi tarmoqning asosiy elementlarini belgilaydi, uning umumiy mantiqiy tashkil etilishini, texnik vositalarini, dasturiy ta’minotini, kodlash usullarini tavsiflaydi. Arxitektura shuningdek ishlash printsiplarini va foydalanuvchi interfeysini belgilaydi.
Uch xil arxitektura eng keng tarqalgan:
• terminal - host kompyuter arxitekturasi;
• bir pog’onali arxitektura;
• mijoz-server arxitekturasi.
Zamonaviy tarmoqlarni turli mezonlarga ko’ra tasniflash mumkin:

• 
  kompyuterlarning uzoqligi;
  
• 
  topologiyasi;
  
• 
  Maqsadi;
  
• 
  ko’rsatiladigan xizmatlar ro’yxati
  
• 
  boshqarish tamoyillari (markazlashgan va markazlashmagan);
  
• 
  kommutatsiya usullari;
  
• 
  kirish usullari;
  
• 
  tarqatish vositalarining turlari;
  
• 
  ma’lumotlarni uzatish tezligi va boshqalar.
  

Kompyuter tarmoqlari - bu axborotni yetkazib berish va qayta ishlashni tezlashtirish uchun insonlar va kompyuterlar o’rtasidagi hamkorlikning bir turi. Kompyuterlar tarmog’i ustidagi ishlar 30 yildan ko’proq vaqt oldin boshlangan. Kompyuterlarning imkoniyatlari oshganligi va shaxsiy kompyuterlar hamma uchun mavjud bo’lganligi sababli tarmoqlarning rivojlanishi sezilarli darajada tezlashdi.
Tarmoqga ulangan kompyuterlar ma’lumot almashadi, periferiya qurilmalari va saqlash qurilmalaridan birgalikda foydalanishadi. 1.3-rasm.

1.3-rasm. Periferiya qurilmasining foydalanilishi.

Tarmoqlardan foydalanib, resurslar va ma’lumotlarni almashish mumkin. Quyida tarmoqdagi ish stantsiyasi yordamida hal qilinishi mumkin bo’lgan va bitta kompyuter yordamida hal qilish qiyin bo’lgan asosiy vazifalar keltirilgan.

Kompyuter tarmog’i periferik qurilmalarni birgalikda ishlatishga imkon beradi, jumladan:

• 
  printerlar;
  
• 
  plotterlar;
  
• 
  qattiq disklar;
  
• 
  CD-DVD-ROM disklari;
  
• 
  disketlar;
  
• 
  strimerlar;
  
• 
  skanerlar;
  
• 
  faks-modemlar va boshqalar.
  

Kompyuter tarmog’i axborot resurslarini birgalikda ishlatish imkoniyatini beradi:

• 
  kataloglarni;
  
• 
  fayllarni;
  
• 
  amaliy dasturlarni;
  
• 
  o’yinlarni;
  
• 
  ma’lumotlar bazasini;
  
• 
  matn protsessorlarini.
  

Kompyuter tarmog’i ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlash uchun barcha foydalanuvchilarga fayllar va yozuvlarni blokirovkalash bilan birgalikda ma’lumotlar bazalariga bir vaqtning o’zida kirishni ta’minlaydigan ko’plab foydalanuvchi dasturlari bilan ishlashga imkon beradi. Standart tarmoqlar uchun ishlab chiqilgan har qanday dasturiy ta’minot boshqa tarmoqlarda ishlatilishi mumkin.
Resurslarni birgalikda ishlatish xarajatlarni va vaqtni tejashni ta’minlaydi. Masalan, har bir xodim uchun printer sotib olish yoki tarmoq bo’lmaganda bitta printerga fleshka bilan yugurish o’rniga bitta lazer printerini tarmoqga ulashishingiz mumkin.
Elektron pochtani tashkil etish. Siz LANni pochta xizmati sifatida ishlatishingiz va boshqa foydalanuvchilarga eslatmalar, hisobotlar va xabarlarni yuborishingiz mumkin.

1.