Tarmoq texnologiyalari

 
2.4. Kompyuter tarmoqlarining tuzilishi va qo’llanilishi 
Transmission  Control  Protocol/Internet  Protocol  (TCP/IP)  -  bu  global 
tarmoqlar uchun ishlab chiqilgan protokollar stekining sanoatlashgan standarti. 
  Hozirgi  vaqtda    TCP/IP  steki  asosan  OC  UNIX  li  tarmoqlarda  tarqalgan 
lekin  uning  oxirgi  versiyalari    personal  kompyuterlarning  tarmoqli  operatsion 
tizimlari uchun amalga oshirilgan. 
TCP/IP  protokollar  tizimi  1.3-rasmda  ko‘rsatilgan.  TCP/IP  protokollari  4  ta 
darajaga bo‘linadi.  
Eng  past  (IV  daraja)  OSI  modelining  fizik  va  kanalli  darajalarga  muvofiq. 
Ushbu  daraja  TCP/IP  protokollarida  ko‘rsatilmagan,  lekin  kanalli  va  fizik 
darajalarning  hamma  tanilgan  standartlariga:  lokal  tarmoqlar  uchun-Ethernet, 
Token Ring, FDDI, Fast Ethernet, 100VG-Any LAN; global tarmoqlar uchun SLIP 
nuqta-nuqta  ulanish  protokoli,  X.25  paketlarini  kommutatsiyalashli  territorial 
tarmoqlar  protokollari  Frame  Relay  quvvatlaydi.  Kanalli  darajaning  transporti 
sifatida  ATM texnologiyasini aniqlovchi maxsus spetsifikatsiyasi ishlab chiqilgan. 
Odatda  lokal  yoki  global  tarmoqlarning  yangi  texnologiyalari  paydo  bo‘lsa,  u  IP 
paketlarini uning kadrlariga inkopsulyatsiyalash usulini aniqlovchi muvofiq  RFC 
ishlab chiqish hisobiga TCP/IP stekiga tezda ulanadi. 
  Keyingi daraja (III daraja) - bu tarmoqlararo o‘zaro ishlash darajasi, u lokal 
tarmoqlar,  teritorial  tarmoqlar,  maxsus  aloqa  liniyalarining  har  xil  transport 
texnalogiyalarini ishlatib paketlarni uzatish bilan shug‘ullanadi. 
 
 Tarmoq  darajasining  asosiy  protokoli  sifatida    (OSI  modeli  terminallarida) 
stekda  IP  protokoli  ishlatiladi.  U  boshlanishida,  lokal  va  global  bilan  birgalikda 
birlashgan, lokal tarmoqlarning ko‘p sonidan iborat tarkibiy tarmoqlarda paketlarni 
uzatish protokoli sifatida loyixalashtirilgan. Shuning uchun IP protokolli murakkab 
topogiyali tarmoqlarda ulardagi tizim ostilari borligini to‘g‘ri ishlatib va aloqaning 

---

past tezlikli  liniyalarining o‘tkazish  qobiliyatini  tejab  yaxshi ishlaydi.  IP prtokolli 
deytagrammali  prtokol  hisoblanadi,  ya’ni  u  tayinlangan  tugungacha    paketlarning 
yetkazib  berilishini  kafolatlamaydi.  Tarmoqlararo  o‘zaro  ishlash  darajasi,  RIP 
(Routing  Internet  Protocol)  va  OSPF  (Open  Shortest  Path  First)  yo‘nalish 
axborotini  yig‘uvchi  protokollar,  hamda  ICMP  (Internet  Control  Message 
Protocol)  tarmoqlararo  boshqarish  xabarlari  protokoli  kabi  marshrutlash  jadvalini 
tuzish va takomillashtirish bilan bog‘liq hamma protokollar kiradi. Oxirgi protokol 
tarmoq  marshrutizatorlari  va  tugun-paket  manbai  orasidagi  hatolar  to‘g‘risidagi 
axborot  bilan  almashish  uchun  mo‘ljallangan.  ICMP  ning  maxsus  paketlari 
yordamida paketlar yetkazib berishning imkoni yo‘qligi yashash vaqtining oshishi 
yoki  fragmentlardan  paketlar  yig‘ishning  cho‘zilishi,  parametrlarning  anomal 
kattaligi,  uzatish  yo‘nalishining  o‘zgarishi  va  xizmat  ko‘rsatish  turi,  tizimining 
holati to‘g‘risida xabar berib turiladi. 
  Keyingi daraja (II-daraja) asosiy hisoblanadi. Bu daraja, TCP (Transmission 
Control Protocol) uzatishni boshqarish prtokoli va UDP (User Datagram Protocol) 
foydalanuvchining  deytagramm  protokoli  ishlaydi.  TCP  prtokoli  virtual 
ulanishlarni  tashkil  qilish  hisobigi  uzoqlashgan  qo‘shma  jarayonlar  orasida 
xabarlarni  ishonchli  uzatishini  ta’minlaydi.  UDP  protokoli  IP  ga  o‘xshab 
deytagramm usuli bilan qo‘shma paketlarning uzatilishini ta’minlaydi va tarmoqli 
protokol va ko‘p sonli qo‘shma jarayonlar orasida faqat bog‘lovchi halqa vazifasini 
bajaradi. 
Yuqori  daraja  (I-daraja  )  qo‘shma  draja  deyiladi.  Har  xil  davlatlar  va 
tashkilotlar  tarmoqlarida  ko‘p  yillik  ishlatilishida  TCP/IP  steki  qo‘shma  darajada  
juda  ko‘p  miqdorda  prtokollar  va  servislar  to‘pladi.  Bular  keng    qo‘llaniladigan 
FTP  fayllarni  nusxalash  Telnet  terminalni  emulsiyalash,    Internet  tarmog‘inig 
elektron  pochtasida  ishlatiluvchi    SMTP  pochta  protokollari,  uzoqlashgan 
axborotga kirish uchun WWW gipertekstli servislar kiradi. 
 
Marshrutizatsiya  protokollari  yuqorida  ko‘rilgan  tarmoqlararo  o‘zaro 
ishlashning  uchinchi  darajasiga  kiradi.  Bu  protokollargi  quyidagilar  IP,  RIP, 
DSPF,  va  ISMP  protokollari  kiradi.  Keyingi  bo‘limlarda  ushbu  darajaning 

---

protokollari    IP  paketlarini  yetkazib  berishda  marshrutizatsiyaning  xar  xil 
protokollarini  samaradorligini  aniqlash  maqsadida  batafsilroq  taxlil  qilinadi. 
Internet  tarmog‘i,  yagona  negiz  asosida  birlashtirilgan  ko‘p  tarmoqlardan  iborat. 
Tarkibiy  tarmoqlarning  o‘zaro  ishlash  negizi  ochiq  tizimlarning  yetti  darajali 
modeliga  asoslangan.  Yetti  darajali  modelning  tarmoq  darajasi  o‘z  holli 
topologiyali  tarmoqdagi  ikkita  har  qanday  tugun  orasidagi  ma’lumotni  yetkazib 
berilishini ta’minlaydi. IP tarmoqlarida paketlarni uzatish yo‘lini tanlash, yo‘nalish 
jadvallari  asosida  marshrutizatorlar  tomonidan  bajaradilar.  Yo‘nalishni  to‘g‘ri 
tanlash  uchun  marshrutizator  aloqa  xolatinig  o‘zgarishi  hisobiga  olgan  xolda 
marshrutlash jadvalini tuzatib turadi. Yo‘nalish jadvallarini tuzatib turish yo‘nalish 
axboroti bilan almashish protokoli asosida bajariladi. 
 
Marshrutlash  so‘zining  umumiy  tushunchasi  bu  birlashgan    tarmoq  orqali 
manbadan  belgilangan  nuqtagacha  axborotning  borishi  tushuniladi.  Bunda  yo‘l 
davomida  hech  bo‘lmasa  bitta  tugun  uchraydi.  Marshrutlash  o‘z  ichiga  ikkita 
asosiy  komponentni  oladi:  marshrutlashning  optimal  traktlarini  aniqlash  va 
birlashgan  tarmoq  orqali  axborot  guruxlarini  (oddiy  aytganda  paketlarni)  olib 
borishi. Marshrutlash algoritmini ishlab chiqarishda bitta yoki bir nechta maqsadlar 
ko‘zda tutiladi: 
1.  Optimallik. 
2.  Oddiylik va past foydasiz xarajatlar. 
3.  Yashovchanlik va stabillik.  
Optimallik  ishlab  chiqarishning  eng  umumiy  maqsadi  bo‘lib  hisoblanadi.  U 
marshrutlash algoritmining eng yaxshi yo‘nalishini tanlash qobiliyatini tavsiflaydi. 
Eng  yaxshi  yo‘nalish  hisoblash  davrida  ishlatiladigan  ko‘rsatkichlar  va  bu 
ko‘rsatkichlarning    “vazni”  ga  bog‘liq,  masalan,  marshrutlash  algoritmi  ma’lum 
to‘xtalish  bilan  bir  necha  uzatishlarni  mumkin  edi,  lekin  xisoblash  vaqtida  
to‘xtalish  “vazni” - juda katta deb baholanishi mumkin. 
Oddiylik  va  past  foydasiz  xabarlar.  Marshrutishlash  algoritmlarini  ishlatish 
boriga  oddiy  qilib  ishlab  chiqarishga  xarakat  qilinadi,  ya’ni  u  o‘z  funksional 

---

imkoniyatlarini  dasturli  ta’minotni  va  ishlatish  koeffitsiyentini  minimal  xarajatlar 
bilan  samarali  ta’minlashi  kerak.  Samaradorlik  ayniqsa  marshrutlash  algoritmini 
amalga oshiruvchi dastur kompyuterda yoki fizik resurslari cheklangan tugunlarda 
ishlashi kerak bo‘lgan holda juda muxim bo‘ladi. 
     Marshrutlash  algoritmlari  yashovchanlikka  ega  bo‘lishi  kerak.  Boshqacha 
qilib  aytganda    ular  kutilmagan  sharoitlarda  ya’ni  apparatlar  buzilganda,  yuqori 
yuklanish  xolatlarida  va  noto‘g‘ri  foydalanishlarda  aniq  vazifalarni  bajarishlari 
kerak. 
  Marshrutlash algoritmlarida ko‘p har xil ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Murakkab 
marshrutlash  algoritmlari  yo‘nalish  tanlaganlarda  ko‘pgina  ko‘rsatkichlarga 
asoslanishi  mumkin  va  ularni  kombinatsiyalab,  natijada  bitta  alohida  (gibrid) 
ko‘rsatkichini  olishi  mumkin.  Pastda  marshrutlash  algoritmi  ishlatiladigan 
ko‘rsatkichlar ko‘rsatilgan: 
1.  Yo‘nalish uzunligi. 
2.  Ishonchlilik. 
3.  To‘xtalish. 
4.  O‘tkazish yo‘lining kengligi. 
5.  Yuklanish. 
6.  Aloqa tan-narxi. 
Ushbu  ko‘rsatkichlarni  to‘laroq  ko‘rib  chiqamiz.  Yo‘nalish  uzunligi 
marshrutlashning  umumiy  ko‘rsatkichi  xisoblanadi.  Marshrutlashning  ayrim 
protokollari  tarmoq  adminstratorlariga  tarmoqning  har  bir  kanaliga  o‘z  xolli  narx 
tayinlashga imkon beradi. Bu xolda, traktning uzunligi bo‘lib, xisobga olingan xar 
bir  kanal  bilan  bog‘liq,  xarajat  mablag‘i  hisoblanadi.  Marshrutlashning  boshqa 
protokollari “uzatishlar soni” ni aniqlaydilar, ya’ni birlashgan tarmoqlar uskunalari 
(marshrutizatorga  o‘xshagan)  orqali  manbadan  to  tayinlanish  nuqtasi  orasidagi 
yo‘lda  paket  bajarishi  kerak  bo‘lgan,  o‘tishlar  sonini  tavsiflovchi  ko‘rsatkich 
hisoblanadi. 
  Marshrutlash algoritmida ishonchlilik deganda tarmoqning xar bir kanalidagi 
ishonchlilika kiradi. Tarmoqning ayrim kanallari boshqalariga nisbatan ko‘proq rad 

---

etishi.  Bir  xil  kanaldagi  otkazlarni,  boshqalariga  nisbatan  tezroq  bartaraf  etish 
mmkin.  
Ishonchlilik baxosi belgilanganda, ishonchlilikning xar qanday omili hisobga 
olinish  mumkin.  Tarmoq  kanallarining  ishonchlilikni  baxolash  odatda  tarmoq 
adminstratori belgilaydi.  
  Marshrutlashning  to‘xtatilishi  deyilganda,  odatda  paketning  birlashgan 
tarmoqlar  orqali  manbadan  to  tayinlangan  nuqtasigacha  yurish  uchun  kerak 
bo‘lgan vaqtning bir qismi tushuniladi. To‘xtalish ko‘pgina omillarga: tarmoqning 
oraliq kanallarining o‘tkazish yo‘li, paket borish yo‘lida, xar bir marshrutizatorning 
portiga  navbat.  Tarmoqning  oraliq  xamma  kanallarida  tarmoqning  ortiqcha 
yuklanishi  va paket ko‘chirilishi kerak bo‘lgan fizik masofaga bog‘liq. 
  O‘tkazish  yo‘li,  bironta kanal  trafikining bor quvvatiga kiradi.  Boshqa  teng 
ko‘rsatkichlarda, Ethernet 10Mb/s kanali, 64Kbayt/s li o‘tkazish yo‘lli xar qanday  
ijaraga olingan liniyaga nisbatan afzalliroq. Yo‘nalish tanlashda marshrutizator va 
oxirgi  tugun  ishi  bo‘lib,  marshrutlash  jadvalini  qurish  usuli  xisoblanadi. 
Marshrutizatorlar  xizmat  axborotlari  bilan  almashib  avtomatik  marshrutlash 
jadvalini  tuzishadi.  Bu  maqsadda,  marshrutizatorlar  orasida  xizmat  axborotlari 
bilan almashishning har xil protokollari ishlatiladi. 
  Yuqorida  ko‘rsatilgan  marshrutlash  o‘lchovlari  va  algoritmlari  asosida  IP 
tarmoqlarida marshrutlash negizlari va algoritmlarini ko‘rib chiqamiz.