Tarkib: Suv ekotizimlarining xususiyatlari

Ekosistema (yun. uy, yashash joyi va sistema), ekologik sistema — birgalikda yashaydigan organizmlar va ular yashaydigan sharoit majmui. Ekosistemada uning tarkibiy qismlari oʻzaro qonuniy bogʻlangan. "E." terminini ingliz botanigi A. Tensli taklif etgan (1935). A. Tensli taʼbiricha, ekologiya nuqtai nazaridan E. yer yuzidagi tabiiy birlik boʻlib, unga barcha organizmlar bilan bir qatorda fizik omillar majmui, yaʼni biomuhit (keng maʼnoda yashash muhiti) omillari majmui ham kiradi. Olim E.da ular tarkibiga kiruvchi organizmlar hamda organizmlar bilan anorganik muhit oʻrtasida har xil tarzda moddalar almashinuvi boʻlib turishini koʻrsatgan.

"E." tushunchasini har xil murakkablikdagi va oʻlchamdagi obʼyektlarga nisbatan qoʻllash mumkin. Mas, hovuz, koʻl E.si bilan birga sohil boʻyi oʻsimliklari yoki suv tubi E.sini koʻrsatish mumkin. Oʻrmon ham E., uning chegarasida har xil tipdagi tuproqlar, chiriyotgan toʻnkalar, toʻshalma va boshqalar E.ni ajratish mumkin. Koʻpincha "E." tushunchasiga tirik organizmlar bilan ular yashaydigan muhitning notirik komponentlari tarzida qaraladi. E.ning tirik va notirik komponentlari oʻrtasida produtsentlar, konsumentlar va redutsentlar ishtirokida moddalarning biotik aylanishi sodir boʻlib turadi. E. terminini sunʼiy E. (qishloq xoʻjaligi dalalari, bogʻlar, xiyobonlar, oqova suvlarni biologik tozalaydigan inshootlar va boshqalar) ga nisbatan ham qoʻllash mumkin. E. oʻziga xos xususiyatlarni uzoq vaqt davomida saqlab turadigan oʻta turgʻun yoki qisqa muddatli (mas, efemer suv havzalari, koʻlmak suvlar) boʻlishi mumkin. Murakkablik darajasidan qatʼi nazar E. turlar tarkibi, unga kiradigan organizmlar soni, biomassasi, ayrim trofik guruhlar nisbati, organik moddalarning hosil boʻlishi va parchalanish jarayonlarining tezligi bilan tavsiflanadi. E. chegarasi va ularda kechadigan moddalar aylanishi jarayonlari turli darajada roʻy beradi. E. atrof muhitdan faqat energiya emas, balki koʻp yoki oz miqdorda moddalar kelib turgandagina mavjud boʻladi. Barcha E. birgalikda yer biosferasini tashkil etadi.

20-asr oʻrtalariga kelib ekologik muammolarning keskinlashuvi natijasida E.ning funksional xususiyatlarini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar keng miqyosda olib borila boshlandi. E. strukturasi, mahsuddorligi va turgʻunligini tushunib olish uchun ulardagi trofik bogʻlanishni oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Trofik bogʻlanishlar orqali E.da moddalarning biologik transformatsiyasi amalga oshadi. Zamonaviy metodlar, xususan, E.ni matematik modellashtirish orqali bu jarayonlar intensivligi va samaradorligini miqdoriy jihatdan aniqlash tabiiy resurslardan samarali foydalanish va odam yashaydigan muhitni saqlab qolish masalalarini hal etishda muhim ahamiyatga ega. Koʻp hollarda biogeotsenoz termini ham E. termini sinonimi sifatida ishlatiladi.^[1]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1. 
   ↑ Ergashev A., Umumiy ekologiya, T., 2003; Toʻxtayev A., Ekologiya, T., 2000; Ekologicheskiye sistemi, per.s. ang ., M., 1981.