Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Ойларнинг фазилатлари 85

1—Новсоржий. 5 — Ҳмдод 9—Арв
2—Ардвст 6—Ахшриврий 10—Римжд
3—Ҳрвдод 7—Авмрий 11—Аршмн
4—Жири 8—Ёнохн 12—Исфандоражий
[Улар ойнинг] кунларини ҳам мана шундай номлар билан юрит-ганлар:

1-	-Римжд	11-	-Ахир	21-	-Ром
2-	-Азмин	12-	-Моҳ	22-	-Воз
3-	-Ардушт	13-	-Жизи	23-	-Дзу
4-	-Ахшриврий	14-	-Ғвшт	24-	-Диний
5-	- Исфандормажий	15-	-Дзв	25-	-Аржвхий
6-	-Ҳрвдоз	16-	-Фиғ	26-	-Аштоз
■7-	-Ҳмдоз	17-	-Асрвф	27-	-Асмон
8-	-Дзв	18-	-Ршн	28-	-Рос
9-	-Арв	19-	-Рвжн	29-	-Мрсбнд
10-	-Ёнохн	29-	-Ариғн	30-	-Авнрғ

Хоразмликлар исфандоражий ойининг охирига қўшиладиган ортиқ-ча беш куннинг биринчисини ойнинг биринчи куни номи [яъни римжд] билан атаб, қолган кунларга ҳам бирин-кетин кейинги [кунларнинг] номларини беришларини ва бешинчи кунни исфандоражий деб аташлари-ни, ундан кейин новсоржий ойи биринчи кунининг яна римжддан бошла-шини аниқладим. Хоразмликлар бу [беш кунга] алоҳида ном бермайди-лар ва [ҳатто] шундай ном [бериш] ни билмайдилар. Гумонимча, бу эронликлар ва суғдийларда шу масалада воқе бўлган ихтилофлар ту-файли юз берган бўлса керак.
Кейин Қутайба ибн Муслим ал-Боҳилий хоразмликларнинг котиб-ларини ҳалок этиб, билимдонларини ўлдириб, китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз қолиб, ўз эҳтиёжларида ёдлаш қув-ватига суянадиган²⁰⁸ бўлдилар. Узоқ замон шундай бўлгач, улар ихти-лофли нарсаларини унутиб, келишиб олганларини ёдда сақлаб қолди-лар. Яна худо^донороқдир.
Аммо у кунлар орасида [номда бир-бирига] мувофиқ келадиган уч куннинг ҳар бирини эронликлар ўзидан кейинги кунга нисбат бериб ва унга таркиб қилиб «дай ба озар», «дай ба- меҳр», «дай ба дин» деди-лар²⁰⁹. Суғдийлар ва хоразмликларга келсак, уларнинг баъзилари шун­дай қиладилар, баъзилари эса ўша номда бир-бирига ўхшаш кунларнинг ҳар бирига ўз тилларидаги «биринчи», «иккинчи», «учинчи» лафзларинн к,ўшадилар.
[Эронликлар, сугдлик ва хоразмлик] лар давлатларининг²¹⁰ бошла-нишида ҳафталарни ишлатмас эдилар. Дастлаб ҳафталарни ишлатган-лар гарб томон аҳолиси, айниқса Шом ва унинг теварагида яшовчилар бўлган. [Бунга] сабаб, у томонда пайғамбарлар юзага чиқиб, Тавротда айтилганидек, биринчи ҳафта ва бу ҳафтада олам пайдо бўлганлигидан хабар берганлар. Кейин бу [одат] улардан бошқа миллатларга таркал-ган. Мамлакатлари Шом аҳолиси мамлакатларига қўшни бўлиб, || мар-казлари бир-бирига яқин бўлгани ва Исмоил ибн Иброҳим алайҳисса-лом²¹¹ араб бўлгани сабабли, ҳақиқий араблар ҳам ҳафтани ишлатган-лар.
Қибтийлар, яъни қадимги мисрликлар бошқа бирор миллатнинг
ҳафтани ишлатишда эронлик, сугдлик ва хоразмликларга эргашгани бизга маълум эмас²¹². Чунки қибтийлар, биз юқорида айтгандек, то мам-лакатларини Агустус ибн Южис²¹³ эгаллагунича ўттиз кунни ном-баном ишлатганлар. Агустус уларнинг [йиллари] румликлар ва искандариялик-ларникига доимо мувофиқ бўлиши учун йилларини кабисали қилишга мажбур этишни истади-да, йилларга қаради²¹⁴.
Шу вақтда катта кабисанинг²¹⁵ тамом бўлишига беш йил қолган экан, у подшоҳлигининг беш йили ўтгунча кутиб турди. Кейин қибтий-ларни, румликлар сингари, ҳар тўрт йилда ойларга бир кун қўшишга мажбур этди. Айтишларича, қибтийлар шу вақтда қўшимча кун учун бир номга муҳтож бўлгач, [ой] кунлари номларини ишлатмай қўйдилар. Натижада у номларни ишлатувчилар ва билувчилар тугаб²¹⁶, кунлар номлари эсланмай қолди. Қибтийлар ойларининг номлари мана булар:

1. 
   Тут 30 кун 7. Фоминус 30 кун
   
2. 
   Бовби „ 8. Бармусий
   
3. 
   Асур „ 9. Бохун
   
4. 
   Шувоқ „ Ю. Повний
   
5. 
   Тўбий „ 11. Афифий
   
6. 
   Мокир „ 12. Абиқо „
   

Булар ойларнинг қадимги номларидир. Аммо кабиса ишлатилган-
дан кейин, қибтийларнинг қандайдир бошлиги ижод этган номлар мана
булар:

1. 
   Тут 7. Бармаҳот
   
2. 
   Боба 8. Бармуза
   
3. 
   Ҳатур 9. Башнас
   
4. 
   Каиҳак 10. Буна
   
5. 
   Тўба П. Абиб
   
6. 
   Амшир 12. Мусрий
   

Қибтийларнинг баъзилари кайҳакни «киёк», бармаҳотни — «бар-маҳут», башнасни — «башондс», мусрийни — «мосурий» деб атайдилар. Улар бир иттифоққа келиб [келишган номлар] мана шулардир. Баъзи китобларда бу номлар биз баён этгандан бошқачароқ шаклда учрати-лади.
Қибтийлар ортиқча беш кунни «абугамно» деб атайдилар. Бу сўз-нинг таржимаси кичик ой²¹⁷ демакдир. Бу кунлар мусрий ойининг охи­рига қўшилади; мусрий ойига яна бир кабиса кун орттирилади, шу вақт-да «абугамно» олти кун бўлади.
Улар кабисали йилни «ан-нақт»²¹⁸ деб атайдилар. Бунинг маъноси || «аломат» демакдир.
Абу-л-Аббос ал-Омулий «Қибла далиллари китоби»да бундай де-ган: «Ғарб томон халқи авваллари қибтий ойларининг аввалларига мувофиқ келадиган ойларни ишлатиб, мана бу номлар билан атайди­лар»:

1. 
   Моя 30 кун 7. Нуванбар 30 кун
   
2. 
   Юния „ 8. Дахимбар „
   
3. 
   Юлия „ 9. Янайир „
   
4. 
   Огуст „ 10. Фабрайир „
   
5. 
   Сатанбар „ 11. Марса „
   
6. 
   Октубар „ 12. Абрир „