Tarixiy o’lkashunoslik va turizmni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni

Tarixiy o’lkashunoslik va turizmni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni

Reja:

1. Arxiv h’ujjatlari h’aqida tushuncha. Markaziy arxiv fondlari.

2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.

Adabiyotlar:

1. Nabiev A. Tarixiy o’lkashunoslik. T.,1996.

2. Raximov J. O’zbekiston tarixini urganishda arxiv manbalaridan foydalanish. T.,1995

3. Ashurkov V.N. Katsyuba V.D. Matyushin G.N. «İstoricheskoe kraevedenie» M., 1980.

4. Karakalpakstan Respublikasi Markaziy Davlat arxivi fondi.

5. Avezova A., Dawletnazarov J. Arxivtanıw. No’kis, 2004.

Arxiv h’ujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan malumotlarni h’aetga tatqib qilish bu-juda murakkab ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, jamoa va davlat h’ujjatlarining, ayrim shaxslarning kwp yillik faoliyati h’aqidagi malumotlar, h’ujjatlar saqlanadi.

Ayniqsa, h’ozirgi h’aqiqiy tariximizni tiklash davrida h’ujjatlar manbai bulgan arxivlarni urganishga kata etibor berilgan.

Arxiv h’ujjatlari ezma va og’zaki shaklda bwlishi mumkin. Og’zaki tarixiy h’ujjatlar h’ar xil texnika vositalari Bilan ezib eki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylarda, yani arxivlarda soh’alarga ajratilgan xronologik sanalarga, qimati va ah’amiyatiga qarab tartibga solingan h’olda saqlanadı.

Hujjatlar saqlash va ularni h’ar tomonlama foydalanish maqsadida Xalq Komissarlari Kengashiningg 1918 yil 1-iyunda «Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish h’aqida» deb nomlangan dekretiga asosan Moskvada Davlat arxiv fondi (DAV) tashkil etildi.

Hozirgi vaqtda DAF tarkibiga pwntarishgacha bwlgan davr, undan keyingi barcha tashkilotlarning faoliyati, muassasalar va ayrim shaxslar h’uquq, sanat, adabiet va h’amdwstlik davlatlari xalqlarining maishiy, manaviy madaniyati, kinofotoh’ujjat fondlari, kinofilm negativlari fotosuratlar, ularni tulatuvchi pozitivlar, grasofon, patefon, plastinkalari va ezib olingan ovoz materiallari, ilmiy tarixiy va Amaliy ah’amiyatga ega bwlgan boshqa narsalar illyustratsiyalar, varaqalar, plakatlar va boshqa h’ujjatlar kiritilgan.

DAF ni boshqarish Davlat Arxivi Bosh boshqarmasiga (DABB) topshirilgan. DABB va uning juqoridagi organlariga bir qator yirik davlat tarixiy arxivlari qaraydi. Bular quyidagi Hamdwstlik mamlakatlari miqiesidagi arxivlar: Moskvadagi qadimgi h’ujjatlarni saqlaydigan Markaziy davlat arxivi. Sankt Peterburgdagi Markaziy tarix arxivi. Moskvadagi Markaziy h’arbiy tarixiy arxiv. Sankt-Peterburgdagi Markaziy h’arbiy dengiz floti arxivi oliy davlat organlari va Bosh oshqarmasining arxivi. Markaziy Armiya arxivi, Markaziy adabiet va sanat arxivi, Markaziy davlat kinofoto h’ujjatlar arxiv iva 50 ta respublika Markaziy davlat arxivlari, 130 ta viloyat va ulka davlat arxivlari va 200 ga yaqin shah’ar va tuman davlat arxivlari h’am Davlat Bosh boshqarmasiga qaradi.

Toshkentdagi Wzbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida (WzRMDA) saqlanaetgan qimmatbah’o h’ujjatlarning soni va moh’iyati jih’atidan Wrta Osie Respublikasi Markaziy davlat arxivlari ichida eng yirigidir. Unda XIX asrning II yarmidan boshlab, to h’ozirgi kunimizgacha bwlgan juda kwp sonli h’ujjatlar saqlanmoqda. Arxifda Turkiston general gubernatorligiga qarashli h’ozirgi Wzbekiston Qozoqiston va qisman Qirg’iziston respublikalari xususidagi viloyatlar uezdlar, volostlar, muassasalar va korxona h’amda tashkilotlarning tarixi faoliyatiga doir barcha h’ujjatlar manna shu Markaziy arxivda mujassamlashtirilgan.

Arxivda Turkiston ulkasidagi chor h’ukumatining mamuriy tashkilotlari faoliyatiga doir h’ujjatlar twli»icha saqlanib turibdi. Ularning kwpchiligida chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siesatiga oid bwlib, unda chorizm va uning malaylariga qarshi xalqning quz»alishi, joylarda xalq ommasining milliy ozodlik uchun olib borgan kurashlari, suvsizlik, qur»oqchilik qashshoqlik va h’uquqsizlikka qarshti kurashlari, mah’alliy ah’oilning ayanchli ah’voli, chorizmning shavqatsiz zulmi, chorizm amaldarlarining kati-h’arakatlariga doir arxiv h’ujjatlari usha davrda tartibli saqlanmagan.

Wrta Osie xonliklari bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir h’ujjatlar deyarli ywq bwlib ketgan. Ayrim mavjud materialar esa ulkaning Rossiyaga qushib olinishi jaraenidagi h’arbiy tuqnashuvlar davrida ywq qilib yuborilgan.

Akademik V.V.Bortoldning aytishicha, bosib olingan joylardagi xonliklarning kutubxona va arxiv h’ujjatlarini saqlab qolish uchun h’ech qanday tadbirlar kurilmagan.

Tarixchi A.İ.Dobrosmislovning ezishicha, erli arxiv ishlari nazoratsiz qolgan, faqat, birgina general-gubernator kantselyariyasi arxivi kungildagidek olib borilgan.

Wzbekiston Markaziy Davlat arxivida 1917 yilga qadar h’ujjatlar fondi saqlanaetgan h’ujjatlarning kwrsatkishi 8 bwlimdan iborat. 1 bwlim «Davlat mamuriy boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat. 1- bob «Turkiston viloyat tashkilotlari, yani Turkiston general-gubernatori kantselyarisi, uning soveti, knyaz Nikolay Konstantinovich Romanovning Boshqaruv ishlari, general gubernatorlikdagi diplomatik- chinovniklar bwlimi. Bulardagi isperatorning «siesiy agentligi»ga oid h’ujjatlar arxivning 1- fondida, 3-bob «Xon h’okimiyati organlari Xiva-xonligi 1-fondida, 3­ -bob «Xon h’okimiyati organlari: Xiva xonligi kantselyarisi, amir Buxoro Kushbegi boshqarmasi» h’aqidagi h’ujjatlar 126 fondida 4-bob Sirdare oblast pravleniesi, Zarafshon okrugi boshli»i, Samarqand oblast pravleniesi, Far»ona oblast h’arbiy gubernator kantselyariyasi Boshqarmasi, davlat dunasiga saylov utkazish komissiyasi Sirdare oblsat bwlimi qachoqlarni ishga joylash Far»ona oblast komitteti kabi h’ujjatlar 17,5,18,276,19,284, 274,525 fondlarda saqlanmoqda: 5-bob shah’ar uezd, rayon va uchastka tashkilotlari deb nomlangan, unda Toshkent shah’ar boshqarma boshliqlari, Sirdare oblast Kurama uezdi boshqarmasi, Jizzax, Samarqand, Andijon, Quqon, Namangan, Skobelev, Chimen va Uchqur»on uezdlarining h’ar xil h’ujjatlari arxivning 36,360,24,22,28,300,329,23,15,348,296,172,299,320 fondlarida saqlanmoqda. 6-bob: «Jandari politsiya nazorati organlari deb nomlangan va unda Turkiston rayonlarini h’imoya qilish bulimlari Ettisuv oblasti poselkasidagi Verman qidiruv punkti, Temir ywl jandarm- politsiya bwlimi, Toshkent eski va yangi shah’ar politsiya bulimlari, Andijon va Jizzax politsiya pristavvlari h’aqidagi h’ujjatlari

461,467,462,464,465,490,620 va 531 fondlarda saqlanmoqda. 7-bob: «Qamoqlar va qamoq kumitalari h’aqida d.a. 780,270,325,75 fond.

II-bwlim «Wz wzini boshqrish tashkilotlari va oliy martabali muassasalar» deb nomlangan, unda Toshkent shah’ar dumasi, shah’ar boshqarmasi, shah’ar umumiy xwjalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Marg’ilon xwjalik boshqarmasi va Toshkent meshanlar oqsoqoli tashkilotlariga doir h’ujjatlar arxivlarining 718,37,472,277,286 va 79 fondlarida joylashgan.

III-bwlim: «Sud va prokuror fondlari» deb ataladi. U wz navbatida 3 bobdan 1) oblast sudlari, 2) okrug sudlari, 3) uezd sudlari, sud ijrochisi, jonjollik ishlar komissiyasi, xalq sudlari qozilar, notariuslar h’aqidagi h’ujjatlar bwlib, ular 127, 134,353,178,122,504,592,593,129,133,128,132,318,130,131,2-78,350,150 va 505 fondlarda saqlanmoqda.

IV-bwlim «Xwjalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxonalar» deb nomlanadi va bu 7 bobdan iborat. 1-bob moliyaviy bwlim. I7,88,89,108,13,487,281 fondlarda: 2- bob sanat bwlimi: 41,241,113 va 100 fondlarida 3- bob qishloq xwjaligi 7,356,104,29,16,163,614,14,42,9,78 va 12 fondlarda: 4-bob savdo sotiq bwlimi- 4-bob 469,264,90,99,97,93,98 va 214 fondlarida: 5-bob, Boj soli shva olish h’aqidagi bwlim 471,121,46,187,306,185 fondlarida 6-bob: transport bwlimi: 33,396,528,102,101 va 560 fondlarda va nih’oyat 7-bob aloh’a va statistik h’aqidagi h’ujjatlar 557,43,44,266,249, 269 fondlarda saqlanmoqda.

V- bwlim: «İlmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. Wrta Osie ilmiy jamiyati h’aqida 591 fonda: Toshkent ximiya laboratoriyasi 73 fonda, 1878 yilgi Toshkentda tashkil qilingan qishloq xwjaligi va sanoati kurgazmasi materiallari 575 fonda, Turkiston h’arbiy okrugi qoshidagi astronomiya va fizika obsorvatoriyasi h’aqidagi malumotlar 70 fondda. Turksiton arxeologiya h’avaskorlari tugaragi 71- fonda, rus imperatori geografik jamiyati Turkiston 69 fonda, imperator Sharqshunoslik jamiyati Toshkent bwlimi 361 fonda, Turkiston etnomolog stantsiyasi h’aqida twplagan h’ujjatlar 715 fonda, Turkiston ulkasidagi Oliy va wrta maktablari boshqarish h’aqidagi h’ujjatlar 47 fonda: Sirdare oblast xalq wquv yurti direktorii h’aqida 48 fonda, Toshkentdagi I yillik erkaklar gimnaziyasi 50 fondda, Toshkentdagi real bilim yurti 64 fondda, Toshkent h’arbiy gimanaziyasi 51 fonda, Toshkent sovdobilim yurti 56 fonda, Toshkentdagi 1-xotin-qizlar nimnaziyasi 52 fonda, Toshkentdagi rus-tuzem maktabi 61 fonda, Toshkentdagi 1 razrayadli quyi qishloq gidrotexnika maktabi 65 fonda. Wrta Osie temir ywl bilim yurti 254 fonda. Samarqand Xotin-qizlar gimnaziyasi 55 fonda, Skobolev Xotin-qizlar gimnaziyasi 287 fonda, Turkiston xalq kutubxonasi 267 fonda va Turkiston xalq muzeyi h’aqidagi h’ujjatlar Markaziy arxivning 72 fonda saqlanmoqda.

VI-bwlim: «Jamoat tashkilotlari» deb nomlangan va bu h’ujjatlar 596,27,81,268,611,34,8,595,76,490 va 279 fondlarda saqlansoqda.

VII bwlim: «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu h’aqidagi malumotlar arxivining 182,85 fondlarida saqlanmoqda. Kwrsatkichga ilova sifatida VIII bwlimda geografik ap shaxsiy kwrsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim swz va terminlarga izoh’lar h’am berilgan.

1918 yil 1 iyunda Sobiq Shuro h’ukumatining «RSFSR» arxiv ishlari asosida Turkiston ASSR da, Wzbekiston SSR da h’am arxif ishlari qayta kurib chiqiladi va markazlashtiriladi.

1931 yil 20 may Wzbekiston Markaziy İjroya Komitetining qaroriga asosan Wzbekiston SSR Markaziy davlat arxivi tashkil etildi. Usha davrga qadar Sovet davriga h’ujjatlar Wzbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari boshqarmasining h’ar xil sektsiyalarida saqlanib kelinar edi.

1924 yil Wrta Osie milliy davlat chegaralarinishi utkazilishi munosabati bilan Turkiston ASSR Buxoro va Xorazm Sovet Xalqlari respublikasi tugatilib, h’ujjatlar Wzbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu h’ujjatlar h’isobga juda boyib ketdi.

1935 yil 1-yanvar malumotlariga kwra arxivda fondlar soni 455, ishlar soni (Delo) 173230 ga etgan, 1941 yil 1 yanvarga esa fond soni 742, dano soni 248872 taga ortgan.

1940 yili kasaba soyuz va meh’nat fondlari arxivi tugatilib, Markaziy arxivning mustaqil bwlimi sifatida qwshib olinadi. 1945 yilda Toshkentdagi Markaziy h’arbiy arxivi tugatilib, u h’am Markaziy arxivga mustaqil bwlim sifatida qwshib yuborildi.

1958 yili 20 noyabrdagi Ministrlar Sovetning 750 son qaroriga asosan Markaziy Davlat arxivi qayta tuzilib uning fondlari asosida ulkani industriyalash bwlimi tashkil qilindi. 1959 yili bu bwlim fondlarining soni 1527 undagi h’ujjatlar soni 503604 taga etdi.

Hozir tuzimli kataloglar tuzilgan, h’ar bir fondga tushunchalar berilgan. 1917 yil fevraldan to h’ozirgi kunimizgacha bwlgan davrni wz ichiga oladi.

Arxiv h’ujjatlari asosida juda kwp ilmiy ishlar qilindi.

Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida 200 dan ortiq dissertatsiya eqlandi.

Arxiv h’ujjatlaridan foydalanishni osonlashtirish maqsadida «Kwrsatish» (Peteshvoditel) Lar nashr qilingan. U 8 bwlimdan iborat, ular tormoqlar va soh’alarga moslashtirilgan, h’ar bir bwlim va boblarda voqealar tartib Bilan tariflangan va xronologiyaga asoslangan. Kwrsatkichdagi ayrim fondlarning ilimiy jih’atdan faolligi aks ettiruvchi individual tavsiyanomalar h’am berilgan. U 4 qismdan yani fondning nomi, fond h’aqidagi sprvka malumotlar, fondning tashkil qilingan vaqti va materiallarining betlari, fond materiallari h’aqida annotatsiya qismlardan iborat bwlishi kerak. Kwrsatkichning 1-bwlimi «Turkiston h’ududida Muvaqqat h’ukumatning tuzilishi va ichki soldat deputatlari Soveti deb nomlangan, bunda Vaqtli h’ukumatlarning Turkiston Komiteti h’aqidagi h’ujjat 1760 yilda va Turkiston Ulka soldat va ishchi deputatlari Soveti 1-chaqiri»i h’aqidagi h’ujjatlar esa 1613 fonda saqlanadı.

2- bwlim: «Davlatning oliy organlari va davlat boshqarmalasi» deb nomlangan, u 5-bobdan iborat.

1-bob: TASSR ning davlat organlari va davlat boshqarmalari» deb atalgan bwlib h’ujjatlar 17,13,16,25,20,18,111,39,621,38,35,606,34,208,33,37,337,29,182,184,41 va 21 fondlarda.

II-bob: «Buxoro Sovet Respublikasi davlat organlari» deb nomlangan h’ujjatlar 46,47,48,49,50,1616,56,61,63,58,62,51,52,53,68 fondlarda saqlanmoqda.

III-bob: «Xorazm xalq respublikasi davlat h’okimiyati organlari va boshqarmalari» ga doir h’ujjatlar 71, 72,83,74, va 75 fondlarda. IV va V boblar-»Wzbekiston SSR Davlat organlari va davlat boshqarmalari faoliyati»ga doir h’ujjatlar 87,86,225,837,1807,85,95,81,2027,1,9, 11 fondlarda, «Adliya va sud organlari deb nomlangan 3- bwlim h’ujjatlari 904,334,343,345,1713,1714 fondlarda asralmoqda.

«Xalq xwjaligi tashkilotlari muassasalari va korxonalirning faoliyati»ga doir 4-bwlimning wzi h’am 7-bobga bwlinadi. Q-bob «Planlashtirish va statistika» deb otaladi va u 88,10 va 93,1680,335,634,2086,430,33,332,436 fondlarda: «Sanoat» degan 3-bobdagi 89,93,103,1977,2117,109,2113,87,132,1867,1023,2105,2106 va 2038 fondlarda: «Qishloq xwjaligi» deb nomlangan 4-bobdagi malumotlar 90,611,223,226, 674,218,756,473,301 fondlarda saqlanmoqda: «Savdo taminot va tayerlov tashkilotlari» deb otalgan beshinchi bobdagi materiallar 91,274,320,701,141,272,1753,293 va 1943 fondlarda: va 5 fondlarda va nih’oyat 7-chi «Loyh’alash va qurilish» bobidagi h’ujjatlar 169,170,610,114,2061,2048,2092 va 1956 fondlarda joy olgan.

V- bwlim: «Madaniy va maishiy tashkilotlar» deb ataladi va bunga oid h’ujjatlar h’aim 4 bobdan iboratdir. 1-bob «Xalq maorifi va Fan» bundagi materiallar 94,368,373,371,633,414,364,632,631,630,361,2091,2082,743,394,396,412,1876 foglarda va «Matbuot» deb nomlangan boblar esa 402,431,155,405,403,408,409 fondlarda saqlanadi.

«Sanat» bobidagi h’ujjatlar 2087,2062,2088 va 417 fondlarda «Soliqni saqlash» soh’asidagi 4 bobka doir h’ujjatlar 131,330, va 2096 fondlarda joylashgan.

«Meh’nat va sotsial taminot tashkilotlari» deb nomlangan 6- bwlimdagi h’ujjatlar arxivning 97,328,96,419 va 421 fondlarda saqlanadi. «Kasaba soyuzlar va jamoat tashkilotlari» deb nomlangan bwlim h’am 3-bobdan iborat bwlib 1-bobga «Kasaba soyuzlar» h’aqidagi h’ujjatlar arxivning 735,805,20,747,792 fondlarida saqlanadi.

«Jamoat» tashkilotlari nomli bobdagi h’ujjatlar 44, 245,126,406,840,423,239,348 va 424 fondlariga kiradi. «Sport tashkilotlarining h’ujjatlari» 2043, 2053, 2047 fondlarda va nih’oyat «Shaxsiy fond» deb nomlangan oxirgi bwlim 7226,1591 fondlarda saqlanadi.